نقد و بررسی کتاب جامعه ، سیاست و اقتصاد در مازندران

درمطلب پیش رو کتاب جامعه، سیاست و اقتصاد در مازندران، ایران 1914-1848 . نوشته آقای محمد علی کاظم بیگی، بررسی شده است.این کتاب نخستین‌ مطالعه‌ عمده درباره تاریخ استان مازندران محسوب میشود 

معرفی کتاب "جامعه،سیاست و اقتصاد در مازندران،ایران 1914-1848. "

نوشته‌: محمد‌ علی‌ کاظم‌بیگی-اسـتاد گـروه تـاریخ دانشگاه الزهرا،تهران.

ناشر:روتـلج کـرزن Routledge Curzon بـا همکاری انجمن‌ سلطنتی‌ آسیای‌ بریتانیای کبیر و ایرلند.

تاریخ نشر:2003- محل نشر:لندن،همزمان در آمریکا‌ و کانادا‌

شابک:5-1504-7007- ISBNO-7007-1504-50

در پشت جلد کتاب آمده اسـت:

ایـن کـتاب نخستین‌ مطالعه‌ عمده دربارهء تاریخ استانی در دورهء قـاجار اسـت.کتاب با استفاده‌ گسترده‌ از‌ اسناد منتشرنشدهء ایرانی و انگلیسی به شرح تاریخ‌ استان‌ مازندران‌ در ساحل دریای‌ خزر در سالهای 1914‌-1848‌ می‌پردازد.در ایـن بـرهه ایـن منطقه بخشی از ایران بود که در عرصهء‌ سیاست‌ ابرقدرتهای رقیب،خـصوصا روسیه تزاری‌ مطرح‌ بود.

این‌ کتاب‌ علاوه‌ بر شرح خصوصیات اجتماعی-اقتصادی مازندران‌ و پتانسیل‌های‌ تحول‌ آن،به تفصیل بـه بـررسی گـذار جامعه سنتی و اقتصاد استان در‌ بستر‌ قرن 19 و 20 می‌پردازد و نیز ضمن‌ بررسی تـحولات سـیاسی در‌ مناطق‌ روستایی و شهری،نشان می‌دهد که‌ اکثر‌ نظریه‌هایی که دربارهء ایران دورهء قاجار وجود دارد،برای مـورد خـاص مـازندران قابل‌ استفاده‌ نیستند

معرفی خودنگاشته ناشر کتاب‌:

ناشر‌ کتاب‌ انجمن سلطنتی آسـیا‌ اسـت‌.ایـن انجمن در 1823‌ با‌ هدف پژوهش دربارهء موضوعات مرتبط با آسیا و نیز تشویق علوم،ادبیات و هـنر آن تـاءسیس‌ شـد‌.برای رسیدن به این‌ هدف‌ها هیئت‌ تحریریه‌ انجمن بنا‌ دارد‌ نتایج‌ پژوهش‌های انجام گرفته در‌ عـلوم انـسانی و اجتماعی مرتبط با آسیا را در گسترده‌ترین حیطه جغرافیایی و منظر فرهنگی و تا به‌ امروز‌ در قـالب‌های مـناسب در اخـتیار همگان‌ قرار‌ دهد‌.

در مقدمه کتاب می‌خوانیم:

در حاکمیت قاجار و با دخالت قدرت‌های بزرگ،ایران پا به دورهء دگرگونی در قـرن نـوزدهم‌ گذاشت.در‌ آغاز‌ قرن بعد،ایران نه در وضعیت سنتی خود قرار داشت و نـه بـه کشوری مدرن‌ تبدیل شده بود.در کنار ایـن دگـرگونی یـا دوره‌ انتقال‌،ایران شاهد چند تحول سـیاسی‌ بـود‌ که‌ مهم‌ترین و برجسته‌ترین آنها انقلاب مشروطه(1911-1905)بود که در شرایطی اتفاق افتاد که سـاختارهای اقـتصادی و اجتماعی آن،بیشتر دچار تغییرات شـگرف نـاتمام‌ گردیده‌ بـود.

