پرچم‌دار روایت و رزمنده جهاد تبیین

به بهانه سالگرد شهادت سید مرتضی آوینی و روز هنر انقلاب

تخصص با تعهد

سیدمرتضی آوینی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فعالیت در جهاد سازندگی مشغول و عازم روستاها شد. به اقتضای ضرورت‌های زمان به سمت فیلم‌سازی برای جهاد رفت. او در این مورد تصریح می‌کند: «حقیر دارای فوق لیسانس معماری از دانشکده هنرهای زیبا هستم، اما کاری را که اکنون انجام می‌دهم نباید به تحصیلاتم مربوط دانست. حقیر هرچه آموختم از خارج دانشگاه است. بنده با یقین کامل می‌گویم که تخصص حقیقی در سایه تعهد اسلامی به دست می‌آید و لاغیر. قبل از انقلاب بنده فیلم نمی‌ساختم، اگرچه با سینما آشنایی داشتم. اشتغال اساسی حقیر قبل از انقلاب در ادبیات بوده است.»[1]

روایت فتح

بعدها در گروه جهاد، مجموعه مستند روایت فتح را تولید کرد. روایت فتح، نام مجموعه فیلم‌های مستندی بود که در ارتباط با عملیات‌ها و زندگی رزمندگان در دوران دفاع مقدس توسط گروه تلویزیونی جهاد ساخته شد. کارگردانی این مجموعه مستند توسط آوینی از اولین سال‌های جنگ شروع شد و پخش آن به طور مستمر از شبکه یک سیما انجام می‌گرفت. پخش این مجموعه از اوایل سال 1365 و پس از عملیات پیروزمند والفجر 8 آغاز شد و تا پایان جنگ (1367) ادامه داشت. در این دوره 63 قسمت از روایت فتح به نمایش درآمد.

این مستند تلویزیونی به انعکاس اتفاقات جبهه و مصاحبه با رزمندگان اسلام می‌پرداخت. در هر قسمت بنابر موقعیت‌های زمانی به معرفی یکی از فرماندهان یا عملیات‌های جنگ اقدام می‌شد روایت فتح در قالب 5 مجموعه تولید شد. در بین همه مستندهایی که تلویزیون در سال‌های جنگ و بعد از آن برای انعکاس رشادت‌های رزمندگان و مظلومیت مردم به تصویر کشید، روایت فتح هنوز جایگاه ویژه‌ای دارد. در این مجموعه مستند، تصاویر مربوط به جنگ با متن‌های آوینی پیوند خورده و فضایی عرفانی و معنوی رقم می‌زد.[2]^،[3]

اولین‌های حوزه هنری

آوینی از سال 1367 به فعالیت در ساختار حوزه هنری انقلاب اسلامی پرداخت و آثار متعددی را در این زمینه از خود به یادگار گذاشت. فعالیت‌هایی مثل انتشار مجله سوره، گروه تلویزیونی حوزه و دفتر مطالعات دینی هنر که نخستین‌بار توسط او پایه‌گذاری شد. سوره مجله‌ای بود غنی با مقالات ارزشمندی دربارۀ ادبیات، نقاشی، گرافیک، تئاتر و سینما. در این میان نوشته‌های آوینی درباره مسائل فرهنگی و فلسفه هنر جایگاهی ویژه داشت. همچنین انتشار مجله ادبیات داستانی، به عنوان نخستین نشریه تخصصی داستان در ایران، محصول اندیشه او بود.[4]

اواخر سال 1370 «موسسه فرهنگی روایت فتح» به دستور مقام معظم رهبری تاسیس شد. آوینی فعالیت دوباره‌ای را در جهت ساخت سری جدید مستندهای روایت فتح آغاز کرد. همزمان با فعالیت گروه‌های تفحص جهت شناسایی پیکرهای شهیدان جاویدالاثر هشت سال دفاع مقدس، تصاویر جدید روایت فتح را جهت بازگویی حقانیت این شهیدان و بیان مظلومیت آن‌ها ضبط کرد.[5]

