از مکتبخانه تا مدارس هوشمند

 سالهاست که بحثهای زیادی درباره اداره مدارس مطرح است. عده ای به دنبال واگذاری مدارس به بخش خصوصی و برخی خواهان حاکمیتی کردن آن هستند. فارغ از قضاوت پیرامون این دیدگاهها، مدرسه داری همواره فزار و نشیبهایی داشته که بررسی آن چراغ راه تصمیمات آینده است.
  مدرسه نهادی است که بعد از خانواده بیشترین تاثیر را در تربیت و شکل گیری شخصیت کودکان و نوجوانان دارد. سیستم مالکیت و مدیریت مدارس در کشورهای مختلف یکسان نیست. در اکثر کشورها در کنار مدارس دولتی اجازه تاسیس مدارس خصوصی به افراد و گروههای اجتماعی داده می شود. امروزه مشارکت مردم و همکاری بین مدرسه و خانواده و دیگر نهادهای اجتماعی امری لازم برای پیشرفت آموزش و پرورش محسوب می شود.
در ایران هم شیوه مدیریت و مالکیت مدارس دارای تنوع گسترده ای است. هرچند هنوز مدارس دولتی دست بالا را دارند و سهم مدارس دولتی با دیگر مدارس قابل مقایسه نیست، اما انواع دیگر مدارس هم در حال گسترش است و دانش آموزان برحسب شرایط و امکانات خود در مدارس دولتی یا مدارس خاص تحصیل می کنند. هم اکنون مدارس دولتی، غیردولتی، هئیت امنایی، شاهد و ایثارگران، استعدادهای درخشان، وابسته به حوزه و سازمان تبلیغات، شبانه، نمونه دولتی، نیمه دولتی، هوشمند، وابسته به دانشگاه آزاد، وابسته به دانشگاه شریف همچون سماء، ماندگار و...از جمله مدارسی هستند که به طور رسمی در عرصه تعلیم و تربیت حضور دارند. در حالی که برنامه چهارم توسعه و سیاستهای رسمی دولت بر افزایش مشارکت مردم و ایجاد تنوع و تکثر در اداره مدارس تاکید می کند عده ای به دلایل مختلف با این تنوع مخالفند. حمیدرضا حاجی بابایی وزیر کنونی آموزش و پرورش یکی از مخالفان توسعه مدارس غیر دولتی است که نظر خود را علنی ابراز کرده است.
حاجی بابایی وزیر سابق آموزش و پرورش گفته است که: " چه دلیلی وجود دارد که انواع و اقسام مدارس را در کشور داشته باشیم در حالی که عده کمی از افراد بتوانند در آن درس بخوانند. باید این تنوع و تکثر را کاهش داد تا دانش آموزان نخبه و عادی در کنار هم قرار بگیرند تا میزان رقابتهای علمی در بین دانش آموزان افزایش یابد."
برخی کارشناسان مسائل آموزشی معتقدند که تنها به بهانه نخبه گزینی در برخی مدارس نمی توان تنوع مدارس را زیر سوال برد. اگر واقعا مشکل جداسازی دانش آموزان نخبه و عادی است، به جای تلاش برای تضعیف مدارس غیر دولتی می توان مدارس غیر دولتی را با سیاستهای تشویقی به پذیرش دانش آموزان ضعیف تر ترغیب کرد. علاوه بر آن انحصار تعلیم و تربیت به مدارس دولتی و فقدان رقابت باعث افت بیشتر بخش دولتی می شود.
مدارس پیش از انقلاب
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران سهم اصلی آموزش را مدارس دولتی بر عهده داشتند. تحصیل در این گونه مدارس رایگان بود. از اواخر دهه بیست شمسی به تدریج تعدادی مدارس غیر دولتی توسط اشخاص و موسسات فرهنگی با اهداف متفاوت ایجاد شد. این مدارس متکی به بودجه دولتی نبودند و با شهریه ای که از دانش آموزان می گرفتند اداره می شدند. در سالها پیش از انقلاب دو نوع مدرسه در کنار مدارس دولتی ایجاد شدند: مدارسی با رویکردی علمی و مدارسی با رویکرد علمی- دینی . مدارسی مانند هدف، خوارزمی که توسط شخصیتهای علمی و فرهنگی تاسیس شده بودند به آموزش برتر دروس مدرسه و تربیت دانش آموزانی که از نظر علمی برجسته بودند اعتقاد داشتند، البته چنین دانش آموزانی معمولا دارای شایستگی اخلاقی هم بودند. اما مدارس اسلامی علاوه بر مسائل درسی به تقویت مبانی دینی دانش آموزان می پرداختند. در واقع دغدغه اصلی موسسان مدارس اسلامی مانند دین و دانش، علوی، نیکان، کمال و... تربیت دینی کودکان و نوجوانان بود. خانواده هایی فرزندان خود را به مدارس ملی و اسلامی می فرستادند که از توانایی مالی برخوردار بودند. تعداد مدارس ملی تا ابتدای انقلاب بسیار اندک و بیشتر در تهران متمرکز بود. پس از پیروزی انقلاب بحث یکسان سازی مدارس مطرح شد و جهت جلوگیری از نظام طبقاتی در آموزش و پرورش، کلیه مدارس ملی بر اساس تصمیم شورای انقلاب فرهنگی، منحل و مسئولیت برنامه ریزی آموزشی کشور و نظارت بر اجرای این گونه برنامه ها مستقلا به دولت واگذار شد. نیکان، علوی، رفاه و کمال از مدارس ملی مذهبی مطرح پیش از انقلاب اسلامی بودند. در این نوشته مجال بررسی همه مدارس غیر دولتی قبل از انقلاب وجود ندارد و تنها برای نمونه به صورت اجمالی پیرامون چند مدرسه ملی، دولتی و اسلامی می خوانید.
