بنی صدر ؛ از ریاست جمهوری تا فرار

یک روز پس از آنکه نمایندگان مجلس به عدم کفایت بنی صدر رای دادند، امام خمینی طی حکمی بر اساس قانون اساسی ابوالحسن بنی صدر را از سمت ریاست جمهوری عزل کرد.
ماجرای اختلاف میان مجلس و بنی صدر از ابتدای روی کار آمدن دولت وی و در جریان انتخاب نخست وزیر کلید خورد. هر چند با انتخاب شهید رجایی به سمت نخست وزیری به نظر می رسید موضوع اختلافات به فراموشی سپرده خواهد شد، تقابل میان نیروهای مشهور به خط امام (ره) که عمدتاً از اعضای حزب جمهوری اسلامی بودند و بنی صدر پس از انتخاب نخست وزیر و کابینه نیز همچنان ادامه یافت و در زمستان ۱۳۵۹ دور تازه ای از منازعات شروع شد. در آخرین روزهای پاییز ۱۳۵۹، سخنرانی احمد سلامتیان و حسن لاهوتی اشکوری از یاران نزدیک بنی صدر در مشهد باعث مناقشات و درگیری هایی بین هواداران دو گروه شد و در اسفند ماه همان سال نیز با سخنرانی ۱۴ اسفند رئیس جمهوری در دانشگاه تهران، این منازعات شدت گرفت.
با شدت گرفتن اختلافات در نوروز ۱۳۶۰، هیاتی از سوی حضرت امام خمینی، مسوول رسیدگی به اختلافات پیش آمده شد و به روزنامه ها اخطار شد که از انتشار مواردی که باعث آشوب می شود، خودداری کنند، اما شروع کار این هیات، هیچ تاثیری در جلوگیری از توسعه تحریکات و اغتشاشات نداشت. در این میان روابط میان بنی صدر با سازمان مجاهدین خلق گسترده تر شد. این چنین بود که مجاهدین خلق در ۱۸ خرداد ۱۳۶۰، حمایت کامل و یکپارچه خود را از بنی صدر اعلام و به نهادهای انقلابی و مسوولان حمله کرد.
پس از عزل بنی صدر از فرماندهی کل قوا در 20 خرداد ۱۳۶۰ توسط امام خمینی، سازمان مجاهدین خلق طی اطلاعیه ای ضمن حمایت از بنی صدر، خواستار حراست از جان رئیس جمهور شد. در این اطلاعیه آمده بود: «مجاهدین خلق ایران با اخطار قاطع انقلابی علیه هرگونه سوء نیت به جان رئیس جمهور، از تمامی خلق قهرمان ایران، آمادگی و حضور دائم در صحنه ها و مقاومت پیگیر را طلب نموده و در این شرایط حمایت از شخص رئیس جمهور و حفاظت از جان او را یک وظیفه مبرم انقلابی در سراسر کشور تلقی می کند.» همزمان با تصویب دو فوریت طرح عدم کفایت سیاسی بنی صدر از سوی مجلس شورای اسلامی، سازمان مجاهدین خلق یک بار دیگر با حمایت از وی، طی اعلامیه ای تهدیدآمیز، نمایندگان را از شرکت در جلسه بررسی عدم صلاحیت رئیس جمهور بر حذر داشت. در این اطلاعیه آمده بود:... «سازمان مجاهدین خلق ایران به تمامی نمایندگان که در مجلس حضور می یابند، نسبت به کلیه عواقب گسترده عزل رئیس جمهور در فضای هیستریک ارتجاعی حاکم، زنهار می دهد. از این رو با یادآوری مجالس و ادوار قانون گذاری که در تاریخ معاصر ایران به استقرار دیکتاتوری منجر شده است، ما به فرد فرد نمایندگان حاضر و به ویژه آن ها که نسبت به سرنوشت مردم ایران احساس مسوولیت می کنند، تذکر می دهیم که خود را شایسته لعن و نفرین ابدی ملت ایران نساخته و مرعوب صحنه های ساختگی چماق داران در برابر مجلس نشوند»