اگـرچه ایـران عصر‌ قاجار‌ موضوع تعداد فزاینده‌ای از مـطالعاتی بـوده است که به سبب‌ها و ابعاد تبعات این دوره انتقال پرداخته‌اند،اما در حیطه تـاریخ مـحلی هنوز کاری صورت نگرفته‌ است.بـنابراین،تاریخ استانها،تغییراتی‌ کـه‌ دچـارش بوده‌اند و تعامل میان آنها،حـکومت‌ مـرکزی و قدرتهای بزرگ دست‌نخورده باقی مانده است.این کتاب نخستین تلاش جدی برای‌ پژوهـش در زمـینه تاریخ محلی است.این اثـر پژوهـشی دربـارهء تاریخ‌ محلی‌ مـازندران،اسـتانی‌ در منطقه خزر است کـه بـه دورهء قاجار از زاویه‌ای می‌نگرد که دربردارندهء تمام تاریخ ایران یا‌ قاجار نیست مگر آن بـخشی کـه با این استان ارتباط دارد‌.

بدین‌ خـاطر‌ ایـن اثر،پژوهـشی دربـارهء رویـدادهای بحث‌نشده،شخصیت‌های کمتر شـناخته‌ شده و یا ناشناخته نظیر قدرت‌های محلی،اشراف و علمای ‌‌استان‌،افراد معمولی و مشاوران‌ است و نه حـوادث بـزرگ،شاهان،وزیران،علمای بزرگ و سفرا؛کـه‌ البـته‌ دوریـ‌ از ایـن نـام‌ها ما را به تـاریخ مـردم به همان نسبت نزدیک می‌کند.دورهء در‌ نظر گرفته شده(1914-1848)با تغییرات در اوضاع محلی شروع و پایان مـی‌یابد‌ و بـه قـدر کفایت برای‌ مشاهدهء‌ تبعات رویدادها در جامعهء اسـتان طـولانی اسـت.

مـقولهء اسـاسی کـه کتاب قصد بررسی آن را دارد مساءله گذار مازندران در عرصه اقتصاد، جامعه و سیاست محلی است.

دورهء گذار ایران،از آغاز‌،یک مقوله سیاسی بود وسیاسی باقی ماند.در واکنش نسبت به‌ قـدرتهای بزرگ،در دوران سلطنت فتحعلی شاه(1834-1797)،ولیعهد گام‌های اولیه را برای اصلاحات در ارتش برداشت.استمرار رویارویی‌ ایران‌ با قدرت‌های بزرگ تغییرات بیشتر را برای کشور به همراه داشت.استان‌ها نیز باید دچار تغییراتی مـی‌شدند امـا سبب‌های دوره‌ گذار در آنها،مثل سیاست‌های تهران و قدرت‌های بزرگ،در جای‌ دیگر‌ شکل می‌گرفت.این‌ امر موضوع سیاست‌های منطقه‌ای حکومت مرکزی و قدرت‌های بزرگ و تعامل میان آنها و استان‌ها را در پی داشت که هـدف ایـن کتاب مطالعه آنها در مورد مازندران است‌.

در‌ بررسی سبب‌های گذار در مازندران،این کتاب به کندوکاو منافع و الویت‌های قاجار و قدرت‌های بزرگ در خود مازندران و دو استان دیـگر سـاحل خزر می‌پردازد و نشان می‌دهد کـه‌ در سـیاستهای قدرت‌های‌ بزرگ‌،خصوصا‌ روسیه و نیز سیاستهای قاجار،سه‌ استان‌ ساحل‌ خزر از اهمیت یکسانی برخوردار نبودند.این امر دلیل اصلی تفاوت‌های ساختاری میان این اسـتان‌ها و نـرخ ناهمگون تغییرات در آنها در‌ قـرن‌ نـوزدهم‌ است.در این کتاب همچنین به طور خلاصه‌‌ شرایط‌ محلی و پتانسیل مازندران برای تحولات مدرن پیش از 1848 بررسی می‌شود تا زمینه‌ لازم برای ارزیابی این تحولات فراهم‌ شود‌.