مدرسه علوی
مدرسه علوی در سال ۱۳۳۵ توسط علی اصغر کرباسچیان معروف به علامه کرباسچیان با نام علوی بر گرفته شده از نام علی بن ابی طالب ( ع) فقط در سطح پایه اول دبیرستان تأسیس شد. بعد سطوح مدرسه به کل دبیرستان و دبستان گسترش یافت پس از تغییر نظام آموزشی ایران مدرسه راهنمایی (نیک پرور قدیم) به آن افزوده شد. مدرسه علوی توانست در مدت کوتاهی با مدارس معروف پیش از انقلاب مثل مدرسه البرز، خوارزمی و هدف رقابت کند. مدرسه علوی در ده سال نخست فعالیت خود (۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵) اگرچه با زحمت و کند، ولی نسبتا بدون سر و صدا و به دور از جنجالهای تبلیغاتی سیاسی و اجتماعی به پرورش نسل جوانان متدین مشغول بود. در آن زمان یکی از معدود فعالیتهای اجتماعی که برخی از مسئولان و دانش آموزان مدرسه علوی در آن شرکت داشتند "انجمن ضد بهاییت" بود.
مسئولان مدرسه علوی به شدت نگران بودند که مبادا بهانه‌ای به دست ساواک بدهند و به سرنوشت مدارسی چون کمال و رفاه دچار شوند. مدرسه کمال به دلیل فعالیتهای سیاسی برخی از مسئولان و معلمان آن، از قبیل خانواده سحابی و محمدعلی رجایی به کلی تعطیل و مدرسه دخترانه رفاه نیز با یورش ساواک و دستگیری و فرار چند تن از مسئولان آن که به فعالیتهای مسلحانه پیوسته بودند بسته شد. با گسترش و شتاب انقلاب، مدرسه علوی و مسئولان آن نیز با امواج انقلاب همراه شدند. امام خمینی پس از بازگشت به میهن در زمستان ۱۳۵۷ پس از اقامتی یکروزه در مدرسه رفاه به دبستان علوی وارد شدند. تلاشهایی برای دولتی شدن این مدرسه بعد از انقلاب به عمل آمد، تا آنکه نهایتا مشکلات آموزش و پرورش دولتی منجر به قانونی کردن مدارس خصوصی (موسوم به غیر انتفاعی) و نیمه خصوصی (موسوم به نمونه مردمی) و نجات مدرسه علوی و مدارس مشابه آن از خطر مدیریت دولتی شد.
مدرسه رفاه
مدرسه رفاه مدرسه‌ای دخترانه بود که در سال 1349 با اهداف اسلامی و مبارزاتی تأسیس شد. مؤسسان مدرسه رفاه از چهره‌های مطرح و مؤثر مبارزاتی و تعدادی از مبارزان بازار بودند که مؤسسه تعاونی رفاه را تأسیس کرده و هدفشان فعالیت‌های فرهنگی و تربیت اسلامی دختران بود. طبیعتاً یک سری ارتباطات سیاسی نیز در پوشش مدرسه گرفته می‌شد. در مدرسه رفاه فقط از معلمان خانم برای تدریس استفاده می کردند و اصول اسلامی‌ و معارف اسلامی‌ به دانش آموزان آموخته می‌شد. شهید بهشتی در صدر هیئت امنای مدرسه رفاه جای گرفته بود . شهید رجایی نیز در هیئت امنای مدرسه رفاه جایگاهی ویژه داشت، او مسئول گزینش و انتخاب شاگردان بود. هاشمی‌رفسنجانی مرد دیگر هیئت امناء مدرسه رفاه بود . مرحوم شفیق، مهدیان، میرمحمد صادقی و فرشچیان نیز بازاریانی بودند که در این مدرسه نام و نشانی داشتند. هاشمی‌رفسنجانی این مجموعه را محصول یک سخنرانی خود در جمع بازاریان درباره کمبودهایی آن روز دختران شهر تهران می داند. رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در سال 85  و در جمع مسئولان این مدرسه در سالروز پیروزی انقلاب گفت: مرحوم اخوان فرشچی سه هزار متر زمین این مدرسه را خرید و در هیئت انصار و جلسات هفتگی که عمدتا مباحث جهادی در آن مطرح می‌شد، موفق شدیم با سایر دوستان بنیادی را در این مکان تاسیس کنیم. از جمله افتخارات این مدرسه، انتخاب آن برای اقامت امام خمینی( ره) بعد از بازگشت پیروزمندانه به کشور بود. امام روز دوازدهم بهمن ماه 1357 به مدرسه رفاه رفتند. اما این مدرسه گنجایش خیل عظیم علاقه مندان به دیدار با امام را نداشت و روز سیزدهم بهمن ماه محل اقامت امام به مدرسه علوی که حیاط بزرگتری داشت، منتقل شدند.
