تبریز ؛ بازاری با هویت اسلامی و شرقی

بازار تبریز یکی از مهم‌ ترین بازارهای سرپوشیده جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایران به ‌شمار می‌رود. این بازار با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگ ‌ترین بازار سرپوشیده جهان است. بازار تبریز در سال 1354 خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران و در مرداد ماه سال 1389 خورشیدی به‌عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده ‌است. از تاریخ بنای اولیه مجموعه بازار تبریز اطلاعی در دست نیست لیکن اکثر مورخین و جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی که از قرن چهارم هجری تا عهد قاجار از تبریز دیدن نموده اند اسناد مهم و مدارک ارزنده ای را درباره بازار و وضع بازرگانی تبریز ارائه داده اند.
بازار تبریز از بازارچه‌ ها، تیمچه‌ ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل یافته ‌است. پیش‌تر به‌جهت قرارگرفتن شهر تبریز برسر چهارراه جاده ابریشم و گذر روزانه هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده‌ است. این بازار حدود 3 سده پیش و پس از وقوع زمین‌لرزه تاریخی تبریز در سال 1193 قمری با خاک یکسان شد. اما طولی نکشید که با همت مردم و تلاش امیر نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شد.
 بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکو پولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارت ‌رایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌اند. یاقوت حمودی در 610 هجری قمری از تبریز دیدن کرده و فراوانی و ارزانی میوه را در تبریز ستوده و نوشته است: «انواع میوه ها در آن شهر فراوان است، من هیچ جا، زردآلویی بهتر و پاکیزه تر از زردآلوی مشهور به «موصول» تبریز ندیده ام و به اندازه ای این میوه ارزان بود که من هشت من بغدادی آن را به نصف حبهٌ زر خریدم.» سپس کالاهای صادراتی تبریز را چنین یاد کرده است: «در آن شهر از پارچه های عبائی، سقلاطون، اطلس و سجاده زیاد به عمل می آید و به دیگر شهرهای شرق و غرب صادر می شود.»
زکریاء بن محمد قزوینی همین نوشته یاقوت را تاٌیید کرده و وفور خیرات و امتعه و صناعات تبریز را ستوده و صدور لباسها وپارچه های عتاٌبی، سقلاطون، اطلس و سجاده تبریز را به تمام نقاط دنیای شناخته شده آن روز، یادآور شده است. مارکوپولو، جهانگرد ونیزی تبریز را شهری بزرگ و با ابهٌت تعریف کرده و درباره آن نوشته است: «اصولاً ساکنان تبریز از راه داد و ستد و تهیه کالاهای گوناگون روزگار می گذرانند و امتعه ساخت این شهر عبارت از همه گونه حریر است، بعضی سیم بفت و پاره ای دیگر زربفت و گرانبها. در این شهر همه گونه درٌ و سنگهای گرانقیمت به فراوانی یافت می شود. سوداگرانی که دست اندرکار داد و ستد با کشورهای بیگانه اند ثروت هنگفتی به هم می زنند، اما ساکنان تبریز بر روی هم مردمی مستمندند.»
ابن بطوطه در سال 731 هجری قمری از این بازار دیدن کرده و در گزارش سفر خود آن را ستوده است. شاردن جهانگرد فرانسوی نیز تبریز را دارای عالی ترین بازارهای آسیا خوانده است. این بازار با داشتن حدود 5500 باب حجره، مغازه و فروشگاه، 40 گونه شغل، 35 باب سرا، 25 باب تیمچه، 20 باب مسجد، 20 باب راسته و راسته ‌بازار، 11 باب دالان و 9 باب مدرسه دینی، به‌ عنوان اصلی‌ترین مرکز داد و ستد مردم تبریز شناخته می‌شود. هسته مرکزی شهر تبریز در داخل یک چهار ضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهار ضلعی واقع شده ‌است. این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو(مجموعه کاخ‌ها) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانه مهران‌ رود را شامل می‌شود و این دو بخش به وسیله پل‌های چوبی که در امتداد راسته ‌بازار قرار دارند، به هم متصل می‌شوند. نخستین نقشه از بازار تبریز در سال 1327 هجری، در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده‌ است. نقشه این بازار در بخش شمال شرقی نقشه مذکور رسم شده و اکثر مکان های مهم آن نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نام‌گذاری شده‌ اند.
