جنگ ایران و عراق و نویسندگان قطعنامه 598
سازمان ملل متحد اساسا محصول پایان‌یافتن جنگ دوم جهانی است و فلسفه ایجاد آن پیشگیری از وقوع هرگونه جنگ و نزاع در عرصه بینالمللی و منطقه‌ای می‌باشد. بااین‌همه، در جنگ میان عراق و ایران، دبیرکل، مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل متحد با‌وجود‌آنکه آشکارا شاهد تجاوز عراق به مرزهای ایران بودند، زبان آنها بنابه‌ملاحظاتی بسته بود! حتی در فجیع‌ترین صحنه‌های جنگ عراق علیه ایران که با استفاده از سلاحهای شیمیایی هزاران نفر، اعم از افراد نظامی یا مردم بی‌گناه کشتار شدند، شورای امنیت در محکوم‌کردن استفاده از سلاحهای شیمیایی از بردن نام عراق ابا داشت و بدون ذکر نام متجاوز با جمله‌هایی کوتاه وظیفه‌اش را به انجام می‌رسانید. سرانجام پس‌ازآنکه وضعیت میدانهای جنگ به نفع نیروهای ایران تغییر یافت، این سازمانها و نهادهای بینالمللی مجبور شدند آن‌طورکه باید رفتار کنند، گرچه باز هم هیچوقت همه‌چیز آن‌طورکه انتظار می‌رفت، پیش نرفت. در مقاله پیش‌رو عملکرد و مواضع سازمان ملل‌متحد، به‌ویژه دبیرکل‌آن ، در قبال جنگ ایران و عراق از نخستین روزهای جنگ تا به‌سرانجام‌‌رسیدن قطعنامه منصفانه 598 و نتایج نهایی این‌گونه تلاشهای بینالمللی برای حلوفصل مشکلاتی از قبیل تعیین خسارات جنگ و... مورد شرح و تبیین قرار گرفته است.
سازمان ملل متحد در جنگ عراق علیه ایران، به زعم خود در جهت انجام وظیفة اصلی‌اش، یعنی محفوظ‌داشتن نسلهای آینده از خطر و بلای جنگ، حفظ صلح و امنیت بینالمللی و جلوگیری از تهدیدات علیه صلح، به اتخاذ و اجرای تصمیمات متعدد مبادرت ورزید.[i] با نگاهی به مجموعه فعالیتهای سازمان ملل در این رابطه، به‌‌وضوح آشکار می‌شود شورای امنیت، دبیرکل[ii] و مجمع عمومی تلاشهای زیادی در طول این جنگ انجام دادند.[iii] گرچه تلاشهای این سه رکن سازمان ملل متحد، مستقل از هم اتخاذ می‌شد، اما به علت پیوندهای تشکیلاتی و یکسان‌بودن شرایط حاکم بر سه رکن، تفاوت چندانی در سیاستهای آنها دیده نمی‌شود؛ همچنین این فعالیتها با تاثیر از شرایط موجود منطقه‌ای و جهانی، از فرازونشیبهای فراوانی برخوردار بود.[iv] در نتیجه این تلاشها درنهایت زمینه پذیرش قطعنامه از سوی دولتین عراق و ایران، پس از هشت سال جنگ فراهم آمد. اینک اهم این فعالیتها را مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار می‌دهیم.
الف‌ــ شورای امنیت سازمان ملل در برابر جنگ تحمیلی
شورای امنیت سازمان ملل متحد، یک روز پس از حمله سراسری عراق علیه ایران، اولین اقدامش را در قبال جنگ با صدور بیانیه بیست‌وسوم سپتامبر 1980 (اول مهر 1359) به انجام رسانید و پنج روز بعد از آن، نخستین قطعنامه خود را صادر کرد.[v] این روند با صدور هشت قطعنامه و بیش از پانزده بیانیه دیگر ادامه یافت. عمده این قطعنامه‌ها و بیانیه‌ها، صرفا جنبة توصیه داشتند،[vi] اما قطعنامه 598 در این مورد یک استثناء است؛ زیرا این قطعنامه، ضمن اتخاذ تصمیم برای پایاندادن به جنگ دوهزاروهشتصدوهشتادوهفت‌روزه عراق علیه ایران، پیشنهادهای اجرایی ارائه می‌دهد. جزئیات مواضع شورای امنیت سازمان ملل متحد در طول جنگ تحمیلی به این شرح است:
1ــ در پی درخواست مکتوب بیست‌وسوم سپتامبر 1980 (اول مهر 1359) دبیرکل، شورای امنیت ضمن مشورت با اعضاء، اولین موضعگیری خود در مورد جنگ ایران و عراق را تحت عنوان بیانیه اعلام کرد و طی آن، نگرانی عمیق خود را از گسترش احتمالی این برخورد[vii] ابراز داشت. وی از طرفین خواست از هرگونه اقدامی که به وخیم‌ترشدن اوضاع منجر شود، خودداری نمایند و اختلافات خود را از طریق راههای مسالمت‌آمیز حلوفصل کنند. همچنین این شورا از پیشنهاد و بهکارگیری مساعی جمیله[viii] که از سوی دبیرکل برای پایاندادن به جنگ مطرح شده بود، حمایت کرد.[ix]
شورای امنیت به دنبال تقاضای بیست‌وپنجم سپتامبر 1980 (سوم مهر 1359) دبیرکل، در بیست‌وششم و بیست‌وهشتم سپتامبر (چهارم و ششم مهر)تشکیل جلسه داد و نخستین قطعنامه خود را به اتفاق آرا، در جلسه شماره دوهزارودویست‌وچهل‌وهشت تحت عنوان قطعنامه 479 به تصویب رساند. این قطعنامه دارای پنج ماده بود و موضوع جنگ را تحت عنوان «وضعیت میان ایران و عراق» مورد بررسی قرار می‌داد. در این قطعنامه ضمن یادآوری تعهد کشورهای عضو به حلوفصل مسالمت‌آمیز اختلافات و عدم توسل به زور و نیز با اشاره به مسئولیت شورای امنیت در حفظ صلح و امنیت بینالمللی و با ابراز تاسف عمیق از وضعیت روبه‌‌گسترش میان ایران و عراق، از طرفین درخواست کرد از به‌کاربردن بیشتر زور خودداری نموده و اختلاف خود را از طرق مسالمت‌آمیز حل نمایند و از هرگونه پیشنهاد مناسبی که می‌تواند به صلح بینجامد، استقبال کنند. همچنین شورا از عموم کشورها تقاضا کرد از هرگونه اقدامی که به تشدید منازعه منجر می‌شود، بپرهیزند؛ در ضمن از کوشش دبیرکل و نیز مجددا از پیشنهاد او در مورد بهکارگیری مساعی جمیله برای حل وضعیت موجود میان ایران و عراق پشتیبانی کرد و از وی خواست نتایج اقدامات خود را ظرف مدت چهل‌وهشت ساعت به شورای امنیت گزارش دهد. در پایان جلسه، رئیس تونسی شورای امنیت،[x] منازعه بین ایران و عراق را یک تهدید واقعی برای صلح و امنیت بینالمللی قلمداد نمود.[xi]
در فاصلة پانزدهم تا بیست‌ونهم اکتبر 1980 (بیست‌ودوم مهر تا شانزدهم آبان 1359) شورای امنیت پنج جلسه دیگر در مورد جنگ تشکیل داد که هیچ‌یک به صدور قطعنامه یا بیانیه‌ای منجر نگردید. در جلسة پانزدهم اکتبر، سعدون حمادی، وزیر امورخارجه عراق، و در جلسه هفدهم اکتبر محمدعلی رجایی، نخستوزیر وقت ایران،[xii] به تفصیل نقطهنظرات دولتهای خویش در مورد ریشه‌های جنگ ایران و عراق را مطرح نمودند.[xiii] سرانجام شورای امنیت پس از بررسیهای لازم، در پنجم نوامبر 1980 (چهاردهم آبان 1359) بیانیه‌ای صادر کرد و از تلاشهای دبیرکل و پیشنهاد او مبنی بر تعیین و اعزام نماینده‌ای جهت مذاکره با دو دولت ایران و عراق حمایت کرد[xiv] و از دبیرکل درخواست نمود نتیجه اقدامات خود را در این مورد به اطلاع شورای امنیت برساند.