مدارس هدف
احمد بیرشک در سال 1327، گروه فرهنگی هدف (ھ = هنر، د= دانش، ف= فرهنگ) را با پنچ نفر از همکاران (در زادروز مولی علی‌بن ابی‌طالب (ع)) و با سرمایه‌ 35 هزار تومان پی‌افکند. این گروه پیمان بستند که به فکر پول نباشند و افرادی را به جمع خود بپذیرند که چنین افکاری داشته باشند. کم کم بهترین معلمان و استادان کشور به گرد هم جمع شدند. تشکیل شرکت سهامی دادند. شرکت را به ثبت رساندند. اولین دبیرستان روزانه پسرانه هدف توسط دکتر کریم سنجابی وزیر فرهنگ وقت افتتاح شد و سد انحصار تعلیم و تربیت در دست دولت شکست. به پیشنهاد موسسان گروه هدف نگارش کتابهای رشته‌های مختلف دبیرستان نیز توسط استادان و دبیران انجام گرفت و رقابتی علمی در بین مؤلفان ایجاد  شد. گروه فرهنگی هدف، متشکل از چهار دبستان دخترانه و پسرانه و چهار دبیرستان تا سال انحلال یعنی ۱۳۵۸ بیش از شانزده هزار دانش آموز دیپلمه تربیت کرد.
خوارزمی
خوارزمی نیز از جمله مدارسی بودند که در آن دوران توسط چهره های علمی ، فرهنگی ایجاد شده بودند که برنامه های آموزشی قوی از خود ارائه می دادند و دانش آموزان با شرکت در آزمون ورودی در آن پذیرش می شدند. دانش آموزان این مدارس درصد بالایی از قبولی های دانشگاه را پیش از انقلاب اسلامی تشکیل می دادند.
دبیرستان البرز
دبیرستان البرز از سال 1301 و با عنوان کالج آمریکاییها فعالیت خود را در محل فعلی یعنی تقاطع خیابان حافظ و انقلاب آغاز کرد. مدیریت این مدرسه با ساموئل جردن آمریکایی بود. در سال 1320 این کالج توسط دولت خریداری و مدرسه البرز نامیده شد. در سال ۱۳۲۴ خورشیدی دکتر محمدعلی مجتهدی ‌گیلانی استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران به سمت مدیر دبیرستان البرز انتخاب شد. در مدت ۳۴ سال مدیریت مجتهدی دبیرستان البرز شاهد درخشان‌ترین دوره حیات خود بود. مساحت کل دبیرستان که بخشی از آن به دانشکده پلی تکنیک اختصاص یافته ، 45 هزار متر مربع‌، زیربنا 11 هزار متر مربع وفضای سبز آن 10 هزار متر مربع است‌. در دوره مدیریت مجتهدی، دبیرستان البرز به یکی از بهترین دبیرستانهای تهران تبدیل شد. مدرسه ای با کیفیت آموزشی عالی و نظمی آهنین و مدیریتی که بر همه چیز اشراف داشت. البرز به خوابگاه دانش آموزی نیز مجهز بود و مدرسه برای دانش آموزان با بضاعت مالی پایین، کمک هزینه تحصیلی می پرداخت. دبیرستان البرز نمونه ای از یک مدرسه دولتی با کیفیت عالی بود. دبیرستان البرز بعد از انقلاب به دلیل بی ثباتی در مدیریت با افت کیفیت مواجه شد. بعد از تاسیس مدارس نمونه مردمی در اوایل دهه هفتاد بار دیگر رونق و شکوه پیشین خود را تا حدی باز یافت اما با انحلال مدارس نمونه مردمی به صورت یک مدرسه عادی دولتی درآمد.