با وجود این، در حالی که به نوشته روزنامه کیهان، روز جمعه ۲۹ خردادماه میلیون ها نمازگزار جمعه خواستار عزل و محاکمه بنی صدر شدند، روز شنبه ۳۰ خردادماه بررسی طرح عدم کفایت سیاسی بنی صدر در مجلس شورای اسلامی آغاز شد. متقابلا سازمان مجاهدین خلق از هوادارانش دعوت کرده بود تا در روز ۳۰ خرداد ۱۳۶۰، در حمایت از بنی صدر به خیابان ها بیایند. همزمان با این بیانیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با صدور اطلاعیه ای نسبت به تحرکات ضدانقلاب هشدار داد و بهزاد نبوی، سخنگوی دولت از برخورد قاطعانه قوای انتظامی با درگیری های خیابانی خبر داد. با این حال گروهی از هواداران سازمان مجاهدین خلق در روز ۳۰ خرداد به خیابان ها آمدند. روزنامه کیهان فردای آن روز در گزارشی با عنوان «هجوم مسلحانه مجاهدین خلق به مردم، با خشم انقلابی توده های مسلمان مواجه شد»، نوشت: «طی درگیری های وسیعی که روز گذشته در چندین نقطه تهران رخ داد، گروهی از اعضای سازمان مجاهدین خلق ایران که به چاقو و اسلحه گرم مسلح بودند در خیابان ها به راه افتادند و طی درگیری هایی که به وجود آوردند، بر اساس آمار موجود در پزشکی قانونی ۱۴ مرد و دو زن را کشته و عده زیادی را مجروح کردند. تظاهرکنندگان در چندین خیابان از جمله خیابان سهروردی به اتومبیل های سواری و اتوبوس ها حمله کردند و تعداد زیادی از شیشه های اتومبیل ها را خرد کردند و در خیابان های دیگر به ساختمان های مردم و اموال بیت المال آسیب رساندند. روز گذشته خیابان های طالقانی، ولی عصر، انقلاب و میدان فردوسی غرق در آتش و دود غلیظ لاستیک و تخته و جعبه مقوایی بود که توسط اعضا و هواداران جنبش ملی مجاهدین به آتش کشیده شده بود.»این روزنامه درباره کشته شدگان واقعه ۳۰ خرداد نوشت: «از جمله کشته شدگان حوادث دیروز که هویتشان مشخص شده است سیدخلیل حسینی مسوول کتابخانه مسجد حضرت علی (ع) واقع در خیابان سهروردی و علی مازندرانی مسوول امور شهرستان های بنیاد شهید بودند.»
این روزنامه در ادامه گزارش خود از تظاهرات حزب اللهی ها در ساعت ۱۸:۳۵ خبر داده و می نویسد: «در این ساعت گروهی از مردم در میدان فردوسی شروع به دادن شعار علیه بنی صدر کردند. این گروه در حالی که فریاد می زدند مرگ بر بنی صدر، خمینی عزیزم بگو تا خون بریزم، در خیابان قره نی دست به راهپیمایی زدند. در ساعت ۱۸:۴۵ یک ماشین سواری متعلق به سازمان صنایع ملی ایران توسط هواداران گروهک ها به آتش کشیده شد. در خیابان طالقانی مقداری خون ریخته شده که در کنار آن نوشته شده است: این خون یک برادر حزب اللهی است که در پشت جبهه به طرز غریبانه ای شهید شده است»
بعد از این وقایع حجت الاسلام علی قدوسی، دادستان کل انقلاب با صدور بیانیه ای از برخورد قاطع با عوامل درگیری های تهران خبر داد. در این بیانیه آمده بود: «به دنبال اعلام جنگ مسلحانه گروه منافقان و درگیری های تهران دادسرا ها و دادگاه ها موظفند با کمال قدرت در مقابل توطئه های شوم آن ها در تمام کشور برخورد قاطع و بی امان بنمایند.» کمیته مرکزی هم در اطلاعیه ای با اعلام اینکه پرده های فریب و نیرنگ منافقین دریده شده است، اعلام کرد: «بدیهی است پاسداران کمیته های انقلاب اسلامی از این پس با گروه های محارب برخوردهای قاطع و اسلامی خواهد داشت.» فردای آن روز در جوی خاص بررسی کفایت سیاسی رییس جمهوری در مجلس شورای اسلامی ادامه یافت و بعد از نطق موافقان و مخالفان، طرح مذکور با ۱۷۷ رای موافق، ۱۲ رای ممتنع و یک رای مخالف از تصویب نمایندگان گذشت.