2ــ شورای امنیت پس از صدور بیانیه پنجم نوامبر 1980 (چهاردهم آبان 1359) در یک سکوت سنگین فرو رفت تا سرانجام پس از بیست‌ویک ماه و پانزده روز، یعنی در دوازدهم ژوئن 1982 (بیست‌ویکم تیر 1361)، در جلسة دوهزاروسیصدوهشتادوسوم خود قطعنامه 514 را درباره جنگ صادر کرد. [xv] جلسه شورا به خواست کشور اردن و حمایت امریکا تشکیل گردید[xvi] و به اتفاق آرا قطعنامه مزبور را به تصویب رساند. در این قطعنامه، ضمن ابراز نگرانی از ادامة وضعیت میان ایران و عراق،[xvii] خسارات مادی و معنوی و تهدیدهای متوجه صلح نیز ذکر گردید. از نکات جدیدی که در این قطعنامه آمده بود، می‌توان به یادآوری قطعنامة 479 و بیانیة پنجم نوامبر 1980 (چهاردهم آبان 1359) شورا، و توجه به کوششهای میانجیگری دبیرکل، جنبش عدم تعهد و سازمان کنفرانس اسلامی اشاره کرد. همچنین قطعنامه مذکور، خواستار آتشبس و خاتمه فوری کلیة عملیات نظامی، عقبنشینی نیروها به مرزهای شناختهشده بینالمللی، هماهنگی میان کوششهای میانجیگرانه تحت نظارت دبیرکل برای حصول به یک راهحل جامع، عادلانه و شرافتمندانه متکی به اصول منشور ملل متحد و اصول روابط بینالمللی[xviii] قابل‌‌قبول برای طرفین و پرهیز کلیة کشورها از اقدامات تشدیدکننده منازعه گردید و تصمیم خود مبنی بر اعزام گروهی از ناظران سازمان ملل متحد، برای تایید، تحکیم و نظارت بر آتشبس و عقبنشینی نیروها را اعلام کرد.
در پانزدهم ژوئیه 1982 (بیست‌وچهارم تیر 1361) رئیس شورای امنیت به نمایندگی از اعضاء، بیانیه‌ای را منتشر ساخت و در آن نگرانی شورای امنیت از عدم اجرای قطعنامه 514 را مطرح کرد و در ضمن، خواستار حل مسالمت‌آمیز منازعه ایران و عراق شد. این بیانیه نیز مورد قبول ایران قرار نگرفت. متعاقب آن و بر اساس تقاضای مورخ اول اکتبر 1982 (نهم مهر 1361) نمایندة عراق در سازمان ملل متحد، شورای امنیت تشکیل جلسه داد[xix] و قطعنامه 522 را در جلسة دوهزاروسیصدونودونهم، که در چهارم اکتبر 1982 (دوازدهم مهر 1361) برگزار شد، به اتفاق آرا به تصویب رساند. در این قطعنامه، همانند قطعنامه‌ها و بیانیه‌های قبلی، ابتدا نسبت به ادامه مناقشه و خسارات سنگین انسانی و تهدیدهای متوجه صلح و امنیت بینالمللی ابراز تاسف گردید و سپس به تایید و تاکید بر قطعنامه‌ها و بیانیه‌های گذشته و گزارش پانزدهم جولای 1982 (بیست‌وچهارم تیر 1361)[xx] پرداخت، آنگاه خواستار آتشبس فوری، خاتمة عملیات جنگی و بازگشت نیروهای نظامی به مرزهای شناختهشده بینالمللی گردید. شورای امنیت در این زمان به‌‌صورت‌‌تلویحی از اقدام عراق در پذیرش قطعنامه استقبال و از طرف دیگر ــ ایران ــ خواست که به اقدام مشابه دست زند.[xxi] همچنین شورا بر اجرای بدون تاخیر تصمیم خویش مبنی بر اعزام گروه ناظران سازمان ملل متحد و لزوم ادامه کوششهای میانجیگرانه تاکید ورزید. شورا مجددا از کشورها خواست از اقداماتی که باعث طولانیشدن جنگ می‌شود، پرهیز نمایند و زمینة تسهیل اجرای قطعنامه را فراهم آورند؛ و نیز از دبیرکل تقاضا نمود ظرف مدت هفتادودو ساعت، گزارش خود را درخصوص اجرای این قطعنامه تسلیم شورا کند.