دبستان فرهاد
مدرسه فرهاد (۱۳۳۴-۱۳۵۹) توسط توران میرهادی، بنیان گذاشته شد و شامل کودکستان، دبستان و مدرسه راهنمایی بود. میرهادی سیستم آموزشی مدرسه فرهاد را با ساختارشکنی نظام آموزشی «معلم محور» ایجاد کرد. در این مدرسه کتابخانه بسیار مهم انگاشته می‌شد و کتاب غیردرسی رابط معلم و دانش آموز محسوب می‌شد. ویژگی اصلی مدرسه فرهاد رقابتی نبودن آن بود. در آن مدرسه رقابت، جایزه و رتبه‌بندی وجود نداشت و هر کسی با تواناییهای خودش سنجیده می‌شد. به عقیده میرهادی، رقابت، مدارس ما را از کیفیت می‌اندازد و باید رقابت را به همکاری، همیاری و مشارکت بدل کنیم تا فرزندان ما بتوانند به حداکثر توانایی‌های خود برسند و احساس آرامش بکنند.
بعد از انقلاب مدرسه فرهاد تعطیل شد. توران میرهادی هم اکنون عضو شورای کتاب کودک و رئیس دانشنامه کودکان و نوجوانان است که تاکنون 14 جلد آن منتشر شده است.
مدارس پس از انقلاب اسلامی ایران
با پیروزی انقلاب اسلامی و تدوین قانون اساسی، دولت موظف شد که همه امکانات خود را در مورد آموزش و پرورش رایگان برای همه در تمام سطوح به کار گیرد. همچنین اصل سی ام قانون اساسی ایران، دولت را موظف کرد تا وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خود کفایی کشور به صورت رایگان گسترش دهد. به این ترتیب بساط مدارس غیر دولتی به جز چند تایی برچیده شد.
مدارس عادی دولتی
مدارس دولتی با نگاه عدالتجویانه و در تمام شهرها و روستاها گسترش یافت. اما بودجه دولتی برای هزینه های رو به افزایش آموزش و پرورش کفایت نمی کرد و دیری نپایید مشکلات خود را نشان دادند. مهمترین چالش مدارس دولتی کمبود فضای آموزشی و معلمان آموزش دیده بود. کمبود فضای آموزشی و تعداد زیاد دانش آموزان در کلاسهای درس از جمله مشکلات این مدارس در ابتدای انقلاب اسلامی بود به طوری که معلمان این مدارس از رسیدگی و نظارت برتکالیف آموزشی همه دانش آموزان باز می ماندند و ارتباط معلمان با دانش آموزان یک رابطه یک طرفه بود. به دلیل کمبود فضای آموزشی و ضرورت جذب کودکان واجب التعلیم ، کلاسهای دو و سه نوبته در مدارس دولتی دایر شد و بدین ترتیب تعداد ساعات حضور دانش آموزان در مدارس کاهش یافت.
مدارس ملی با نام جدید غیرانتفاعی
دولتهای بعد از انقلاب به زودی متوجه شدند که توانایی مالی کافی برای پوشش تحصیلی همه دانش آموزان ندارند و باید در این زمینه از کمک مردم نیز بهره بجویند. بنابراین عده ای درصدد احیای دوباره مدارس ملی برآمدند تا با کمک تحصیلی خانواده های متمکن، بخشی از این هزینه از دوش دولت برداشته شود. این ایده با واکنش هایی تند کسانی مواجه شد که وجود تنوع در مدارس را بی عدالتی می دانستند. اما سرانجام مدارس ملی در سال 1367 بار دیگر احیا شد و این بار برای کاهش حساسیتها با نام مدرسه غیرانتفاعی به فعالیت پرداختند. مدارس غیرانتفاعی در ابتدای کار خود با استقبال خوبی روبرو شدند و حدود هفت درصد از جمعیت پر تعداد دانش آموزان در اوایل دهه 70 در این مدارس مشغول به تحصیل شدند. اما هم اکنون با گذشت بیش از 20 سال، مدارس غیردولتی تنها یک درصد رشد پیدا کرده و هشت درصد مدارس کل کشور را تشکیل می دهند.