مقام معظم رهبری درمورد این دستور می‌فرمایند: «آن روز که ما از این آقایان خواهش می‌کردیم و من اصرار می‌کردم که این روایت فتح ادامه پیدا کند، درست نمی‌دانستم چگونه ادامه پیدا کند. بعد که برنامه‌ها اجرا شد، دیدیم همین است. یعنی زنده کردن ارزش‌های دفاع مقدس در خاطرها. آن خاطره‌ها را یکی‌یکی از زبان‌ها بیرون کشیدن و آن‌ها را به تصویر کشیدن و آن فضای جنگ را بازآفرینی کردن. این کاری بود که ایشان داشت می‌کرد و هرچه هم پیش می‌رفت، بهتر می‌شد. یعنی پخته‌تر می‌شد. چون کار نشده‌ای بود. غیر از این بود که بروند در میدان جنگ و با رزمنده حرف بزنند. آن کار خیلی آسان‌تر بود. این کار هنری‌تر و دشوارتر و محتاج تلاش فکری و هنری بیشتری بود. اول ایشان شروع کرد و بعد کم‌کم بهتر و پخته‌تر شد.»[6]

شهید آوینی همواره گوش به فرمان ولایت بود و به دوستان خود بارها گفته بود: «صدای من به جایی نمی‌رسد، اما اگر می‌شد برسد می‌گفتم باید در این مملکت برای نفوذ گسترده‌تر رأی ولایت تلاش کرد. نباید راضی شد و گذاشت که اوامر آقا در پیچ و خم توجیهات و تفسیرهای غلط معطل بماند.»[7]

در روز 20 فروردین 1372 وقتی که همراه تیمش برای ساخت مجموعه جدیدی از روایت فتح (مستند شهری در آسمان) به منطقه عملیاتی فکّه رفته بود؛ به همراه محمدسعید یزدان‌پرست با مین خنثی‌نشده برخورد و بر اثر اصابت ترکش به شهادت رسیدند.

آوینی دو روز قبل از عزیمت به منطقه فکه در پاسخ به این سوال که به کدام منطقه می‌روی؟ گفته بود: «می‌دانی به کجا می‌روم؟! به فکه؛ همان‌جایی که رزمندگان ما با چشم خود تحویل نفوس شهدا توسط فرشتگان را مشاهده می‌کردند.»[8]

روز هنر انقلاب اسلامی

پیکر شهید، در 22 فروردین با حضور مقام معظم رهبری و گروهی از مسئولان کشور و هنرمندان شیفته هنر، تشییع شد و در گلزار شهدای بهشت زهرا به خاک سپرده شد. رهبر حکیم انقلاب از ایشان به عنوان سید شهیدان اهل قلم تجلیل کردند.[9] روز 20 فروردین یادآور عروج، راوی باصفای روایت فتح، سردبیر مجله ادبی و هنری سوره و مسئول واحد تلویزیونی حوزه هنری است. این روز بنا به پیشنهاد شاعران، نویسندگان و هنرمندان حوزه هنری انقلاب اسلامی، روز «هنر انقلاب اسلامی» نامگذاری شد.

مقام معظم رهبری در دیداری با خانواده شهید فرمودند: «ایشان دو سه مرتبه آمد این‌جا و روبه‌روی من نشست. من یک نور و یک صفا و یک حالت روحانی در ایشان حس می‌کردم و همین‌جور هم بود. همین‌ها هم موجب می‌شود که انسان بتواند به این درجه رفیع شهادت برسد. ... إن‌شاءالله که خداوند درجاتشان را عالی کند و روزبه‌روز برکات آن وجود با برکت را بیشتر کند.»[10]

میراث بصری| بیل و دوربین| برای خدا بیل‌زدن

آوینی درمورد ساخت آثارش نوشته است: «با شروع کار جهاد سازندگی در سال 1358، به روستاها رفتیم که برای خدا بیل بزنیم. بعدها ضرورت‌های موجود رفته‌رفته ما را به فیلم‌سازی کشاند. ما از ابتدا در گروه جهاد نیتمان این بود که نسبت به همه وقایعی که برای انقلاب اسلامی و نظام پیش می‌آید عکس‌العمل نشان دهیم.»[11]

نخستین فیلم آوینی درباره سیلی بود که در سال 1358 در خوزستان آمد. فیلم «شش روز در ترکمن صحرا» که درباره اقدامات ضد انقلاب در منطقه گنبد تهیه شد، «خان گزیده‌ها» که درباره خان‌های منطقه فیروزآباد فارس ساخته شد. او با شروع جنگ و محاصره بندر خرمشهر به آن‌جا رفت و با یاری همکارانش فیلم «فتح خون» را ساخت. سپس مجموعه «حقیقت» را برای شهر آبادان تهیه کرد.

