نخستین سند تحلیلی ساواک - وضعیت حوزه علمیه قم در ۱۳۳۵ و جایگاه امام خمینی(ره)

حوزه علمیه قم در سال 1335
(نخستین سند تحلیلی ساواک)

سند ذیل، نخستین سند تحلیلی سازمان اطلاعات و امنیت رژیم پهلوی (ساواک) از وضع حوزه علمیه قم است. مقدمات تشکیل این سازمان از اوایل سال 1335 آغاز شد؛ در 10 بهمن‌ماه آن سال قانون تأسیس ساواک به تصویب مجلس سنا رسید و در 23 اسفند ماه 1335 با تصویب مجلس شورای ملی رسمیت یافت. گزارش حاضر، در 22 اسفند 1335 توسط دایره‌ ایلات و مذاهب برای سرهنگ صمد صمد‌یانپور (سپهبد بعدی)، رئیس اداره سوم ساواک، ارسال شده است:

گزارش

محترماً با تقدیم عین سه برگ اطلاعیه واصله در مورد حوزه علمیه قم، بطوری که خاطر عالی مستحضر است اطلاعیه مزبور در تأیید گزارش سرهنگ 2 رحمانی افسر این دایره که به مأموریت قم اعزام شده بود می‌باشد.
رئیس دایره ایلات و مذاهب
سرهنگ قلقسه

[پی‌نوشت۱:] به عرض می‌رساند.
۲۲/۱۲/۱۳۳۵
سرهنگ صمدیان‌پور

[پی‌نوشت۲:] یکنسخه دیگر واصل و به عرض رسیده است. بایگانی شود.

حوزه علمیه قم
مرجع اول آقای حاج‌ آقا حسین طباطبایی بروجردی به عنوان فرد اول شناخته شده است. تعداد بیش از پنج هزار نفر از طلاب مقیم قم اساس معیشت آنها به مساعدت آقای بروجردی منوط می‌باشد، که به هر طلبه‌ای بر حسب مدارج تحصیل و وضع خانوادگی ماهیانه نقدی و جیره جنسی (حواله نان) دارند.

طبقه‌بندی طلاب. برحسب مدارج تحصیلی سه طبقه‌اند:
۱ـ طلبه محل سطوح مقدماتی که مطابق است با دوره دوم دبیرستان
۲ـ طلبه محصل سطوح. مطابق است با دوره لیسانس.
۳ـ طلبه‌ای که درس خارج می‌خواند و آماده مقام اجتهاد است. مطابق است با دوره دکترا.

پرداخت شهریه به طلاب بدین شرح است:
۱ـ طلبه مجرد مقدماتی ماهی 120ریال
۲ـ طلبه معیل مقدماتی ماهی 240ریال
۳ـ طلبه محصل سطوح مجرد ماهی 150ریال
۴ـ طلبه محصل سطوح معیل ماهی 300ریال
۵ـ طلبه درس خارج مجرد ماهی 230ریال
۶ـ طلبه درس خارج معیل ماهی 450 ریال
هر فرد طلبه در هر درجه از تحصیل ماهیانه 5 من یا 15 کیلو حواله نان دارد. برای عیال و هر اولاد پنج من نان به وظیفه جنسی ماهیانه اضافه می‌‌شود. بعضی از طلاب هستند که گاهی فوق‌العاده از صد تا چهارصد و پنجاه ریال می‌شود.
آقای بروجردی به طلاب حوزه علمی خراسان، کرمانشاه، نجف اشرف و کربلا هم وظیفه نان را حواله می‌دهند و مرحوم حاجی سیدابوالحسن اصفهانی هم همین رویه را داشتند.

آقای بروجردی دارای دو پیشکار هستند:
۱ـ آقای حاج احمد که مراقب امور شخصی آیت‌الله است.
۲ـ آقای شیخ محمدحسین احسن که متصدی دفاتر طلاب و مباشر پرداخت است.

تعداد طلابی که درس خارج استفاده می‌کنند در حدود 1300 می‌باشد که همیشه در محضر درس آیت‌الله در مسجد بالا سر در حدود هزار نفر حاضر می‌شوند.

