رکن‌الدین مختار ی

رکن‌الدین مختار فرزند کریمخان مختارالسلطنه در سال 1266 در اصفهان متولد شد. برخی تاریخ تولد او را 1271 آورده‌اند. پدرش کریم خان، کرد و اهل مذهب سنت بود. در سال 1296 ق که قزاقخانه به فرماندهی دومانتوویچ روسی در تهران دایر شد، وارد خدمت قزاقخانه شد. در سال 1312 ق ملقب به نیرالسلطنه و در اواخر سال 1315 ق به نمایندگی دولت ایران برای عرض تهنیت پنجاهمین سال سلطنت ملکه ویکتوریا روانه لندن گردید و پس از مراجعت از انگلیس وزیر نظمیه و احتسابیه تهران شد و همان سال ملقب به مختارالسلطنه گردید. کریم خان مدتی نیز در اصفهان فرمانده فوج سواران ظل‌السلطان را برعهده داشت. مختارالسلطنه در 1322 ق بر اثر ابتلا به بیماری وبا در تهران درگذشت.¹

رکن‌الدین مختار پس از طی تحصیلات مقدماتی در مدرسه تربیت وارد مدرسه موسیقی و نظام (از شعب دارالفنون) گردید، اما قبل از اتمام دوره سه ساله مدرسه در 22 سالگی وارد خدمت شهربانی شد. در این سالها یفرم خان ارمنی رئیس مجاهدین به سمت رئیس شهربانی تهران و حافظ امنیت داخلی معین شده بود. مختار تا دوره سوئدیها در شهربانی خدمت کرد. هنگامی که پلیس سوئدی تشکیلات شهربانی یفرم خان ارمنی را جمع کرد رکن‌الدین مختار و تعداد معدودی از افسران تشکیلات شهربانی یفرم خان توسط سوئدیها جهت همکاری فراخوانده شدند. در این دوره مختار مدتی رئیس کلانتری دروازه دولت تهران بود. در آغاز کودتای 1299، بر اثر اختلاف با مستشاران سوئدی شهربانی از شغل خود منفصل گردید. تا این که از سوی وزارت کشور به ریاست شهربانی رشت تعیین گردید و یکی دو سال بعد به کرمانشاهان انتقال یافت. در آن هنگام علی خان قاجار قوانلو (ظهیرالدوله) ملقب به صفاعلیشاه والی کرمانشاهان بود. رکن‌الدین مختار در زمره نزدیکان ظهیرالدوله به شمار می‌رفت. علی خان قاجار قوانلو (ظهیرالدوله) در 1329 ق علاوه بر تاسیس انجمن اخوت تهران، انجمن اخوت کرمانشاهان را تاسیس کرد. مختار جزو مریدان ظهیرالدوله بود. اما هرگز لقب طریقتی تحصیل نکرد. در این ایام مختار که از موسیقیدانهای طراز اول و از شاگردان حسین اسماعیل زاده بود و بین هنرمندان لقب «رکنی» داشت هر سال در جشن ولادت پیامبر اکرم (ص) و ولادت حضرت علی (ع) و روز جشن گل که در مراسم بهار برپا می‌شد، در معیت درویش خان ویولن می‌نواخت. ظهیرالدوله که خود از بانیان گاردن پارتی و کنسرت در دوره مشروطیت بود، انجمن اخوت تهران را در ملک خود علاءالدوله (فردوسی) تأسیس و نیمه شعبان 1317 ق علناً جلسه تشکیل داد. در کنسرتها و گاردن پارتیها میرزا علی‌اکبر شیدا سرودی ساخت و ظهیرالدوله نظارت کرده و درویش خان بر آن آهنگ گذاشته و هنرمندان آن ایام و نیز رکن‌الدین مختار که ویولون و کمانچه می‌نواخت اجرا کردند. رکن‌الدین مختار در کنسرتهای دیگر به نفع حریق‌زدگان شهرستان آمل و ویرانیهای آتش‌سوزی بازار در 1288 در باغ ظهیرالدوله با نواختن ویولن شرکت داشت. در اوایل تأسیس رادیوی تهران بعضا از ساخته‌های وی استفاده می‌کردند. مختار هنگامی که رئیس نظمیه غرب کشور (کرمانشاهان) بود، ازدواج کرد و صاحب دو دختر شد.