مدارس نمونه دولتی
در سال 1365 و در زمان وزارت سیدکاظم اکرمی مدارسی با عنوان نمونه دولتی ایجاد شد. مدارس‌ نمونه‌ دولتی به‌ آموزشگاههایی‌ اطلاق‌ می‌شود که‌ با گزینش‌ دانش‌ آموزان‌ مستعد و دعوت‌ ازمعلمان‌ کارآمد و تأمین‌ امکانات‌ مناسب‌تر موجبات‌ ارتقای‌ آموزشی‌ وپرورشی‌ دانش‌آموزان‌ مناطق‌ محروم‌ را فراهم‌ می‌آورد. در آیین نامه تاسیس این مدارس آمده است که مدارس‌ نمونه‌ (دخترانه‌، پسرانه‌ ) به‌ منظور تشویق‌ و ترغیب‌ دانش‌آموزان‌ مستعد، به‌ ویژه‌ دانش‌آموزان‌ مستعد مناطق‌ محروم‌ و افزایش‌ رشد علمی‌ وتربیتی‌ آنان‌ و جلوگیری‌ از ضایع‌ شدن‌ نیروهای‌ مؤمن‌ و متقی و نیز به‌ منظور استفاده‌ از تجربیات‌ حاصله‌ در ارتقای‌کیفیت‌ آموزشی‌ سایر آموزشگاهها، مدارس‌ نمونه‌ (دخترانه‌، پسرانه‌ ) تأسیس‌ شدند. اولویت‌ در تأسیس‌ مدارس‌ نمونه‌ با مناطق‌ محروم کشور است‌. معلمان‌ و مربیان‌ این‌ مدارس‌ ازمیان‌ افراد متعهد و باتجربه‌ای‌ که‌ از سطح‌ علمی‌ و آموزشی‌ بالایی‌ برخوردارند انتخاب‌ می‌شوند. دانش‌ آموزان‌ مدارس‌ نمونه‌ ازبین‌ فارغ‌ التحصیلان‌ مستعد پایه‌های‌ پنجم‌ ابتدایی‌ و سوم ‌راهنمایی‌ برای‌ ادامه‌ تحصیل‌ در دوره‌ راهنمایی‌ و دوره‌ متوسطه‌ ( به‌ صورت‌ جداگانه‌ ) بر اساس معدل‌ کل‌ امتحان‌ نهایی‌ و نمره‌ آزمون‌ ورودی‌ انتخاب‌ می‌شوند. امتحان‌ ورودی ‌پس‌ازبرگزاری ‌امتحانات‌ نهایی‌ خرداد ماه‌ بین‌ دانش‌ آموزان‌ مستعد برگزار خواهد شد. مدارس‌ نمونه‌ دو وقته‌ بوده‌ و به صورت‌ صبح‌ و بعدازظهر اداره‌ خواهند شد و مخارج‌ وهزینه‌ های‌ مدارس‌ نمونه‌ از محل‌ بودجه‌ وزارت‌ آموزش‌ وپرورش‌ وخودیاری‌ مردم‌ و اولیای‌ دانش‌ آموزان‌ (درحد بضاعت‌ آنان‌ ) تأمین‌ می‌ گردد.
مدارس نمونه مردمی
مدارس نمونه مردمی که تلفیقی از مدارس دولتی و غیر انتفاعی است یکی از ابتکارات دوره وزارت محمد علی نجفی بود. بر اساس استدلال طرفداران این گونه مدارس، در مدارس دولتی اعتبارات و امکانات، جوابگوی نیازهای واقعی نیستند و هزینه تعلیم و تربیت، به مفهوم واقعی و مترقی آن، سنگین تر از آن است که دولت بتواند به تنهایی از عهده آن برآید. مدارس نیمه دولتی یا نمونه مردمی از محل امکانات دولتی و اخذ شهریه از دانش آموزان تامین اعتبار می شد. بنا بر آمار وزارت آموزش و پرورش طی سال تحصیلی 77- 1376، بیش از 300 واحد از این نوع مدارس در سراسر کشور برای مقاطع ابتدایی، راهنمایی و متوسطه تشکیل شده اند که حدود 50 درصد آنها در شهرستانهای تهران فعالیت می کردند. مدارس دولتی به علت محدود بودن اعتبارات، نمی توانند خدمات مطلوب آموزشی و تجهیزات آزمایشگاهی و کارگاهی و ورزشی و غیره را که موجب رشد و شکوفایی استعدادهای افراد تحت تعلیم بشوند را فراهم کنند و قادر نیستند کادر علمی مطلوب را سازماندهی کنند. برخی از مدارس دولتی در دهه هفتاد به صورت نمونه مردمی اداره می شدند. در این مدارس مدیر و کادر مدرسه و ساختمان و تجهیزات همه متعلق به دولت بودند، اما چون بودجه سرانه دولتی برای اداره مطلوب مدرسه کفایت نمی کرد بر اساس نظر انجمن مدرسه که نمایندگان اولیا در آن عضویت دارند، بخشی از هزینه های ضروری و معطل مانده مدرسه توسط اولیا تامین می شود. این مدارس مورد استقبال کارمندان، معلمان و اقشار متوسط جامعه شهری قرار گرفتند. کیفیت آموزش و تربیت در این مدارس به سرعت بالا رفت. اولیا با رغبت در امور مدرسه مشارکت می کردند. علت مشارکت صمیمانه اولیا این بود که می دیدند پولی که پرداخت می کنند بر آموزش فرزندان آنها موثر است. در این مدارس گزینش دانش آموزان با آزمون ورودی انجام نمی گرفت و از همه اقشار و طبقات جامعه، برگزیده می شدند و هزینه ثبت نام هم در مقایسه با مدارس غیرانتفاعی بسیار ناچیز و پرداخت آن از عهده اکثریت خانواده ها ساخته بود و فرزندان افراد خدوم اجتماع نظیر شهدا و جانبازان و فرهنگیان با تسهیلات لازم ادامه تحصیل می دادند.