این چنین بود که اکبر هاشمی رفسنجانی، رییس وقت مجلس با ارسال نامه ای به امام با اعلام رای مجلس به عدم کفایت سیاسی بنی صدر خواستار اعلام نظر بنیانگذار انقلاب شد و یک روز پس از آن، امام خمینی (ره) در پی نوشت نامه ریاست وقت مجلس شورای اسلامی مرقوم فرمودند: «پس از رأی اکثریت قاطع نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی مبنی بر اینکه آقای ابوالحسن بنی صدر برای ریاست جمهوری اسلامی ایران کفایت سیاسی ندارند، ایشان را از ریاست جمهوری اسلامی ایران عزل نمودم»
بدین ترتیب دوران ریاست جمهوری اولین رییس جمهوری اسلامی ایران به پایان آمد و شورای موقت ریاست جمهوری اسلامی ایران با حضور آیت الله موسوی اردبیلی، محمدعلی رجایی و آیت الله هاشمی رفسنجانی برای اداره امور اجرایی کشور تشکیل شد.
فرار بنی صدر از کشور
عزل بنی صدر در واقع آغاز زندگی مخفی وی به مدت ۵ هفته بود. در این دوره هیچ کس از محل اختفای وی مطلع نبود. رجوی بعدها گفت که مجاهدین خلق، بنی صدر را پس از برکناری از ریاست جمهوری در خانه ای واقع در مرکز تهران پنهان کرده بودند. هر روز سندی تازه برای اثبات عدم کفایت وی در مطبوعات منتشر می شد اما بنی صدر که تا پیش از آن کمتر اتهامی را بی پاسخ می گذاشت در آن شرایط ترجیح داده بود سکوت کند. وقایع ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ فضایی به وجود آورده بود که خشم مردم از بنی صدر و مجاهدین روز به روز افزوده می شد و برخی شعار اعدام بنی صدر را سر می دادند.
در چنین فضایی بود که حدود یک هفته پس از انتخاب محمدعلی رجایی به سمت ریاست جمهوری، بنی صدر از کشور خارج شد. وی و مسعود رجوی در روز چهارشنبه هفتم مرداد ۱۳۶۰ با یک فروند هواپیمای بوئینگ ۷۰۷ به خلبانی سرهنگ معزی، خلبان ویژه شاه، برای همیشه از ایران رفتند . معزی در دی ماه ۱۳۵۷ پس از آنکه شاه را به مصر و سپس به مراکش برد، در بازگشت از مراکش با تظاهر به جانبداری از انقلاب اسلامی، وارد کشور شد اما در مرداد ۶۰ در عملیات خارج کردن بنی صدر و رجوی از کشور نقش محوری را ایفا کرد. بنی صدر پس از فرود هواپیما در فرانسه به خانه اش در کشن واقع در ۳ کیلومتری جنوب پاریس وارد شد. رئیس جمهوری معزول ایران در ساعت ۱۰:۱۵ به وقت محلی با یک اتومبیل دولتی و به همراه تعدادی پلیس که اتومبیل او را محافظت می کردند وارد آپارتمان سه خوابه اش در طبقه اول یک ساختمان متوسط در خیابان دوپون رویال شد که ۴۰ پلیس فرانسه از آن حفاظت می کردند. عمه، خواهر و دو دختر بنی صدر در پاریس زندگی می کردند و از ۲۰ ژوئیه دو روز پس از آنکه دادستان تهران گفت بنی صدر ناپدید شده است، پلیس با جلیقه ضدگلوله به حراست از این خانه پرداخته بود. فردای آن روز کانال دو تلویزیون فرانسه بنی صدر را نشان داد در حالی که سبیلش را تراشیده و در کنار مسعود رجوی، سلامتیان و سرهنگ معزی ایستاده بود. وی در پاسخ به سوالات خبرنگاران گفت: یک روز قبل، ساعت ۶ بعدازظهر به وقت تهران به من خبر دادند، از این رو من در ساعت ۲۰:۳۰ سوار هواپیما شدم و در ساعت ۲۲:۳۰ به سوی فرانسه پرواز کردیم.