3ــ رئیس شورای امنیت در سال 1983.م/ 1362.ش طی صدور یک بیانیة جدید، درخواست آتشبس فوری، عقبنشینی نیروهای نظامی به مرزهای شناختهشده بینالمللی و حلوفصل صلح‌آمیز جنگ را از طرفین به عمل آورد. این بیانیه مطلب جدیدی نسبت به قطعنامه‌ها و بیانیه‌های قبلی شورای امنیت نداشت. شورای امنیت، متأثر از عملیاتهای موفقیت‌آمیز نیروهای مسلح ایران،[xxii] برای صدور قطعنامه جدید[xxiii] در تاریخ سی‌ودوم اکتبر 1983 (نهم آبان 1362) جلسة شمارة دوهزاروچهارصدونودوسوم را تشکیل داد و قطعنامه 540 را با دوازده رای موافق و سه رای ممتنع (پاکستان، نیکاراگوئه و مالت) به تصویب رساند.[xxiv] در این قطعنامه مطابق شیوه قبلی شورای امنیت، بر قطعنامه‌ها و بیانیه‌های گذشته شورا تاکید شد. قطعنامه 540، حاوی نکات جدیدی چون محکوم‌‌ساختن نقض حقوق انسانی و بشردوستانه مغایر با کنوانسیونهای 1949 / 1328 ژنو،[xxv] درخواست از ایران و عراق به رعایت حق آزادی کشتیرانی و بازرگانی در آبهای بینالمللی و پرهیز از حمله به تاسیسات و بنادر دور از ساحل، خودداری از هرگونه اقدامی که صلح و امنیت دریایی منطقه را به خطر می‌اندازد، بود. در پی تایید هیات اعزامی سازمان ملل به منطقه درگیری میان ایران و عراق مبنی بر کاربرد سلاح شیمیایی توسط عراق، دبیرکل گزارش هیات را به شورای امنیت تحویل داد و شورا ضمن صدور بیانیه‌ای در سی‌ام مارس 1984 (دهم فروردین 1363) بدون ذکر نام کشور عراق، کاربرد سلاح شیمیایی را برای اولینبار[xxvi] در جنگ ایران و عراق قویا محکوم کرد. شورای همکاری خلیجفارس در تاریخ بیست‌ویکم مه 1984 (سی‌ویکم اردیبهشت 1363) نسبت به تجاوز و نقض حقوق و آزادی کشتیرانی از سوی ایران در حمله به کشتیها در خلیجفارس به شورای امنیت سازمان ملل متحد شکایت کرد. براین‌اساس، شورای امنیت ضمن تشکیل جلسات متعدد، نهایتا در جلسه شمارة دوهزاروپانصدوچهل‌وشش مورخ اول ژوئیه 1984 (یازدهم خرداد 1363 ) با سیزده رای موافق و دو رای ممتنع، قطعنامه 552 را تصویب کرد. در این قطعنامه با یادآوری تعهد کشورهای عضو در رعایت حسن همجواری، احترام به اهداف و اصول منشور ملل متحد، عدم توسل به زور علیه تمامیت ارضی و اهمیتی که خلیجفارس در صلح و امنیت بینالمللی و ثبات اقتصاد جهانی ایفا می‌کند، از کشورهای درگیر خواست بر اساس حقوق بین‌الملل، حق کشتیرانی آزاد و تمامیت ارضی کشورهایی را که طرف مخاصمه و درگیری نیستند، محترم بشمارند.[xxvii] و همچنین خواهان توقف فوری هرگونه حمله به کشتیها شد و این‌گونه حملات را محکوم کرد. در بند ششم قطعنامه چنین آمده بود: چنانچه مفاد این قطعنامه رعایت نگردد، شورا به بررسی اقدامات موثری که اجرای آزاد کشتیرانی را تضمین نماید، خواهد پرداخت. پس از صدور این قطعنامه، تا پایان سال ــ به استثنای بیانیه نوزدهم ژوئن (بیست‌وششم خرداد) ــ اقدام دیگری از سوی شورا انجام نگرفت. در این بیانیه، شورای امنیت تصمیم دبیرکل مبنی بر اعزام دو هیات به ایران و عراق به منظور بررسی اتهام حمله به مناطق مسکونی را تایید و تنفیذ کرد.[xxviii]
4ــ شورای امنیت در سال 1985.م/1364.ش قطعنامه‌ای را صادر نکرد و فقط به صدور سه بیانیه اکتفا نمود. در اولین بیانیه که در پنجم مارس (چهاردهم اسفند) منتشر شد، شورا از طرفین خواست از حمله به مناطق مسکونی دست بردارند و به توافقی که با دبیرکل در این زمینه انجام داده‌اند، احترام بگذارند. بار دیگر شورای امنیت در پانزدهم مارس (بیست‌وچهارم اسفند) در دومین بیانیه خویش، خواستار اجرای توافق عدم حمله به مناطق مسکونی و نیز کوشش برای یافتن راهحل مسالمت‌آمیز در منازعه گردید. شورای امنیت سومین بیانیه خود را در بیست‌وپنجم آوریل (پنجم اردیبهشت) صادر کرد. در این تاریخ، نظر شورا بار دیگر متوجه بهکارگیری سلاح شیمیایی در جنگ ایران و عراق شد. براین‌اساس، شورا با صدور بیانیه مزبور، کاربرد سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را بدون ذکر نام کشور عراق، قویاً محکوم کرد. مهمترین علت صدور این بیانیه، با توجه به لحن محکمی که داشت، برای فشار غیرمستقیم به عراق به منظور پذیرش طرح هشت‌ماده‌ای دبیرکل قلمداد شده است.[xxix]
5ــ عملیات والفجر 8 که در تاریخ بیستم بهمن 1364 از سوی ایران انجام شد، منجر به ورود نیروهای ایرانی به فاو و قسمتهایی از این منطقه گردید، و نیز ارتباط دریایی عراق را قطع نمود و قوای ایرانی به مرزهای کویت و شهر بصره عراق بسیار نزدیک شدند. متعاقب آن، عراق و اتحادیه عرب[xxx] از شورای امنیت درخواست کردند[xxxi] برای رسیدگی به موضوع جنگ تشکیل جلسه دهد. شورای امنیت در بیست‌وچهارم فوریه 1986 (پنجم اسفند 1364) طی جلسه شماره دوهزاروششصدوشصت‌وشش، قطعنامه 528 را به اتفاق آرا به تصویب رساند. از نکات جدیدی که در این قطعنامه به چشم می‌خورد، به موضوعاتی چون خاطرنشان‌کردن تلاش شش‌ساله شورا در مورد وضعیت ایران و عراق، یادآوری امضای پروتکل منع استفاده از گازهای خفهکننده، سمی یا سایر گازها و سلاحهای میکروبی در جنگ،[xxxii] و نیز به تاکید بر اصل غیرقابل‌تصرف‌‌بودن اراضی از راه زور می‌توان اشاره کرد. همچنین شورای امنیت از اقدامات اولیه‌ای[xxxiii] که سبب منازعه گردید و نیز از شدت‌‌یافتن منازعه و بمباران مراکز مسکونی، کشتیها و هواپیماهای غیرنظامی ابراز تاسف کرد و از طرفین خواست با قطع بی‌درنگ کلیه مخاصمات، آتشبس فوری را به مرحله اجرا گذارند و سپس با همکاری کمیته بینالمللی صلیب سرخ به مبادله اسرا بپردازند.