تقویت انگیزه مشارکت های مردمی در امور آموزشی و پرورشی، فراهم آوردن زمینه های مناسب جهت رشد وشکوفایی استعدادهای تحصیلی دانش آموزان و ارتقای سطح تعلیم و تربیت به واسطه بهره گیری از کمکها و مشارکتهای مردمی طبق ماده 11 اساسنامه مدارس نیمه دولتی، 30 درصد ظرفیت مدارس مذکور به دانش آموزان با استعداد فاقد امکانات مالی اختصاص می یابد. مدارس نمونه مردمی با بخشنامه وزیر وقت در سال 78 منحل اعلام شدند.
مدارس شاهد
مدارس شاهد در سال 1365 با دستور امام خمینی (ره) به رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران ایجاد شد. رهبرکبیر انقلاب در بخشی از پیام خود به رئیس وقت بنیاد شهید تاکید فرموده اند: " لازم می دانم در امور فرهنگی فرزندان عزیزم این یادگاران شهیدان و معلولین و مفقودین و اسراء دقت بیشتر نموده و آنان را از کودکستان تا دانشگاه به بهترین وجه اداره نمایید."
در ابتدای تاسیس این مدارس فرزندان شهدا، معلولان و اسرا به ترتیب در الویت ثبت نام قرار داشتند اما پس از گذشت یک دهه از عمر این مدارس، نوادگان، برادران، خواهران فرزندان شاهد و ایثارگر و رزمنده نیز امکان تحصیل در این مدارس را پیدا کردند. ابتدا در چهار منطقه شهر تهران، چهار دبیرستان شاهد تاسیس شد تا تمامی دانش‌آموزان شاهد مناطق ۲۰گانه تهران را تحت پوشش قرار دهد. به تدریج هر سال تعدادی مدرسه جدید ساخته شد و با گذشت زمان و پایان جنگ درصدی از سهمیه این مدارس به فرزندان شاهد و درصد باقیمانده به دانش‌آموزان خاص اختصاص یافت که البته اکنون تعریف فرزند شاهد نیز براساس شیوه نامه جدید تغییر کرده است. براساس این شیوه‌نامه تحصیلی متقاضیان در سه گروه اولویت طرح شاهد، اولویت ایثارگری و سایر اولویت‌ها تقسیم و تعریف شده‌اند. مدارس شاهد موظفند 25 درصد از ظرفیت خود را به طرح شاهد، 50 درصد را به گروه‌های ایثارگری و 25 درصد را نیز به سایر گروه‌ها اختصاص دهند. هزینه مدارس شاهد نیز توسط وزارت آموزش و پرورش و بنیاد شهید و امور ایثارگران پرداخت می شود. به گفته مدیرکل امور شاهد و ایثارگران بنیاد شهید در حال حاضر بیش از ۹۲ هزار دانش‌آموز شاهد در کشور وجود دارند که 40 درصد آنان (35 هزار نفر) در مدارس شاهد تحصیل می‌کنند.
