منبع شناسی در باره کاپیتولاسیون
امام خمینی(س) در 4 آبان 1343 علیه کاپیتولاسیون اعتراض و افشاگری کردند. به این مناسبت عناوین برخی کتاب هایی که در سال های اخیر با موضوع کاپیتولاسیون نگارش یافته اند، معرفی و محتوای مختصری از آن ها ارایه می شود.
نخستین کتاب در این زمینه «کاپیتولاسیون در تاریخ ایران» اثر محمدعلی چلونگر است که در سال 1382 از سوی نشر مرکز در قطع رقعی و 220 صفحه منتشر شده است. در این کتاب به سیر تاریخی حق قضاوت کنسولی (کاپیتولاسیون) در تاریخ ایران از آغاز تا الغای رسمی آن اشاره شده است. زمینه‌های پیدایش کاپیتولاسیون در مشرق زمین و کشورهای اسلامی، هدف‌های بیگانگان از درخواست این‌گونه امتیازها، سیر تاریخی کاپیتولاسیون از زمان مغول تا قاجاریه، مقاومت‌هایی که در مقابل این پدیده صورت گرفته و آثار و پیامدهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، قضایی و فرهنگی تحمیل کاپیتولاسیون به ایران موضوع های اصلی کتاب را تشکیل می‌دهند.
مباحث کتاب در شش فصل سامان یافته است. فصل نخست درباره زمینه‌های پیدایش کاپیتولاسیون در مشرق زمین و کشورهای اسلامی و اهداف بیگانگان از درخواست این امتیاز است. در فصل دوم از پیدایش و سیر تاریخی آن در ایران از زمان مغول تا قاجاریه سخن گفته شده. کاپیتولاسیون در زمان قاجاریه که با امضای قرارداد ترکمانچای به وسیله روس‌ها به ایران تحمیل شد، موضوع فصل سوم را تشکیل می‌دهد.
موضوع مقاومت‌های مختلف در برابر کاپیتولاسیون در فصل چهارم این اثر ارایه شده است. در فصل پنجم، چگونگی و جریان الغای کاپیتولاسیون از سوی مقامات ایرانی که از انقلاب مشروطیت آغاز شده بود، بررسی شده و فصل ششم به نتایج سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، قضایی و فرهنگی تحمیل کاپیتولاسیون اختصاص یافته است.
«نشست تخصصی حق قضاوت کنسولی کاپیتولاسیون: مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات» عنوان کتابی است که در سال 1384 چاپ و منتشر شده و شامل سخنرانی‌ها و مقاله‌های مربوط به «نشست تخصصی حق قضاوت کنسولی؛ کاپیتولاسیون» است که در سال 1383 در تهران برگزار شد.
«کاپیتولاسیون در ایران»، «وضعیت حقوقی کاپیتولاسیون»، «گروه‌های سیاسی و کاپیتولاسیون»، «امام خمینی (س) و لایحه مصونیت مستشاران آمریکایی در ایران» و «حق استفاده آمریکاییان از معافیت و مصونیت سیاسی و قضایی قرارداد وین در ایران» موضوع این سخنرانی‌ها را تشکیل می‌دهند.
این اثر نخستین بار از سوی موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی در قطع رقعی (شومیز) و در 112 صفحه راهی بازار نشر شده است.
«کاپیتولاسیون» از دیگر کتاب‌های منتشر شده با موضوع اعتراض و افشاگری امام خمینی (س) علیه پذیرش کاپیتولاسیون است. نخستین چاپ این اثر در سال 1388 از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در قطع رقعی و 60 صفحه در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
در این اثر که به قلم مهدی فارسی عباس‌آبادی نگارش یافته است، می‌خوانیم: «کاپیتولاسیون در اصل از واژه ایتالیایی «کاپیتولاتزیونه» یا واژه لاتین «کاپیتولاره» گرفته شده است... کاپیتولاسیون در روابط بین‌الملل عبارت است از معاهداتی که به موجب آن کشوری خارجی در مملکتی دیگر برای اتباع خود از بعضی حقوق و امتیازات که اهم آن حق قضاوت کنسولی و اجرای مجازات است برخوردار می‌شود؛ به طوری که اتباع آن از پاره‌ای مزایای اختصاصی بهره‌مند می‌شوند. در چهارم آبان 1343، امام خمینی (س) با اعتراض به تصویب کاپیتولاسیون به روشنگری در این زمینه پرداختند و اگرچه این حرکت، به تعبید ایشان به کشورهای ترکیه و سپس عراق و فرانسه منتهی شد، ولی در ادامه آن، مردم سراسر کشور اعتراضاتی به راه انداختند و اقدامات مسلحانه‌ای نیز از سوی برخی گروه‌ها علیه رژیم شاه آغاز شد.»