شورای امنیت، در تاریخ بیست‌ویکم مارس 1986 (اول فروردین 1365)، بر اساس گزارش متخصصان علوم پزشکی اعزامی از سوی سازمان ملل متحد، بیانیه‌ای صادر کرد که در آن برای اولینبار با ذکر نام کشور عراق، کاربرد سلاح شیمیایی توسط آن کشور علیه نیروهای ایرانی محکوم شد. همچنین در این بیانیه ادامه درگیری طرفین محکوم گردید. شورای امنیت در مورخ بیست‌ونهم اوت 1986 (هفتم شهریور 1365) ضمن صدور بیانیه‌ای دیگر، از افزایش احتمالی دامنه درگیری و گسترش حمله به کشتیهای تجاری و مناطق غیرنظامی ابراز نگرانی کرد و از تلاشهای مداوم دبیرکل، به‌ویژه در زمینه عدم بهکارگیری سلاحهای شیمیایی و نیز از تذکر به دو کشور ایران و عراق مبنی بر خودداری از حمله به مناطق مسکونی حمایت کرد.[xxxiv]
شورای امنیت به درخواست اتحادیه عرب ــ که از تهدید ایران مبنی بر دست‌‌زدن به عملیات سرنوشت‌‌ساز بیمناک بودند ــ از آغاز اکتبر 1986 (هشتم مهر 1365) بحث خود را در مورد درگیری عراق و ایران شروع کرد. در جلسه سوم اکتبر (یازدهم مهر)، دبیرکل طی سخنانی نگرانی عمیق جامعه جهانی را از روند ادامه و توسعه منازعه ابراز داشت.[xxxv] سرانجام شورای امنیت در جلسه شماره دوهزاروهفتصدوسیزده به اتفاق آرا قطعنامه 588 را در تاریخ هشتم اکتبر 1986 (شانزدهم مهر 1365) صادر نمود. شورای امنیت در دو قطعنامه 552 و 582 به قطعنامه‌ها و بیانیه‌های گذشته خویش اشاره‌ای نمی‌کند و این روند در قطعنامه 588 نیز ادامه می‌یابد، بااین‌تفاوت‌که در قطعنامه جدید از دو کشور ایران و عراق خواسته شد بدون درنگ قطعنامه 582 را به مرحله اجرا گذارند؛ و نیز از دبیرکل درخواست کرد با مشورت طرفین منازعه، بر شدت فعالیتهایش در اجرای قطعنامه 582 بیفزاید. این قطعنامه به‌‌استثنای نکات مزبور، حاوی مطلب جدید دیگری نبود.[xxxvi]
شورای امنیت پس از دریافت گزارش جدید دبیرکل در مورد تازه‌ترین مواضع دولتین ایران و عراق نسبت به قطعنامه 582 و 588 و طرح هشت‌ماده‌ای[xxxvii] دبیر کل، تشکیل جلسه داد و این جلسه که در بیست‌ودوم دسامبر 1986 (سی‌ویکم شهریور 1365) منعقد شد، منجر به صدور بیانیه‌ای گردید که در آن به تکرار موضوعاتی چون ابراز نگرانی عمیق از وضعیت وخیم موجود بین ایران و عراق، اظهار تاسف از نقض قوانین انسان‌دوستانة بینالمللی، درخواست از طرفین به منظور اجرای قطعنامههای 582 و 588، تصمیم شورا به حلوفصل مسالمت‌آمیز اختلاف موجود، ادامه کوشش دبیرکل در حل منازعه و مانند آن می‌پردازد. ایران در پاسخ به این بیانیه، همانند آنچه در مورد قطعنامه 588 اعلام کرده بود، مجددا اعلام کرد بخشی از قطعنامههای 582 و 588[xxxviii] و بیانیه بیست‌ودوم دسامبر 1986 (سی‌ویکم شهریور 1365) را ــ که ناظر برخاتمه مخاصمات بدون تعیین متجاوز هستند ــ نمی‌پذیرد.[xxxix]
6ــ در پی اعلام دبیر کل مبنی‌براینکه حاضر است نظراتش را در اختیار شورای امنیت بگذارد تا آن شورا بتواند به مبنایی که مورد قبول طرفین برای مذاکره باشد، دست یابد، شورا ضمن پاسخ مثبت به این درخواست از فوریه 1987(بهمن 1366) یک گروه کاری و سازمان‌یافته مرکب از اعضای دایمی شورا را برای پایانبخشیدن به منازعه ایران و عراق تشکیل داد. متعاقب آن در شانزدهم ژانویه، بیانیه‌ای از سوی شورا منتشر شد که حاکی از نگرانی شورا درخصوص توسعه خصومت موجود بود و نیز از طرفین درخواست کرد قطعنامههای 582 و 588 را به مرحله اجرا گذارند؛ در ضمن از تلاشهای دبیرکل در فراهم‌آوردن رضایت طرفین به اجرای قطعنامههای مزبور، قدردانی گردید. در چهاردهم مه 1987 (بیست‌وچهارم فروردین 1366) شورای امنیت در پی تایید مجدد کاربرد سلاح شیمیایی عراق علیه ایران توسط گروه اعزامی دبیر کل، بار دیگر طولانیشدن درگیری و استفاده مکرر از سلاح شیمیایی را محکوم کرد. سرانجام بر اثر تلاش گروه مزبور پیش‌نویس یک قطعنامه جدید که حاوی نکات جدیدی بود، در تاریخ بیست‌ویکم ژوئن 1987 (سی‌ویکم خرداد 1366) تهیه شد.
شورای امنیت پس از مشورتهای فراوان در مورد پیش‌نویس مذکور، سرانجام در جلسه شماره 2750 مورخ بیستم ژوئیه 1987 (بیست‌ونهم تیر 1366) با تاکید بر مواد 39 و 40 منشور ملل متحد،[xl] مفصل‌ترین، اجرایی‌ترین و آمرانه‌ترین قطعنامه[xli] را تحت عنوان قطعنامه 598 به تصویب رساند.[xlii] در مقدمه این قطعنامه بر لزوم اجرای قطعنامه 582 تاکید شد و از عدم توجه به درخواستهای گذشته‌اش از سوی ایران و عراق و آغاز، ادامه، گسترش و تشدید منازعه و بمباران مراکز مسکونی غیرنظامی، حملات به کشتیها و هواپیماها، نقض قوانین بینالمللی و نیز کاربرد سلاحهای شیمیایی ابراز تاسف کرد؛ همچنین ضرورت اتمام اقدامات نظامی بین طرفین و ایجاد یک راهحل جامع، عادلانه و شرافتمندانه و پایدار گوشزد گردید و مفاد منشور ملل متحد، در مورد حل مسالمت‌آمیز اختلافات بینالمللی را یادآوری نمود. در بخش اجرایی قطعنامه،[xliii] شورای امنیت خواستار عقبنشینی نیروهای دو طرف به مرزهای شناختهشده بینالمللی و رعایت آتشبس همه‌جانبه به عنوان نخستین گام در جهت حلوفصل مناقشه گردید و نیز از طرفین خواست بدون تاخیر، پس از برقراری آتشبس نسبت به آزادسازی اسرا اقدام نمایند و با دبیرکل در تلاش به منظور اجرای قطعنامه و دستیابی به یک راهحل جامع، عادلانه و شرافتمندانه و مورد قبول طرفین، همکاری کنند. این قطعنامه از دبیرکل تقاضا کرد پس از مشورت با طرفین، زمینه‌های حلوفصل مناقشه را فراهم آورد. قطعنامه مزبور سه تیم کارشناسی را برای امور زیر پیشبینی کرد:
ـــ نظارت، بررسی و تایید آتشبس و عقبنشینی
ـــ تعیین شروعکننده جنگ
ـــ مطالعه موضوع بازسازی
موضع ایران در قبال قطعنامه 598، نه رد و نه تایید آن بود و این موضعگیری تا پذیرش قطعنامه از سوی ایران ادامه یافت. علت چنین موضعگیری، آن بود که این قطعنامه برخی از نظرات ایران را تامین کرده بود. (مانند تعیین متجاوز) اما درعین‌حال به عمده‌ترین خواست ایران، یعنی شناسایی متجاوز قبل از آتشبس و عقبنشینی نیروها، توجهی نشد. ولی عراق[xliv] در بیست‌ودوم ژوئیه 1987(سی‌ویکم تیر 1366) ــ یعنی دو روز بعد از تصویب قطعنامه ــ پس از تشکیل جلسه شورای فرماندهی انقلاب و رهبری حزب بعث، قطعنامه 598 را پذیرفت. در بیست‌وسوم ژوئیه (اول مرداد) وزیر امورخارجه عراق موضع جدید دولتش را به دبیرکل اطلاع داد و در چهاردهم اوت (بیست‌وسوم مرداد) همان سال عراق رسما قطعنامه 598 را پذیرفت.[xlv] رئیس شورا طی بیانیه‌ای که در یازدهم دسامبر (بیستم بهمن 1366) صادر کرد، قطعنامه 598 را تنها راهحل وصول به حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار منازعه ایران و عراق عنوان کرد و بدین‌‌وسیله راه را بر تغییر و جابجایی مواد قطعنامه 598، بست[xlvi] و در بیست‌وچهارم دسامبر 1987(سوم اسفند 1366) بر تعهد و پایبندی اعضای شورا به اجرای قطعنامه 598 تاکید کرد.