تبریز بر سر راه جاده ابریشم قرار داشته و ابریشم از جمله صادرات بازاریان تبریز در گذشته بوده ‌است. از نیمه دوم سده سیزدهم، تاجران انگلیسی‌تبار از طریق جاده ابریشم و پس از عبور از شهرهای استانبول و طرابوزان، کالاهای تجاری خود را به بازار تبریز منتقل می‌کردند. این بازار در زمان عباس میرزا به مرکز تجارت انگلیسی‌ها بدل شده بود. تبریز پس از سده سیزدهم، پایگاه اصلی تجارت اروپا با مناطق شمالی ایران به‌شمار می‌رفت؛ به گونه‌ای که در سال 1256 خورشیدی، این شهر 25 تا 33 درصد از کل مراودات تجاری کشور را عهده‌دار بود و از این حیث برتر از تهران محسوب می‌شد. همچنین تا سال 1285 خورشیدی، تبریز مرکز اصلی تجارت ایران با آسیای میانه شناخته می‌شد. اروپاییان آینه، انواع پارچه‌های ابریشمی، مخملی و نخی، پنبه، چلوار، چیت موصلی، شکر، شیشه، فلز، قند و سایر محصولات ماشینی را وارد تبریز می‌کردند. بازاریان تبریزی نیز ابریشم و مقداری ابریشم ماشینی، اسلحه، تنباکو، خشکبار، رنگ، شال، مازو و موم به بازرگانان اروپایی می‌فروختند. پیش‌تر یکی از ارکان‌های اصلی و اساسی بازار تبریز، ارامنه بودند؛ به طوری که یکی از گردشگران فرانسوی از جایگاه ویژه و ممتاز مغازه‌های آنها در این بازار در تجارت با تاجران روس خبر داده ‌است. ارامنه داد و ستد بسیاری با اروپاییان داشتند؛ به گونه‌ای که ارامنه گرجستان برای نخستین‌ بار کالاهای انگلیسی را از استانبول خریداری کرده و وارد مناطق شمالی ایران کردند.
کنسولگری فرانسه در سال 1285 خورشیدی، شمار ارامنه تبریز را بالغ بر 5000 نفر دانسته و اضافه کرده که گروهی از آنان که در سال 1242 خورشیدی به روسیه رفته بودند، به این شهر بازمی‌گردند و از همین‌روی شمار ارامنه تبریز روز به روز افزایش می‌یابد. بازار تبریز شامل بازار امیر، بازار کفاشان، راسته بازار، بازار حلاجان، راسته کهنه، بازار مشیر، بازارچه صفی، تیمچه و سرای شیخ کاظم، تیمچه حاج صفرعلی و ... می شود. بزرگترین گنبد بازار ،گنبد تیمچه امیر است. بانی تیمچه امیر میرزا محمد خان امیر نظام زنگنه است که در 1260 هجری قمری در گذشته است . معمار معروف آن صمد معمار بوده است که داستان زندگی او در بین معماران تبریز زبانزد است . وی در اواخر عمر با فقر روزگار گذرانیده و با فقر نیز زندگی را بدورد گفته است. یکی از زیباترین قسمت های بازار تبریز تیمچه مظفریه است. ساختمان این بنا در سال 1305 هجری قمری پایان پذیرفته است و نامگذاری آن به سبب حضور مظفرالدین میرزا و افتتاح آن به دست وی بوده است. بانی آن حاج شیخ معروف (جعفر قزوینی) بوده است که درعین حال بانی تیمچه ها و دالان حاج شیخ نیز می باشد. طاق ها و گنبد های مقرنس بلند بازار تبریز، سازه های آجری به هم پیوسته، طراحی مغازه ها، کثرت تیمچه ها، وجود انواع مشاغل و تعداد زیادی مدرسه و مسجد که کنار سراهای بازرگانی قرار گرفته اند، این بازار را به نمونه ای عالی از مکانی تجاری با هویتی شرقی و اسلامی بدل ساخته است.