مشهورترین کار آوینی ساخت مجموعه تلویزیونی «روایت فتح» بود که متن این فیلم‌ها را خودش می‌نوشت و گویندگی آن را نیز به عهده داشت. یکی از علت‌های موفقیت این کار، صدای گرم و حزین آوینی بود که با فضای جبهه و متن گفتار، هماهنگ و هم‌جنس بود. تحلیل آثار او، نشان می‌دهد که چگونه می‌توان زبان هنر را برای ترویج آرمان‌ها و ارزش‌های اصیل انقلاب به کار گرفت. فیلم‌های ساخته شده آوینی که از تلویزیون پخش شد، 25 مجموعه بود.[12]

میراث مکتوب| از خمینی تا خمینی | اقتصاد اسلامی تا سفر حج

آوینی غیر از ساخت فیلم‌های مستند، فعالیت چشمگیری نیز در مطبوعات داشت. مقالات او ابتدا در ماه‌نامه اعتصام و بعدها در ماه‌نامه جهاد چاپ شد. نوشته‌های او نیز تاکنون در 12 جلد کتاب منتشر شده است. از آثار شهید آوینی مجموعه مقالات سینمایی با نام آیینه جادو، آغازی بر یک پایان، فتح خون، مجموعه مقالات مبانی حاکمیت سیاسی در اسلام، اشک چشمه تکامل، تحقیقی در معنی صلوات، حج تمثیل سلوک جمعی بشر، بهشت زمینی، میمون برهنه!، تمدن اسراف و تبذیر، دیکتاتوری اقتصاد، از دیکتاتوری پول تا اقتصاد صلواتی، ... و مقاله شرح نور در تفسیر غزلیات حضرت امام خمینی را می‌توان نام برد.[13]

شهید آوینی کتابی به نام «امام و حیات باطنی انسان» دارد.

او معتقد بود که امام برای اولین‌بار یک تفسیر انفسی از انسان ارائه کرد. امام نشان داد که تاریخ را باید براساس انبیاء نوشت، نه آن تاریخی که غرب با عنوان عصر حجر، عصر آهن و غیره می‌گوید. تاریخ را باید براساس آدم و ابوالبشر، ابراهیم، نوح، پیامبران الهی نوشت. این‌ها منادیان توحید بودند و سفره توحید را در عالم گسترش دادند.

رهبر معظم انقلاب نیز با نگاهی متفاوت، درباره هنر چنین می‌فرمایند: «هنر یک شیوه بیان است، یک شیوه ادا کردن است، منتها این شیوه بیان از هر تبیین دیگر رساتر، دقیق‌تر، نافذتر و ماندگارتر است. بارها گفته‌ام که هر پیامی، هر دعوتی، هر انقلابی، هر تمدنی و هر فرهنگی تا در قالب هنر ریخته نشود، شانس نفوذ و گسترش ندارد و ماندگار نخواهد بود و فرقی هم بین پیام‌های حق و باطل نیست.»[14]