روایت خلبان معزی از فرار بنی صدر و رجوی
سرهنگ بهزاد معزی خلبان هواپیمای نظامی که بنی صدر را به پاریس برد قبل از اینکه در فرانسه فرود آید با رادیو به مقام های فرانسوی اطلاع داده بود که حامل رئیس جمهور سابق ایران است که خواستار پناهندگی سیاسی از فرانسه است. وی پس از فرود آمدن در خاک فرانسه در گفت وگو با خبرنگاران به تشریح طرح فرار پرداخت. معزی که خود را یکی از طرفداران منافقین (مجاهدین خلق ) معرفی می کرد با بیان اینکه برنامه فرار از چندی قبل با دقت از سوی طرفداران بنی صدر در نیروهای مسلح و اعضای گارد سابق رئیس جمهوری سازمان داده شده بود، گفت: «صبح روز سه شنبه ۶ مرداد ۱۳۶۰ یک نقشه پرواز آموزشی سوخت گیری شبانه را طراحی کردم و ۴ تن دیگر از خدمه هواپیما را نیز در جریان گذاشتم. عصر روز موعود مطابق معمول به پایگاه هوایی رفتیم تا خود را برای یک پرواز عادی آماده کنیم. مخازن سوخت را پر و همه چیز را مرتب کردیم. ساعت ۲۰:۳۰ دقیقه موفق شدیم بنی صدر را به طور پنهانی وارد هواپیما کرده و آنجا پنهان کنیم و سرانجام ساعت ۲۲:۳۰ از باند فرودگاه برخاستیم و نخستین مرحله ماموریت خود را همانطور که طرح ریزی کرده بودیم با موفقیت به انجام رساندیم.» معزی گفت: «با پرواز در ارتفاع کم موفق شدیم از حریم ایران بگذریم بدون آنکه هواپیما به وسیله رادار ها ردیابی شود. بعد از گذشتن از فراز ترکیه، شرق مدیترانه، قبرس ، در یونان رادارهای این کشور برای نخستین بار هواپیما را مشاهده کردند.»
آیا بنی صدر با لباس زنانه گریخت؟
آن زمان روایت های بسیاری از چگونگی فرار بنی صدر منتشر شد، از جمله اینکه وی هنگام فرار از کشور، سوار بر اتومبیل وانت و ملبس به لباس زنانه بوده است. اما ابوالحسن بنی صدر این موضوع را رد می کند. بنی صدر در مورد خروج اش از ایران با لباس زنانه، به «صدای آمریکا» گفته است: «من با لباس نظامی از ایران خارج شدم.» وی دلایل خود را برای رد این ادعا اینچنین برشمرد: «یک - ممکن نبود بشود با لباس زنانه وارد پایگاه هوایی تهران شد. دو - ما چهار نفر در خودرو بودیم و اگر همه لباس زنانه داشتند، خیلی جلب توجه می کرد، حتی اگر یکی از آن ها هم لباس زنانه می داشت جلب توجه می کرد و کسی که دم درب ایستاده بود حساس می شد بفهمد او کیست. سه - ورود به آن پایگاه با کارت مخصوص ممکن بود، یعنی با لباس نظامی هم می خواستید وارد بشوید، اگر کارت نداشتید، شما را راه نمی دادند. یکی از افراد فداکار آن پایگاه کارتش را در اختیار من قرار داده بود. چهار - ساعت ده شب آن هواپیما پرواز کرد، ما ساعت هشت وارد پایگاه شدیم و مدتی هم در محوطه فرودگاه چهار نفری و یکی دو نفر از افراد پایگاه که اطلاع داشتند، یک حلقه ای ایجاد شد و آنجا بودیم. تصور کنید اگر با لباس زنانه بودیم، جلب توجه می کرد.»
  با این حال عکسی که از بنی صدر بعد از فرار از ایران منتشر شده به گونه ای است که این احتمال را تقویت می کند . در این عکس بنی صدر سبیل های خود را تراشیده و به نظر می رسد که ابروهایش را هم برداشته است!
منابع:
- سایت تاریخ ایرانی
- سایت علی‌اکبر ‌هاشمی‌رفسنجانی
- سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی
- فرار بنی‌صدر، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی
- گفت‌وگوی بنی‌صدر با صدای آمریکا، خبرآنلاین، ۴ تیر ۱۳۹۰
- روزنامه کیهان، خردادماه ۱۳۶۰