مراجع و مدرسین و سران درجه دوم حوزه علمی قم که هر یک واجد مقام اجتهاد و صاحب فتوی و مدرس علوم دین و مورد مراجعه مقلدین در بخشی از کشور می‌باشند به ترتیب مقام و درجه و اهمیت به شرح زیر می‌باشند:

ردیف ،نام ، تعداد طلاب درس خارج حوزه هر یک ، محلی که اقامت میکنند، منطقه نفوذتقلید

۱- آقای سید محمدرضا گلپایگانی - در حدود 300 نفر - مسجد بالای سر در صحن و مسجد حسین‌آباد-ایالات مرکزی ایران
۲- آقای سید کاظم شریعتمداری- در حدود 300 نفر-مدرسه مرحوم حجت- آذربایجان و تهران
۳- آقای شیخ‌محمد حسین طباطبائی-در حدود 200نفر-اقامت نمی‌کند- آذربایجان و تهران
۴- آقای شیخ محمد اراکی از صحابه مقدم مرحوم شیخ عبداکریم-در حدود 100نفر-مدرسه فیضیه-اراک ،بروجرد
۵- آقای حاج آقا روح‌الله خمینی که از لحاظ درس حایز اهمیت است-در حدود 500 نفر-اقامت نمی‌کند- ایالت مرکزی و غرب ایران
۶- آقای سید شهاب‌الدین نجفی-در حدود 100نفر-در صحن قم بالای سر- تبریز و قم و کشور عراق
۷- آقای شیخ عباسعلی شاهرودی-در حدود 50 نفر-مسجد بازار-در اطراف خراسان
۸- آقای سید محمد داماد داماد مرحوم حاجی شیخ‌‌عبدالکریم-در حدود 100نفر-مسجد بازار خندق- ...
۹- آقای حاج شیخ فکور-در حدود 50نفر- ندارد-قم و بعضی از بخشهای جنوبی
۱۰- آقای حاج میرزا ابوالفضل قمی-در حدود 100نفر-مسجد امام- ...
۱۱- آقای حاج سیدباقر سلطانی-در حدود 100 نفر-ندارد- غرب ایران
۱۲- آقای حاج میرسیدحسن برقعی-در حدود 100نفر -صحن و مسجد کوچه-حرم
۱۳-آقای سیدرضا صدر جوانترین مدرسین است-در حدود 100نفر-ندارد- قم و اصفهان

طلابی که در محضر درس هر یک از علماء شرکت می‌کنند به نحوه انحصار نیست بلکه در محضر درس چند مدرس شرکت می‌کنند زیرا بعضی از مدرسین در فقه سلطه دارند بعضی در اصول قدرت بیان و تحقیق دارند بعضی در علوم معقول واردتر است و به همین جهت طلاب برای استفاده بیشتر چند حوزه تدریسی را انتخاب می‌نمایند.

علمایی که [به] عامل اجتماعی هم علاقه‌ای دارند:
۱ـ آقای سید کاظم شریعتمداری
۲ـ آقای حاج روح‌الله خمینی
۳ـ آقای سید محمد حسین قاضی‌طباطبائی
عموم علما و مدرسین مخالف کمونیسم هستند ولی به دستگاه حاکمه کشور هم اعتقادی ندارند.
سه نفر آقایان فوق تبلیغات و فعالیت منطقی برعلیه کمونیزم را هم تعقیب می‌کنند.
هفته‌ای یک نفر در محضر آقای سید محمد حسین قاضی‌ (طباطبایی) علاقمند و مستعد را برای تنظیم مقالات و تحقیق و انتقاد در عقاید مادی اجتماعی [جلسه] تشکیل است و بحث و گفتگو صورت می‌گیرد و به همین جهت معظم‌له تألیفات متعددی در این زمینه دارد.

ملاحظات زیر قابل بررسی و تحقیق است:
۱ـ گروه زیادی از طلاب فراریان نظام وظیفه هستند که به امید سنگر مصونیت [،]از بخشهای مختلف به حوزه قم رو می آورند و به تحصیل علوم دینی می‌پردازند.
۲ـ شهریه و کمکی که در حوزه قم به آنها [داده] می‌شود کافی برای تأمین معیشت نیست و اغلب از وطن خود و خانواده خود کمک دریافت می‌دارند یا در ایام ماه رمضان و محرم و صفر از منبر دستمزدی به دست می‌آورند.
۳- به علت رسوخ لزوم تبعیت از احکام اسلام [،]قوانین موضوعه[رژ یم شاه ]را موافق دین نمی‌دانند.
۴ـ چون ایام ماه رمضان و محرم و صفر درس تعطیل است طلاب به وطن خود مراجعت می‌کنند تا از منبر و وجوه بریه [=نیکوکارانه ] کمک خرجی به دست آورند و بدینجهت مجموع افکار و نظریاتی که در این مدت در حوزه‌های قم منعکس شده در شهرستانها انتقال یافته و زمینه فکر طبقات حقیقی مردم دین‌دار می‌شود.

پیشنهاد:
اگر در تهران سازمان دینی به وجود آید و از مقدورات فعلی مثل مسجد سپهسالار، دستگاه تولیت قم، دستگاه تولیت آستانه، در حوزه علمیه قم پرتو اندازد می‌توان غیرمستقیم این حوزه را تحت تأثیر ابهامات مفید قرار داد و بیش از هر دستگاه تبلیغاتی برای ارشاد و رهبری افکار عمومی بخش مهمی از مردم کشور اقدام نمود.