عصر توبه بشریت | دولت پایدار حق

زندگی آوینی، پر است از فراز و نشیب‌های فکری و معنوی که در نهایت منجر به خلق آثاری ماندگار و تاثیرگذار در عرصه هنر انقلاب اسلامی شد. مجموعه آثار او هم از حیث کمیت و هم از جهت تنوع موضوعات و هم از نظر عمق معنا و اصالت تفکر و شیوایی بیان، درخور تأمل است. درحالی‌که سرچشمه اصلی تفکر او به قرآن، نهج‌البلاغه، کلمات معصومین علیهم‌السلام و گفتار امام خمینی باز می‌گشت، با تفکر فلسفی غرب و نظریات متفکران غربی نیز آشنایی داشت و با یقینی برآمده از نور حکمت آن‌ها را نقد و بررسی می‌کرد. او شناخت میانی فلسفی و سیر تاریخی فرهنگ و تمدن جدید را از لوازم مقابله با تهاجم فرهنگی می‌دانست، زیرا که این شناخت زمینه خروج از عالم غربی و غرب‌زده کنونی را فراهم می‌کند و به بسط و گسترش فرهنگ و تفکر الهی مدد می‌رساند. آوینی غرب را به عنوان یک کلیت، تجسم ظهور تاریخی شیطان می‌دانست و به ویژه درباره غرب پس از رنسانس، معتقد بود که با غلبه اومانیسم و خودبنیادی، جهالت و طغیان بشر غربی به نهایت رسیده و همین به نهایت رسیدن طغیان و خودبنیادی، زمان توبه را نزدیک کرده است.[15] او بر این باور بود که با وقوع انقلاب اسلامی و ظهور انسان کاملی چون امام خمینی، بشر وارد عهد تاریخی جدیدی شده است که آن را «عصر توبه بشریت» می‌نامید. عصری که به انقلاب جهانی امام عصر (عج) و ظهور «دولت پایدار حق» منتهی خواهد شد.[16]

جنگ روایت‌ها | راوی روایت‌های خاص

مقام معظم رهبری درباره هنر روایت می‌فرمایند: «ما در این ماجرای هشت ساله، یک پیروزی مطلق به دست آوردیم. ما که جنگ را شروع نکرده بودیم که بگوییم فلان جا را می‌خواستیم بگیریم، نتوانستیم، پس ناکام شدیم. قضیه این نبود، قضیه این بود که دشمنی به ما حمله کرده بود و می‌خواست بخشی از خاک ما را بگیرد. همه دنیا هم به او کمک کردند، ما هم مردانه ایستادیم، ناکام شد و بینی‌اش به خاک مالیده شد و برگشت. پیروزی از این بالاتر؟ این پیروزی را با همین ابعاد، با همه خصوصیاتی که در آن وجود دارد، با همه آن هزاران هزار ماجرایی که آن را به وجود آورده است، ما باید روایت کنیم. این کارِ هنرمندان عزیز ماست، کار نویسندگان است، کار سینماگران است، کار شاعران است، کار نقّاشان است، کار اصحاب فرهنگ و هنر است.»[17]

ایشان در زمانی دیگر در مورد اهمیت روایت می‌فرمایند: «بنده همیشه می‌گویم، شما روایت کنید، حقایق جامعه خودتان و کشور خودتان و انقلابتان را. شما اگر روایت نکنید، دشمن روایت می‌کند. شما اگر انقلاب را روایت نکنید، دشمن روایت می‌کند. شما اگر حادثه دفاع مقدس را روایت نکنید، دشمن روایت میکند. هرجور دلش می‌خواهد، توجیه می‌کند، دروغ می‌گوید، آن هم 180 درجه خلاف واقع، جای ظالم و مظلوم را عوض می‌کند. شما اگر حادثه تسخیر لانه جاسوسی را روایت نکنید (که متأسفانه نکردیم) دشمن روایت می‌کند و کرده، دشمن روایت کرده، با روایت‌های دروغ.»[18]

ایشان حتی در بحث ویروس کرونا هم به موضوع روایت تاکید داشتند: «من حالا این را می‌خواهم عرض بکنم، این هم یک مطالبه جدی و یک آرزو است، ان‌شاءالله این آرزو برآورده شود. کاش کسانی بتوانند مثل شهید آوینی این جهاد عظیم مقابله با کرونا را روایت کنند. همچنان ‌که شهید آوینی با آن بیان شیرین و زیبا و اثرگذارِ خودش توانست جزئیات جبهه را برای ما روایت کند و آن را ماندگار کند. کاش کسانی بتوانند این کار را بکنند، هم در گفتار و هم در نوشتار و هم در کارهای هنری و نمایش‌ها و پدیده‌های هنری.»[19]