مدارس استعدادهای درخشان
قبل از پیروزی‌ انقلاب‌، فقط دو مرکز آموزشی‌ تیز هوش‌ با عنوان فرزانگان و علامه حلی در تهران‌ وجود داشت‌ که‌ با ‌پوشش‌ دفتر کودکان‌ استثنایی‌ آموزش و پرورش فعالیت‌ می‌ کرد و در سال‌ 66 جمعا802 دانش‌ آموز در آن تحصیل می کردند که‌ دائما امکان‌ انحلال‌ وادغام‌ این‌ دو مرکز در مراکز عادی‌ وجود داشت‌. هیئت‌ امناء سازمان‌ ملی پرورش استعدادهای درخشان در سال‌ 1366 با درخواست‌ معاون‌ فرهنگی‌ - اجتماعی‌ نخست‌ وزیر و با حکم‌ نخست‌وزیرمنصوب‌ شدند. ابتدا این‌ سازمان‌ قرار بود زیر نظر هیئت‌ امناء که عبارت بودند از وزیر آموزش و پرورش، وزیر فرهنگ و آموزش عالی، رئیس سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی، مدیرعامل صدا و سیما، معاون نخست وزیر و رئیس برنامه و بودجه، رئیس بنیاد مستضعفان و جانبازان و سه شخصیت علمی کشور دکترحسن ابراهیم‌حبیبی، حجت‌الاسلام دکتر احمد احمدی و حجت الاسلام دکتر جواد اژه‌ای تشکیل شود. در طول‌ سال‌ تحصیلی‌ 66 تا 67 بر اساس‌ جمع بندی‌ هیئت‌ امناء سازمان‌ به‌ درخواست‌ معاون‌ فرهنگی‌ اجتماعی‌ نخست‌وزیر حجت الاسلام اژه‌ای با حمایت‌ ریاست‌‌ جمهوری‌ وقت‌ با تصویب‌ ماده‌ واحده‌ای‌ درشورای عالی‌ انقلاب‌ فرهنگی‌ به ریاست سازمان ملی استعدادهای درخشان منصوب شد. در تیر ماه سال 67، هیئت وزیران اساسنامه سازمان را تصویب کرد و در مهرماه‌ 67، دو هزار و 500 دانش‌ آموز در 18 مرکز آموزشی‌ مشغول‌ تحصیل‌ شدند. فرزانگان امین و شهید اژه‌ای اصفهان، شهید مدنی و فرزانگان تبریز، شهید هاشمی نژاد و فرزانگان مشهد، شهید صدوقی و فرزانگان یزد، علامه حلی و فرزانگان اراک، شهید بهشتی و فرزانگان زینب‌(س) شهرری از جمله مدارسی بودند که در این سال راه اندازی شدند.
حجت الاسلام اژه ای سال 1387 پس از 21 سال فعالیت در سازان ملی استعدادهای درخشان، استعفا داد و پس از وی دکتر اعتمادی و سپس دکتر غفاری مسئولیت این سازمان و مدارس وابسته به آن را بر عهده گرفتند. از سوی شاگردان قدیمی و برخی اساتید این مرکز ، استعفای اژه ای نتیجه دخالت عوامل خارج از سازمان و مقدمه افت کیفیت این سازمان ارزیابی شده است. ورود به مدارس استعدادهای درخشان یا تیزهوشان که در دو مقطع راهنمایی و متوسطه فعالیت می کنند؛ براساس آزمون دو مرحله ای است که هر سال توسط این سازمان در تابستان برگزار می شود. بیشترین مدال آوران المپیادهای علمی کشوری و جهانی و برگزیده شدگان جشنواره خوارزمی و رتبه های برتر کنکور سراسری از مدارس استعدادهای درخشان از سراسر کشور هستند.
مدارس شبانه روزی
مدارس شبانه دوزی ، مدارسی هستند که در مرکز استانها و روستاها برای دانش آموزان محروم ایجاد شده اند. در واقع مراکز شبانه روزی که خوابگاه نیز در کنار آن تعبیه شده برای دانش آموزان روستایی و عشایری است که امکان رفت و آمد روزانه از محل زندگی شان در روستا به مرکز استان را ندارند. مدارس شبانه روزی طی سالهای اخیر رشد چشمگیری نداشته اند.
مدارس هئیت امنایی
بر اساس آیین نامه ، هدف ما از هیئت امنایی شدن مدارس، مشارکت علمی، فکری، عاطفی ، فرهنگی و اقتصادی اولیاء در اداره مدرسه است. شورای عالی آموزش و پرورش در اردیبهشت ماه 1388 آیین نامه توسعه مشارکت های مردمی به شیوه مدیریت هیئت امنایی در مدارس را تصویب کردکه بعد از تایید رئیس جمهور برای اجرا به وزارت آموزش و پرورش ابلاغ شد. اعضای هیئت امنای مدارس شامل مدیر مدرسه، یک نفر از معاونان آموزشی مدرسه، یکی از کارکنان آموزشی، رئیس انجمن اولیاء و مربیان، یک نفر از اولیای دانش آموزان، دو نفر از صاحب نظران حوزه و دانشگاه، یک نفر خیر یا معتمد محل، یک نفر از اعضای شورا یاری محله یا موسسات فرهنگی و ورزشی و یک نفر از اعضای هیئت مدیره مراکز تولیدی و خدماتی است. اختیارات هیئت امنا شامل تصویب برنامه سالانه مدرسه، تصویب بودجه مدرسه، بررسی مسائل پرورشی، بررسی طرح ها و برنامه ها، توسعه و تجهیز مدرسه، تولید کتاب و مواد آموزشی، پیشنهاد انتصاب مدیر، درخواست تامین معلم، تصویب نحوه پرداخت کارانه و پاداش به کارکنان و تصویب طراز مالی مدرسه است.