7ــ شورای امنیت در سال 1988.م/1367.ش همچنان به اقداماتش برای پایانبخشیدن به جنگ ایران و عراق ادامه داد. براین‌اساس شورای امنیت در شانزدهم مارس 1988 (بیست‌وپنجم اسفند 1367) در بحث راجع‌به منازعه عراق و ایران، از تلاشهای دبیرکل به منظور حلوفصل قطعنامه 598 پشتیبانی نمود و در هشتم آوریل (نوزدهم فروردین) همان سال، مواضع ایران و عراق در خصوص قطعنامه را مورد بررسی قرار داد. تایید هیات اعزامی دبیرکل، مبنی بر کاربرد سلاح شیمیایی در منازعه ایران و عراق و ارسال گزارش آن به شورا توسط دبیرکل در تاریخ بیست‌وپنجم آوریل 1988 (پانزدهم اردیبهشت 1367) منجر به صدور قطعنامه 612 در جلسه شماره دوهزاروهشتصدودوازده (مورخ نهم مه 1988/ نوزدهم اردیبهشت 1367) به اتفاق آرا گردید. در این قطعنامه، استفاده از سلاحهای شیمیایی در منازعه ایران و عراق مغایر با پروتکل 1949/ 1328 دانسته شده و به‌شدت محکوم گردید. همچنین قطعنامه خواهان رعایت این پروتکل شده و بر ضرورت رعایت آن تاکید ورزید و از کشورهای دیگر درخواست کرد اعمال کنترل بر صدور تولیدات شیمیایی قابل استفاده در ساخت سلاحهای شیمیایی را افزایش دهند. شورای امنیت، سه روز قبل از پذیرش قطعنامه از سوی ایران، برای بررسی شکایت[xlvii] ایران از امریکا در مورد ساقط‌ساختن هواپیمای مسافربری ایران در خلیجفارس، تشکیل جلسه داد و پس از بحث و بررسی و استماع سخنان نمایندگان ایران و امریکا، سه روز پس از قبول و پذیرش قطعنامه از سوی ایران، با صدور قطعنامه 616 تنها به اظهار اندوه و اعلام تسلیت به بازماندگان حادثه اکتفا کرد؛ جالباینکه باز هم در آخرین بند قطعنامه بر لزوم اجرای کامل و فوری قطعنامه 598 به عنوان تنها اساس و پایه برای رسیدن به صلحی پایدار و عادلانه تاکید گردید.
ب‌ــ دبیرکل و جنگ تحمیلی
دبیرکل در اولین ساعات شروع جنگ، فعالیتش را به منظور خاتمه‌بخشیدن به جنگ آغاز کرد. در واقع دبیرکل، نخستین مرجع بینالمللی بود که نسبت به حملة عراق علیه ایران، با عنوان «برخورد» واکنش نشان داد. با تعویض دبیرکل و انتخاب خاویر پرز دکوئیار[xlviii] در سال 1982/1361 به عنوان دبیرکل جدید، فعالیتهای دبیرکل در رابطه با مسایل جنگ، روندی روبه‌افزایش گرفت. به‌طورکلی عمده‌ترین فعالیتهای دبیرکل را می‌توان تلاش در جلب نظر شورای امنیت به مساله جنگ عراق با ایران، مشورت و دیدارهای مختلف با مقامات ایرانی و عراقی و اعضای شورای امنیت، اعزام هیاتهای متعدد به ایران و عراق و ارسال گزارشات آن به شورای امنیت، ابتکار دوازدهم ژوئن 1984 (بیستم خرداد 1363) در خصوص خودداری طرفین از حمله به مناطق مسکونی، ابتکار طرح هشت‌ماده‌ای در ماه مارس 1985 (فروردین 1364) و ارائه طرح اجرایی برای قطعنامه 598 را نام برد. مجموعه اقدامات دبیرکل، شامل زمینه‌هایی چون وادارکردن ایران و عراق به پرهیز از حمله به مناطق مسکونی، بهکارگیری سلاحهای شیمیایی و بدرفتاری با اسرای جنگی (یا رعایت مقررات بینالمللی) و نیز کاهش آلام و مصایب جنگ و نهایتاً پایاندادن به جنگ بود.[xlix]
1ــ دبیرکل در بیست‌ودوم سپتامبر 1980 (سی‌ویکم شهریور 1359) با صدور اعلامیه‌ای به دولتین ایران و عراق پیشنهاد کرد به او اجازه دهند مساعی‌اش را در حل مسالمت‌آمیز برخورد میان دو کشور به‌کار گیرد، اما از ناحیه هیچ‌کدام از دو کشور پاسخی دریافت نکرد. در ظهر همان روز، سخنگوی سازمان ملل متحد در مصاحبه مطبوعاتی، اعلامیه دبیرکل را به اطلاع عموم رساند. روز بعد، دبیرکل براساس مادة نودونه منشور ملل متحد[l] از شورای امنیت خواست با توجه به احتمال افزایش مخاصمه بین دو کشور، برای مذاکره پیرامون جنگ تشکیل جلسه دهد. این جلسه در همان روز تشکیل شد و به صدور اولین بیانیه شورای امنیت منجر گردید.
در بیست‌وچهارم سپتامبر 1980 (دوم مهر 1359) دبیرکل دو نامه جداگانه ــ ولی با مضمون مشترک ــ برای رؤسای جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق فرستاد و خواستار خاتمه عملیات مسلحانه و حلوفصل مسالمت‌آمیز اختلافات شد. مقامات عراق در پاسخ به این نامه، از پذیرش خاتمة عملیات نظامی خودداری کردند و اقداماتشان را در مقام دفاع از خود ذکر نمودند. دبیرکل در تاریخ بیست‌وپنجم سپتامبر 1980 (سوم مهر 1359) به شورای امنیت اطلاع داد که بهرغم کوششهایی که به عمل آورده، منازعه ایران و عراق در زمین، هوا و دریا ادامه دارد و موجب خسارات مالی و جانی شده است. وی براین‌اساس، از شورای امنیت خواست مساله را به‌فوریت رسیدگی نماید. روز بعد، شورای امنیت تشکیل جلسه داد. دبیرکل در آغاز جلسه شورای امنیت،[li] خلاصه اقداماتی را که دربارة منازعه ایران و عراق انجام داده بود، به اطلاع شورای امنیت رساند و از شورا درخواست کرد وظیفه خود را در مورد حفظ صلح و امنیت بینالمللی به انجام رساند. سپس شورا تشکیل جلسه داد و قطعنامه 479 را صادر کرد. در خاتمة جلسه، دبیرکل طی سخنانی از ایران و عراق تقاضا کرد به قطعنامه 479 پاسخ مثبت دهند. در پی این تقاضا صدام‌حسین، رئیس جمهوری عراق، در بیست‌ونهم سپتامبر 1980 (هفتم مهر 1359) نظر مساعد عراق نسبت به قطعنامه را به دبیرکل اطلاع داد.[lii] دبیرکل در ماه اکتبر 1980(مهرماه 1359) به شورای امنیت اطلاع داد که تلاشهایش برای حل مساله کشتیهایی که در اروندرود به علت آغاز جنگ محبوس شده‌اند، عقیم مانده است. ایران مشروط‌‌به‌اینکه کشتیها با پرچم سازمان ملل متحد آبهای اروندرود را ترک کنند، با خارجشدن کشتیها از اروندرود موافقت کرده بود اما عراق به خروج کشتیها صرفا مشروط‌‌به‌اینکه پرچم عراق را نصب نمایند، رضایت می‌داد. چندی بعد، شورای امنیت، اولاف پالمه، نخستوزیر اسبق کشور سوئد را به عنوان نمایندة خود برای مذاکره با دولتین ایران و عراق دربارة مسائل جنگ انتخاب کرد. اولاف پالمه از سال 1980 /1359 تا سال 1982 /1361، پنج بار به تهران و بغداد مسافرت نمود و با مقامات ایرانی و عراقی به مذاکره پرداخت. نتیجه تلاش دو ساله وی[liii] منجر به آزادسازی تعدادی از اسرای طرفین ــ حدود صدوپنجاه اسیر، در سه مرحله، که عمدتا مجروحین بودند ــ و خارجشدن شصت‌وسه کشتی تجاری خارجی که در اروندرود گرفتار شده بودند، شد.[liv]