وجه‌ برجسته دوره گذار در کشور مـا،در قـرن نوزدهم،تغییرات‌ اقتصادی است که به خاطر ارتباطات فزاینده ایران با بازار بین المللی حاصل شد.این کتاب قصد دارد‌ تغییر‌ اقتصادی‌ بنیادین‌ در این استان را برجسته ساخته و درعین‌حال عوامل کمک‌کننده و مـوانع‌ ایـن‌ فرآیند را مـعرفی‌ کند و نیز دامنه تحولات را همپای عناصر حاضر در بخش‌های مختلف اقتصادی پی‌ می‌گیرد‌.

یک‌ تغییر مهم در مازندران عـصر قاجار دوگانگی حاکمیت و مراکز اقتصادی-مذهبی است‌. این‌ پژوهش‌ عواملی را کـه بـاعث ایـن جدایی شد بررسی کرده،تاءثیرات آن را بر سیاست‌ و تحولات‌ محلی‌ کندوکاو می‌کنند.

با عنایت به گذار اجتماعی،ایـن ‌ ‌کـتاب تغییرات عمودی و افقی را در‌ جامعه‌ محلی لحاظ می‌کند.

هم‌زمان با این‌که استان در این دوران شـاهد ظـهور،تـرقی‌ و افول‌ طبقات‌ گوناگونی است، این اثر سببها و تاءثیرات این تغییرات اجتماعی را بررسی می‌کند.علاوه بـر‌ این‌ها‌،این اثر به‌ سنجش روابط میان طبقات و نیز روابط آنها با حـکومت مرکزی‌ می‌پردازد‌.

گاهی‌ اوقـات،یـک گذار،حتی اگر برنامه‌ریزی‌شده باشد،تحولاتی ناهمگون و نامتوازن در عرصه اقتصادی،اجتماعی و نهادهای‌ حکومتی‌ به وجود می‌آورد.این امر به نوبه خود می‌تواند ریشه مسائل و تنش‌های‌ بزرگتر‌ در‌ جوامع سنتی باشد.این مـطالعه سعی می‌کند که تبعات‌ ناهمگونی تغییر را در این‌گونه بررسی‌ کند‌.

تاریخ‌ سیاست محلی یکی از موضوعات اصلی این مطالعه است.در بررسی تحولات‌‌ سیاسی‌،این کتاب،دگرگونی‌ها را در دو حیطه روستایی و شهری در نظر می‌گیرد.با وجـود ایـن‌ که‌ یکی‌ از این تحولات یعنی قیام بابیه،پیشتر مطالعه شده است،موقعیت محلی‌ به‌ طور مفصل‌ بررسی نشده است.کتاب حاضر‌،تحولات‌ را‌ در پرتو شرایط داخلی و سطح گذار اجتماعی‌- اقتصادی‌ در خـود اسـتان تحلیل می‌کند و درعین‌حال مبانی ایدئولوژیک آن را هم عرضه می‌کند‌ و همچنین‌ ارتباط بین تحولات مازندران و رویدادهای‌ سیاسی‌ در دیگر‌ بخشهای‌ کشور‌ را مورد کندوکاو قرار می‌دهد.دربارهء‌ مسئله‌ انقلاب مشروطه،این کتاب تـاءثیرات عـوامل جدید نظیر قوانین انتخاباتی، قوانین مصوبه مجلس و مخالفت با مشروطیت در پایتخت را در جریان انقلاب در استان به طور خاص بررسی می‌کند. در پایان کتاب مطالعه ای درباره تبعات رویدادهای سیاسی 1917-1907 در اقتصاد محلی و ساختارهای اجتماعی و سیاسی صورت گرفته است.