برای هیئت امنایی شدن یک مدرسه ، شورای مدرسه یا خیر مدرسه ساز می توانند درخواست هیئت امنایی شدن مدرسه را به ادارات آموزش و پرورش مناطق ارسال کنند . این درخواست در منطقه بررسی می شود. مرجع اتخاذ تصمیم نهایی شورای آموزش و پرورش استان است. این مدارس دولتی هستند و منابع مالی و اعتبارات دولتی دریافت می کنند که در اختیار تمام مدارس گذاشته می شود اما این مدارس می توانند از کمکهای داوطلبانه مردم، کمک شورای آموزش و پرورش شهرستان یا از طریق دریافت وجوه فوق برنامه و کمک خیرین بهره‌مند شوند. همچنین این مدارس زیر نظر آموزش و پرورش و با نظارت تام اداره می شوند. ابتدا مدرسه به صورت موقت و به مدت یک سال هیئت امنایی می شود. بعد از یک سال اگر عملکرد آن مدرسه رضایتبخش بود، به صورت دایم هیئت امنایی می شود. سابقه هیئت امنایی شدن مدارس به دوره وزارت مرتضی حاجی بر میگردد. پیشرفت در زمینه واگذاری اختیارات به هیئت امنا بستگی به سلیقه وزرا دچار افت و خیز می شود.
مدارس صدرا
راه اندازی دبیرستانهای علوم و معارف اسلامی برای اولین بار بعد از پیروزی انقلاب اسلامی حسب نیازهایی که در جامعه اسلامی احساس می شد از سوی مدرسه عالی شهید مطهری (ره) طراحی و راه اندازی شد. رشته علوم و معارف اسلامی یکی از چهار رشته نظری آموزش و پرورش است که تحت عنوان دبیرستان های علوم و معارف اسلامی فعالیت می نمایند. هدف از راه اندازی دبیرستان علوم و معارف اسلامی صدرا تربیت فرهیختگان دینی و نشر فرهنگ متعالی اسلام ناب محمدی (ص) است. اما صدور مجوز رسمی تاسیس مدارس علوم و معارف اسلامی صدرا با تصویب آیین نامه این مدارس در ششصد و هفتاد و هشتمین نشست شورای عالی آموزش وپرورش در دوم آبان 1381 بود که بر اساس این مجوز، سازمان تبلیغات اسلامی می‌تواند باهماهنگی سازمان آموزش و پرورش مناطق مختلف کشور، درصورتی که ظرفیت و امکانات لازم آموزشی و تربیتی برای تاسیس مدارس علوم و معارف اسلامی صدرا وجود داشته باشد، اقدام به راه‌اندازی مدارس صدرا کند. مدارس علوم و معارف اسلامی در جذب دانش آموز هر سال از بین فارغ التحصیلان سوم راهنمایی با طی آزمون علمی و گزینش، ثبت نام به عمل می آورند و پس از طی دوره متوسطه، دیپلم رشته علوم و معارف اسلامی که به تأیید وزارت آموزش و پرورش می رسد به آنان اعطاء می کند. دانش آموزان مدارس علوم و معارف اسلامی پس از گذراندن دوره پیش دانشگاهی می توانند در کنکور سراسری رشته ادبیات و علوم انسانی شرکت می کنند و پس از موفقیت در کنکور در رشته مورد نظر ادامه تحصیل دهند.
تعمیق باورهای دینی در بین نسل نوجوان و جوان ایران اسلامی، کادرسازی در عرصه های فرهنگ دینی جامعه و گسترش روحیه معنویت در بین نوجوانان و جوانان در راستای تحقق فرمایشات مقام معظم رهبری ،جذب و تربیت دانش آموزان با انگیزه - متعهد و علاقمند به فرهنگ و تمدن و علوم اسلامی از جمله سیاستهای ایجاد مدارس صدرا است که در آیین نامه آمده است.
مدارس هوشمند
مدارس هوشمند مدارسی هستند که در سال با هدف توسعه فناوریهای نوین و آی تی در کشور راه اندازی شد، تعداد این در کل کشور کمتر از 100 مورد است که به صورت غیردولتی و یا هئیت امنایی فعالیت می کنند. این مدارس به تجهیزات رایانه ای و آزمایشگاهی برای تعلیم و تربیت دانش آموزان مجهز هستند و معلمان با بکارگیری این فناوریها در کلاس تدریس می کنند. به گفته معاون آموزش متوسطه آموزش و پرورش، این وزارتخانه در سالهای اخیر بدنبال گسترش مدارس هوشمند در کل کشور است. به طور مثال در سال تحصیلی پیش رو 200 مدرسه هوشمند در شهر تهران راه اندازی می شود. مدارس عنوان شده از مراکز آموزشی هستند که هم اکنون زیر نظر وزارت آموزش و پرورش فعالیت می کنند. حالا باید منتظر ماند و دید که وزیر آموزش و پرورش چه برنامه ای را برای ادغام و کاهش تنوع در مدارس در کشور دارد.