2ــ قطعنامه 514، دبیرکل را مامور تهیه گزارش طی مدت سه ماه بعد از صدور قطعنامه در مورد پیشرفت اجرایی قطعنامه کرده بود. دبیرکل در پانزدهم ژوئیه 1982 (بیست‌وچهارم تیر 1361) ــ یعنی قبل‌ازآنکه مدت تعیین‌‌شده شورا به اتمام برسد ــ گزارش خود را مبنی بر پذیرش قطعنامه 514 از سوی عراق و رد آن توسط ایران، تسلیم شورای امنیت کرد. ایران در بیست‌وهشتم اکتبر 1982 (ششم آبان 1362) از دبیرکل خواست هیاتی برای بررسی تخریب مناطق مسکونی ایران که به وسیله بمباران نیروهای عراقی انجام شده بود، اعزام نماید. این درخواست در دوم مه 1983 (یازدهم اردیبهشت 1362) تکرار شد. در این ایام، عراق نیز تقاضای مشابهی را مطرح کرد و متعاقب آن دبیرکل تصمیم گرفت هیاتی را به دو کشور ایران و عراق اعزام کند. هیات اعزامی از بیستم مه (بیست‌ونهم اردیبهشت) تا اول ژوئن (نهم خرداد) از دو کشور بازدید به عمل آورد و گزارش خود را که نشان‌‌دهنده خسارات سنگین به مناطق مسکونی ایران و خسارات سبک به عراق بود، تهیه کرد و در بیستم ژوئن (بیست‌وهشتم خرداد) به‌توسط دبیرکل آن را تسلیم شورای امنیت نمود. با افزایش شمار اسرای عراقی،[lv] این کشور[lvi] در دهم ژوئن (هیجدهم خرداد) از دبیرکل خواست کمیسیونی برای بررسی وضعیت اسرای جنگی تشکیل دهد. دبیرکل برای تشکیل چنین کمیسیونی، با کمیته بینالمللی صلیب سرخ مشورت کرد، اما تلاش در این زمینه تا یکسال بعد بی‌نتیجه باقی ماند. دبیرکل به تلاشهایش درباره حلوفصل مسایل جنگ ادامه داد. در این راستا وی در بیست‌ونهم و سی‌ام سپتامبر 1983 (هفتم و هشتم مهر 1361) با وزرای امورخارجه ایران و عراق در نیویورک ملاقات کرد اما نتیجه مثبتی به دست نیاورد. وی پس از آن، در یازدهم دسامبر همان سال، موضع مخالف و موافق ایران و عراق را در خصوص قطعنامة 540 به اطلاع شورای امنیت رساند.
3ــ دبیرکل در دهم فوریه 1984 (بیستم بهمن 1363) پیامهای جداگانه‌ای را برای ایران و عراق فرستاد و در آن نگرانی خود را از ادامه مخاصمه ایران و عراق و خسارات ناشی از آن و نیز تصمیمش را مبنی بر اعزام هیاتی برای بازدید از مناطق مسکونی تخریب‌شده دو کشور در اثر جنگ، اعلام داشت. این اقدام در پاسخ به درخواست بیست‌ودوم نوامبر 1983 (اول آذر 1362) ایران صورت گرفت و در هشتم مارس 1984 (ششم اسفند 1363) دبیرکل مجددا به درخواست ایران، هیاتی را برای بررسی اتهام کاربرد سلاحهای شیمیایی توسط عراق علیه ایران اعزام داشت. این گروه پس از کسب نظر موافق عراق، عازم آن کشور نیز شدند و پس از تحقیق و بازرسی، نظر ایران در مورد کاربرد سلاح شیمیایی قوای عراقی علیه ایران را تایید کردند. اما دبیرکل در گزارشهایش در بیست‌وششم مارس (پانزدهم اردیبهشت) به شورای امنیت، فقط به ابراز تاسف از کاربرد سلاح شیمیایی بدون ذکر نام کشور عراق بسنده کرد.[lvii]
دبیرکل در نهم ژوئن 1984 (بیست‌ویکم خرداد 1363) از رؤسای جمهوری ایران و عراق تقاضا کرد به حملات علیه مناطق مسکونی یکدیگر خاتمه دهند. ایران درخواست دبیرکل را پذیرفت و عراق نیز با تاکید بر اینکه ایران دیگر نباید نیروهای نظامی‌اش را در مراکز مسکونی متمرکز کند، به تقاضای دبیرکل جواب مثبت داد. متعاقب آن، دبیرکل تصمیمش را برای اعزام دو هیات به ایران و عراق به منظور نظارت بر عدم حمله به مناطق مسکونی، به اطلاع شورای امنیت رساند. دبیرکل پس از تایید شورا، دو هیات را در تاریخهای بیست‌ویکم و بیست‌وششم ژوئن (دوم و هفتم تیر) در عراق و ایران مستقر کرد. سه روز بعد، دبیرکل با ارسال دو نامه، از ایران و عراق خواست تا از تمرکز نیروهای نظامی در مناطق مسکونی خودداری نمایند و تعهد خود را بر عدم کاربرد سلاح شیمیایی ابراز دارند.
4ــ در فاصله یازدهم تا هفدهم ژانویه 1985 (بیستم تا بیست‌وششم دی 1364)، هیات سازمان ملل متحد از اردوگاههای اسرای جنگی در عراق و از هیجدهم تا بیست‌وپنجم ژانویه (بیست‌وهفتم دی تا چهارم بهمن) همان سال، از اردوگاههای اسرای جنگی در ایران بازدید به عمل آوردند و طی گزارشی در بیست‌ودوم فوریه 1985 (سوم اسفند 1364) به دبیرکل اعلام کردند که در هیچ‌یک از دو کشور ایران و عراق، اسرای جنگی آنچنان که ادعا شده است، مورد بدرفتاری قرار ندارند.[lviii]
در پی ادامه حملات به مناطق غیرمسکونی، بار دیگر دبیرکل در نهم مارس (پانزدهم اسفند) با ارسال پیامی به رؤسای جمهوری ایران و عراق، از آنان خواست به توافق دوازدهم ژوئن 1984 (بیستم خرداد 1363) مبنی بر عدم حمله به مناطق مسکونی عمل نمایند. همچنین وی در پنجم و پانزدهم مارس (یازدهم و بیست‌ویکم اسفند) خواستار قطع این حملات و تعهد مجدد[lix] دو دولت مبنی بر عدم حمله به هدفهای غیرنظامی گردید.