در دوره سرپاس محمد درگاهی نخستین رئیس شهربانی پهلوی اول که مرکزیت نظمیه مشخص و کشور از نظر مدیریت انتظامی به چند ناحیه تقسیم شده بود، با همکاری جمعی از همکارانش، رئیس تشکیلات نظمیه ناحیه جنوب کشور که مرکز آن شهر شیراز بود گردید. در 1303 خوزستان از سلطۀ شیخ خزعل خارج و سرتیپ فضل‌الله زاهدی به سمت حاکم خوزستان منصوب گردید و امور شهربانی خوزستان به رکن‌الدین مختار سپرده شد. مختار در سال 1308، دوره فرماندهی سرتیپ صادق کوپال، معاون انتظامی شهربانی کل گردید. و در دوره سرتیب فضل‌الله زاهدی و سرلشکر محمدحسین آیرم نیز همین سمت را داشت.

مختار پس از فرار آیرم از ایران در سال 1313 چند ماهی کفیل شهربانی و بعد به درجه سرتیپی نائل گشت و تا شهریور 1320 رئیس شهربانی شد.² رکن‌الدین مختار موسیقیدان و گلباز بود که لازمه این کار ذوق، عاطفه و رقت احساسات است اما در هفت سالی که رئیس شهربانی بود، از سیاه‌ترین دوران مردم و حتی سیاستمداران ایران بود. مختار با انجام مراقبتهای دائمی، خبرچینی و پرونده‌سازیهای بسیار، در تحکیم پایه‌های دیکتاتوری رضا خانی و گسترش آن نقش بی بدیلی داشت. در این دوره سیاه از تاریخ، سیاستمداران بزرگ کشور در زندانهای رضا خانی به شهادت رسیدند که مهمترین آنها شهید سید حسن مدرس بود.

با حمله متفقین به ایران در شهریور 1320، مختار نیز همانند بسیاری از فرماندهان و رؤسای حکومت رضا شاه، پا به فرار گذاشت و تا کرمانشاه رفت. مختار روز دوشنبه 19 آبان 1320 دستگیر و به تهران منتقل و بازداشت شد و همراه با گروهی از رؤسای شهربانی و عوامل شکنجه‌گر آن تحت محاکمه قرار گرفت. مختار به هشت سال زندان محکوم شد اما در سال 1326 مورد عفو قرار گرفت و آزاد شد و در دفتر شمس پهلوی به کار پرداخت و مسکن و حقوق کافی به او داده شد. سرانجام رکن‌الدین مختار در سن 84 سالگی پس از یک عمل جراحی سرطان روده در تهران درگذشت. جنازه‌اش روز یکشنبه 20 تیر 1350 پس از تغسیل در بهشت زهرا در آرامگاه خانوادگی در ابن بابویه به خاک سپرده شد.³

____________________________________

1. جهانگیر موسی‌زاده، محاکمه رئیس شهربانی رضا شاه و سایر متفقین شهربانی: جنجالی‌ترین و طولانی‌ترین دادگاه در تاریخ دادگستری ایران ... (تهران: کتاب سرا، 1378)، ص 216.

مرتضی سیفی فمی تفرشی، نظم و نظمیه در دوره قاجاریه (تهران: فرهنگسرا، 1362)، ص 117 ـ 120.

2. روزنامه اطلاعات، 20/4/1350، ص 1 و 4.

علیرضا کمره‌ای همدانی، حکم می‌کنم! نگاهی به اخلاق و رفتار رضا شاه (تهران، سازمان پژوهشی و برنامه‌ریزی آموزشی، انتشارات مدرسه، 1384)، ص 273.

فضل‌الله جعفری و [دیگران]، پلیس ایران (تهران: روابط عمومی شهربانی کشور، 1355)، ص 117.

مرتضی سیفی قمی تفرشی، پلیس خفیه ایران 1320 ـ 1299: مروری بر رخدادهای سیاسی و تاریخچه شهربانی ([تهران]: ققنوس، 1368)،ص 159 ـ 164.

مهدی ستایشگر، نام نامۀ موسیقی ایران زمین، ج 3 (تهران: اطلاعات، 1376)، ص 484.

3. ابراهیم صفایی، خاطره‌های تاریخی (تهران: کتاب سرا، 1386)، ص 91.

روزنامه اطلاعات، 20/4/1350، ص4.

مرتضی سیفی قمی تفرشی، پلیس خفیه تهران، ص 234.

مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12، 13 و 14 هجری، ج 6 (تهران: زوّار، 1351)، ص 109.