در این کتاب بحث کاپیتولاسیون، مفهوم آن، سابقه تاریخی، سخنان امام خمینی (س) در این باره، بازتاب بیانات ایشان و نیز تبعات کاپیتولاسیون در کشور، تجزیه، تحلیل و بررسی شده است.
از دیگر کتاب‌هایی که با موضوع کاپیتولاسیون به رشته تحریر درآمده است، می‌توان به کتاب «کاپیتولاسیون در ایران» اشاره کرد. در این اثر با رویکردی تاریخی، به بررسی نحوه تصویب قانون کاپیتولاسیون در دوران پهلوی دوم و واکنش امام خمینی (س) به این قانون، پرداخته شده است.
در این کتاب که سال 1389 در قطع بیاضی (شومیز) و در 64 صفحه از سوی کتاب سبز منتشر شده است، می‌خوانیم: «طبق این قانون که در مهرماه 1343 به تصویب رسید، مستشاران آمریکایی در ایران می‌توانستند از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد «وین» استفاده کنند. امام خمینی(س) پس از اطلاع از این حادثه به مبارزه علیه آن پرداخت و بر اساس همین مبارزه در سیزدهم آبان 1343 به کشور ترکیه تبعید شد.»
«داستان فروش استقلال (مروری بر قرارداد ننگین کاپیتولاسیون)» عنوان کتابی محسوب می‌شود که به قلم مهدی جزینی نگارش یافته و نخستین چاپ آن در سال 1391 از سوی روزنامه همشهری در قطع جیبی (شومیز) و در 40 صفحه منتشر شده است.
این اثر به موضوع کاپیتولاسیون «مصونیت اتباع خارجی» اختصاص یافته است که مولف آن، به قرارداد ننگین کاپیتولاسیون در دوران رژیم پهلوی اشاره دارد.
مولف در این اثر بیان کرده است که قرارداد کاپیتولاسیون با اکثریت آرای سناتورهای مجلس سنا به تصویب رسید و استقلال کشور در مقابل 200 میلیون دلار به فروش رسید. این قرارداد باعث فساد آمریکایی‌ها در ایران شد.
«تبعید به عراق (نجف)» از دیگر کتاب‌های نگارش یافته با موضوع کاپیتولاسیون به شمار می‌آید. محسن بهشتی‌سرشت و امیرحسین زمانپور پدیدآورندگان این اثرند. نخستین چاپ کتاب «تبعید به عراق (نجف)» در سال 1391 از سوی شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر در قطع رقعی و در 42 صفحه راهی بازار نشر شده است.
در این کتاب، ماجرای تبعید امام خمینی(س) و فرزندشان، آقا مصطفی خمینی به همراه تصاویری مستند بیان شده است. همچنین در این اثر درگذشت آیت‌الله سید مصطفی خمینی از زبان برادر ایشان، مرحوم حجت‌الاسلام سید احمد خمینی و عکس‌العمل امام خمینی(س) در برابر این واقعه بازگو شده است.
دلایل هجرت امام خمینی(س) از نجف به کویت و فرانسه در این کتاب بیان شده است. این اثر با هدف آشنایی مخاطب با رویدادهای انقلاب و نقش امام و مردم در به ثمر رسیدن انقلاب (1357) تدوین شده است.
کتاب «مهاجر فرانسه (نوفل لوشاتو)» را نیز می‌توان از دیگر کتاب‌هایی برشمرد که بخشی از آن با موضوع کاپیتولاسیون و به قلم محسن بهشتی‌سرشت و امیرحسین زمانپور به رشته تحریر در آمده است.
در این اثر به همراه تصاویری مستند، تبعید امام خمینی(س)، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران با توجه به سخنان وی و فرزندش حجت‌الاسلام سیداحمد خمینی بازگو شده است. اوضاع سیاسی، اجتماعی ایران و برخورد سیاستمداران کشور فرانسه، فرار شاه، تشکیل شورای انقلاب و سخنانی از سید علی اکبر محتشمی‌پور، هادی غفاری، صادق طباطبایی، سید محمّدجواد علم‌الهدی و ... نیز در این اثر درج شده است.
این کتاب که با هدف بازگوکردن گوشه‌ای از تاریخ انقلاب اسلامی و بخشی از سرگذشت رهبر انقلاب اسلامی تدوین شده، برای نخستین بار در سال 1391از سوی شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنردر قطع رقعی و 38 صفحه در معرض چشم علاقه‌مندان قرار گرفته است.
خبرگزاری ایبنا
نظرات