دبیرکل از هیجدهم تا بیست‌وششم مارس (بیست‌وهفتم دی تا پنجم بهمن) در نیویورک ضمن دیدار با معاون وزارت امورخارجه ایران و وزیر امورخارجه عراق، طرح هشت‌ماده‌ای خود را به آنان عرضه داشت. این طرح که گام نخستین[lx] برای حصول طرحی جامع و مورد قبول طرفین به‌شمار می‌رفت، تحقق موارد زیر را پیشنهاد می‌کرد:
ـــ قطع کلیة حملات علیه مراکز غیر نظامی و پایانبخشیدن به هوانوردی نظامی از ساعت 59/23 روز بیست‌وششم مارس (پنجم بهمن) به وقت گرینویچ.
ـــ رعایت ضوابط پروتکل 1925ژنو[lxi] در مورد عدم بهکارگیری سلاحهای شیمیایی و بیولوژیکی از هشتم آوریل 1985 (هفدهم فروردین 1364)
ـــ خاتمه‌دادن به حملات علیه کشتیهای غیر مسلحِ تجاری با هر پرچم و هر مالکیت که بین تنگه هرمز و بنادر کلیة کشورهای ساحلی در رفت‌‌وآمد هستند، و عدم حمله به بنادر و ترمینالها از ساعت 59/23 روز سی‌ام آوریل 1985 (هشتم اردیبهشت 1364)
ـــ همکاری طرفین با کمیته بینالمللی صلیب سرخ برای انجام ترتیبات مبادله اسرای جنگی بر اساس کنوانسیون سوم ژنو[lxii] 1949/1328 و حفظ تماس دایم طرفین با دبیرکل، برای تحقق موارد فوق. دبیرکل از دولت ایران و عراق تقاضا کرد نمایندگانی را از شانزدهم آوریل 1985 (چهارم اردیبهشت 1363) برای بحث و برقراری ارتباط مستمر، به نیویورک اعزام دارد. ایران این طرح را پذیرفت ولی عراق از پذیرفتن آن خودداری کرد.[lxiii] بهرغم مخالفت عراق، دبیرکل به کوششهایش ادامه داد. وی درهفتم و هشتم آوریل (شانزدهم و هفدهم فروردین) به تهران و بغداد سفر کرد تا زمینه‌های پذیرش و اجرای طرح هشت‌ماده‌ای خود را بیشتر فراهم نماید. دبیرکل پس از بازگشت به نیویورک، گزارش سفر خود را تسلیم شورای امنیت کرد. او در این گزارش، اعلام کرد ایران باو0;وداینکه مواضع شورای امنیت در قبال جنگ را از آغاز ناعادلانه می‌داند، ولی خواستار صلح است. براین‌اساس، وی خواهان شرکت دو طرف در بررسی همه‌جانبه منازعه موجود گردید.
5ــ دبیرکل در ادامه تلاشهایش، در یازدهم فوریه 1986 (بیست‌ویکم بهمن 1365)، خواهان هماهنگی همه تلاشهای مربوط به خاتمه جنگ بر اساس طرح هشت‌ماده‌ای خویش شد و در پایان سال، ضمن ابلاغ قطعنامه 588 به وزرای امورخارجه ایران و عراق، از دولتین ایران و عراق درخواست کرد مواضع خود در قبال قطعنامه 582 و طرح هشت‌ماده‌ای را اعلام کنند. متعاقب آن، دولت ایران مخالفت خویش را با قطعنامة 582 و موافقت خود را با طرح هشت‌ماده‌ای اعلام کرد، اما عراق به دبیرکل اعلام کرد فقط با اجرای قطعنامة 582[lxiv] موافق است.[lxv]
در این سال بار دیگر توجه دبیرکل به کاربرد سلاحهای شیمیایی معطوف گردید. وی در پی گزارش گروهی از کارشناسان اعزامی سازمان ملل متحد به جبهه‌های جنگ ایران و عراق که مؤ‌ید کاربرد سلاحهای شیمیایی توسط عراق علیه ایران بود، عراق را به خاطر استفاده از این سلاحها محکوم کرد[lxvi] و شورای امنیت که برای بررسی گزارش جدید گروه اعزامی کارشناسان، تشکیل جلسه داده بود، کاربرد سلاح شیمیایی عراق علیه ایران را محکوم نمود.[lxvii]
در سوم ژوئیه (یازدهم تیر) دبیرکل برای چندمین‌‌بار از طرفین خواست از حمله به مناطق مسکونی خودداری کنند. برای تحقق چنین هدفی، وی پیشنهاد کرد هیاتهای بازرسی و نظارت بر عدم حمله به مناطق مسکونی مجددا فعال شوند. در پی این درخواست، دو کشور ایران و عراق در چهاردهم اوت (بیست‌ودوم مرداد) به دبیرکل اعلام کردند از حمله به مناطق مسکونی یکدیگر خودداری خواهند کرد و دبیرکل از این موضع جدید ابراز رضایت نمود. وی در سوم اکتبر (دهم مهر) ضمن شرکت در جلسة شورای امنیت، طی سخنانی به نکات ذیل اشاره کرد:
ـــ هشدار و ابراز نگرانی عمیق در خصوص طولانی و نیز گسترده‌‌شدن جنگ (مانند افزایش حملات به کشتیهای تجاری کشورهای ثالث)
ـــ نگرانی از تهدیدات متوجه امنیت کشورهای همجوار
ـــ ابراز تاسف از اینکه کوششهایش در مورد پایانبخشیدن به جنگ به ثمر نرسیده است
ـــ ایران به خاطر عدم توجه به خواستهای بنیانی‌اش نسبت به اجرای قطعنامههای شورای امنیت خودداری می‌ورزد، درحالی‌که عراق آماده اجرای قطعنامه‌ها است.[lxviii] در پایان ضرورت فوری رسیدگی به وضعیت میان ایران و عراق و لزوم برقراری اساس قابل‌‌قبولی برای مذاکره را یادآور شد. وزارت امورخارجه ایران در پاسخ به درخواست دبیر کل، مواضع ایران را در قبال قطعنامه 582 مطرح ساخت[lxix] و آمادگی ایران جهت جلوگیری از جنگ و یا گسترش آن به کشورهای همجوار از طریق همکاری با دبیرکل را اعلام نمود.
