تحولات حوزه علمیه از نجف تا قم

حوزه علمیه قم در دوره مرجعیت مرحوم حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی از هر جهت رشد کرد؛ رشدی که به عنوان یک جنبش فرهنگی درآمد و زمینه‌ساز جنبش سیاسی قم در سال‌های ۴۰ و ۴۱ شد.
مطابق گزارشات و متون تاریخی، نجف به عنوان یک پایگاه علمی معتبر از زمان شیخ طوسی مطرح می‌شود و با مهاجرت شیخ به نجف اشرف سیل دانشجویان اسلامی این مرکز مقدس شیعه را به دانشگاهی عظیم تبدیل می‌کند. می‌توان برای تطور حوزه نجف چند دوره مفروض داشت: دوره نخست با مهاجرت شیخ طوسی آغاز و تا قرن ششم به طول انجامید. شیخ طوسی ساکن بغداد و شاگرد شیخ مفید بود. سپس از وی مکتب سید مرتضی علم‌الهدی استفاده کرد و با رحلت سید مرتضی، زعامت شیعه به وی منتقل و تا سال 448 هـ.ق این وضعیت ادامه می‌یابد.
در درایت شیخ طوسی و تاییدات الهی در تشکیل حوزه نجف همین اشاره تاریخی کفایت می‌کند تشکیل حوزه نجف مقارن با استبداد و تعصب سلجوقیان بوده است و روزگار آرام و شیعه و اقتدار آل‌بویه بسر آمد.
دوره دوم نجف، از قرن ششم تا نهم هجری به طول انجامید در این دوره به علت تحرک و توقف در حوزه کربلا حوزه نجف به حالت رکود درآمد.
دوره سوم حوزه علیمه نجف از قرن نهم هجری آغاز می‌گردد و تا قرن یازدهم هجری ادامه می‌یابد از مراجع و شخصیت‌های برجسته این دوران می‌توان از سید بحرالعلوم، شیخ جعفر کاشف الغطاء، طاحب جواهر شیخ محمد حسن نجفی، شیخ اعظم انصاری و میرزای شیرازی نام برد.
در این زمان علاوه بر تدریس فقه و اصول، حوزه فلسفی نجف هم رونق پیدا کرد. شروع این مهم، از زمان آخوند ملا حسینقلی همدانی که از حوزه درسی ملاهادی سبزواری بهره برده بود می‌دانند.
عمده شاگردان علوم عقلی از آخوند همدانی بهره بردند. در واقع وی فلسفه را از سبزوار به نجف انتقال داد. مشهورترین شاگردان وی عبارتند از: سید جمال الدین اسد آبادی، سید عبدالحسین لاری، سید احمد کربلایی، سید سعید حبوبی.
از دیگر اساتید فلسفه نجف اشرف در این دوره، شیخ علی محمد نجف آبادی است که از اساتید شرح منظومه آیت‌الله غروی و «شیخ محمد حسین کاشف العطاء» محسوب می‌شد.
*احیا حوزه علمیه قم و تاثیرگذاری در ایران 
روحانیت شیعه پس از مشروطه‌ ضربه سختی را متحمل شد که بخشی از آن به اختلاف نظر میان خود مراجع طرفدار و مخالف مشروطه در راس آن‌ها آخوند خراسانی و سید محمد کاظم یزدی برمی‌گشت.
با این ضربه و پس از تحکم رضاخان برمسند قدرت در ایران، امیدی برای احیای مرجعیت در ایران نبود تا این که با فعالیت آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری در تاسیس حوزه علمیه قم به سال 1301 هـ.ش مرجعیت شیعه احیا شد. پانزده سال بعد زمانی مرحوم حائری در بهمن 1315 درگذشت.
مرجعیت دوران بسیار دشواری را پشت سر گذاشته بود با درگذشت مرحوم حائری، مرجعیت در اختیار 3 نفر از مجتهدان وقت با نام‌های سید صدرالدین صدر، آقا سید محمد حجت، آقا محمد‌نقی خوانساری باقی ماند.
اما مرجعیت جهانی شیعه در اختیار مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی در نجف قرار داشت که ایشان در سال 1325 هـ.ش درگذشت. پس از درگذشت ایشان، و نیز در گذشت آیت‌الله قمی پس از سه ماه، بار دیگر مرجعیت به ایران بازگشت و در اختیار آیت‌الله بروجردی قرار گرفت. هر سه مراجع محلی وقت قم از آیت‌الله بروجردی خواستند تا در قم اقامت گزیدند.
پیش از همه فضلایی چون آیت‌الله خمینی در این باره پیشقدم شده و آقای مبرقی فقیه می‌گوید: از امام خمینی پرسیدم: چرا شما مردم را به آیت‌الله قمی ارجاع نمی‌دهید؟ فرمودند: آیت‌الله حاج آقا حسین قمی در ایران نیستند، بلکه در عراقند. لذا باید آقای بروجردی را تقویت کرد تا حوزه قم و علمای ایران قوت پیدا کنند.
در مجموعه بررسی وضعیت عمومی حوزه علمیه قم در دوره مرجعیت آیت‌الله بروجردی که مجتهدی روشن و خردمند بود، نشان می‌دهد که حوزه یاد شده از هر جهت رشد کرد؛ رشدی که به عنوان یک جنبش فرهنگی، درآمد جنبس سیاسی است که از سال 41-40 در قم شاهد هستیم.