دبیرکل پس از دریافت تازه‌ترین نظرات ایران و عراق، در مورد قطعنامه 588 که در هشتم اکتبر (شانزدهم مهرماه) به تصویب رسیده بود، آن را به شورای امنیت منعکس کرد اما نسبت به مؤ‌ثرافتادن قطعنامه 588 ابراز تردید و بدبینی نمود.[lxx] همچنین در این گزارش ضمن برشمردن تعداد حملات انجام‌‌شده علیه کشتیها در خلیجفارس، نسبت به گسترش جنگ به کشورهای همجوار اعلام خطر کرده و اعلام داشت مبنایی که هر دو کشور برای مذاکره قبول داشته باشند، ارائه گردد.[lxxi]
6ــ دبیرکل در یک مصاحبه مطبوعاتی در تاریخ سیزدهم ژانویه (بیست‌ودوم دی 1366) ضرورت یک تلاش تازه، مشترک و هماهنگ از سوی اعضای شورای امنیت (به‌ویژه اعضای دایم شورای امنیت) را برای حل منازعه متذکر گردید و تقاضا نمود جلسه فوری شورای امنیت در سطح وزرای امورخارجه برای رسیدگی به جنگ تشکیل شود. این درخواست از سوی شورای امنیت مورد اجابت قرار گرفت.[lxxii]
در بیست‌وششم ژانویه (پنجم بهمن) تلاش دبیرکل در اجلاس کنفرانس اسلامی ــ در کویت ــ برای یافتن راه‌حلی به منظور خارجشدن از بن‌بست موجود با شکست مواجه شد. درواقع دبیرکل پس از ناامیدی از اجرای طرح هشت‌ماده‌ای، طرح دیگری را در همین کنفرانس و در شش ماده، به‌‌طورمحرمانه به طرفین ارائه کرد. طرح شش‌ماده‌ای وی رسیدگی به مسئولیت جنگ (تعیین متجاوز)، برقراری آتشبس، بازگشت نیروهای دو طرف به مرزهای شناختهشدة بینالمللی، مبادله اسرا و حل جامع مسائل مورد اختلاف را پیشبینی کرده بود.[lxxiii] عراق در مورد این طرح اعلام کرد چنانچه رسیدگی به مسئولیت جنگ، پس از سایر بندهای طرح قرار گیرد، با آن موافق است.[lxxiv] متعاقب آن، دبیرکل گزارش گروه اعزامی‌اش به جبهه‌های جنگ ایران و عراق، که مو‌ید کاربرد مکرر سلاح شیمیایی بود، را به شورای امنیت ارسال کرد و همین به مبنایی برای صدور بیانیه چهاردهم مه (بیست‌ودوم اردیبهشت) در محکومیت کاربرد سلاح شیمیایی و طولانیشدن جنگ گردید. اما شورای امنیت این بیانیه را کافی ندید و در چهاردهم اوت (بیست‌ویکم مرداد) قطعنامه 598 را تصویب کرد. دبیرکل پس از تصویب قطعنامه و در همان روز، در جلسه شورای امنیت، سخنانی به شرح ذیل ایراد نمود: این قطعنامه اوج تلاشهای شورای امنیت برای پایانبخشیدن به مخاصمه ایران و عراق است و ضرورت دارد همه سیاستها برای پایان‌یافتن منازعه با مواضع شورای امنیت هماهنگ شود. ضروری است با مشورت طرفین درگیر و کشورهای همجوار، ترتیباتی برای امنیت و ثبات منطقه اندیشیده شود. دبیرکل افزود: تعیین هیاتی برای مشخص‌‌شدن شروعکننده جنگ، هدف اصلی ما است. وی در روز تصویب قطعنامه 598، متن قطعنامه را برای وزرای امورخارجه دو کشور فرستاد و خواستار نظر آنان گردید.[lxxv] ایران یک روز بعد، به آن جواب «نه رد و نه تایید» داد، ولی عراقی‌ها آن را پذیرفتند.
دبیرکل از یازدهم تا چهاردهم سپتامبر1987 (نوزدهم تا بیست‌ودوم شهریور 1366) به تهران و عراق سفر نمود و با رؤسای جمهور دو کشور ایران و عراق دیدار کرد. وی در این سفر کوشید نظرات طرفین را در مورد قطعنامه 598 و طرح شش‌ماده‌ای، به هم نزدیک کند. مجددا دبیرکل با رئیس جمهوری اسلامی ایران در نیویورک ملاقات کرد و در خصوص قطعنامه 598 با وی مذاکره نمود.[lxxvi] متعاقب این دیدارها، دبیرکل از بیست‌وششم سپتامبر تا دهم اکتبر (چهارم تا هیجدهم مهر) به‌ترتیب با معاون وزارت امورخارجه ایران، وزرای امورخارجه پنج کشور عضو دایم شورای امنیت، وزیر امورخارجه عراق و نیز با مدیرکل امور بین‌الملل وزارت امورخارجه ایران دیدار کرد. این دیدارها، به ارائه طرح اجرایی دبیرکل در دهم اکتبر (هیجدهم مهر) به شورای امنیت و سپس در پانزدهم اکتبر (بیست‌وسوم مهر) به وزرای امورخارجه ایران و عراق گردید. مفاد طرح اجرایی دبیرکل برای اجرای قطعنامه 598 عبارت بود از:
ـــ اولا دو کشور باید قطعنامه 598 را درکل و در مجموع بپذیرند.
ـــ ثانیا هیچ بندی از قطعنامه بر دیگر بندهای آن ارجحیت و تقدم ندارد؛ بنابراین در روز برقراری آتشبس، یک هیات بی‌‌طرف بررسی مسئولیت منازعه را شروع خواهد کرد.
ـــ ثالثا پس از برقراری آتشبس، عقبنشینی نیروهای نظامی به مرزهای شناختهشدة بینالمللی آغاز می‌گردد.[lxxvii]
در دهم دسامبر 1987 (هیجدهم آذر 1366) دبیرکل مطابق نظرات موافق ایران و مخالف عراق در خصوص طرح اجرایی مذکور،[lxxviii] خواستار تحرک جدیدی از سوی شورای امنیت برای اجرای قطعنامه 598 شد. شورا در یازدهم دسامبر (نوزدهم آذر) بر تعهد و پایبندی شورای امنیت بر قطعنامه 598 تاکید کرد و آن را تنها وسیله دستیابی به حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه منازعه دانست.
7ــ در سال 1988 (1367) دبیرکل به فعالیت خویش برای نزدیک‌‌کردن نظرات ایران و عراق و اجرای قطعنامه 598 ادامه داد. براین‌اساس، دبیرکل از آغاز سال میلادی تا هفدهم ژوئیه (بیست‌ونهم تیر) ــ یعنی زمان پذیرش قطعنامه از سوی ایران ــ بیش از هشت مورد با مقامات عراقی و دو برابر آن با نمایندگان دولت ایران، دیدار و مذاکره کرد. وی ناچار بود ملاقاتهای بیشتری با مقامات ایرانی داشته باشد؛ زیرا ایران برخلاف عراق، قطعنامه را کاملا نپذیرفته بود. درواقع دبیرکل در تلاش بود ایران را به قبول کامل قطعنامه تشویق و ترغیب نماید. علاوه‌براین، بخش قابل‌‌توجهی از فعالیت دبیرکل در این مقطع زمانی، اعزام هیاتهای تحقیق در مورد کاربرد سلاح شیمیایی و توجه به نتیجه کار این هیاتها معطوف بود. همچنین دبیرکل به منظور اعلام نظرات ایران و عراق، گزارش فعالیتهای خود در مورد اجرای قطعنامه 598 و گزارش گروههای تحقیق سازمان ملل متحد در خصوص کاربرد سلاحهای شیمیایی در منازعه ایران و عراق، بیش از هشت مورد با اعضای شورای امنیت ملاقات نمود.[lxxix]
دبیرکل در پی درخواست مجدد ایران در بیست‌ویکم و بیست‌وچهارم مارس (اول و چهارم فروردین) هیاتی برای بررسی کاربرد سلاحهای شیمیایی به ایران و عراق فرستاد. گروه اعزامی، کاربرد سلاح شیمیایی در جنگ را تایید کرد. هنگامی‌که دبیرکل گزارش گروه تحقیق را به شورای امنیت می‌داد، شورا قطعنامه 612 را به تصویب می‌رساند، که دومین قطعنامه در مورد محکومیت کاربرد سلاح شیمیایی و اولین قطعنامه‌ای بود که موضوع کاربرد سلاحهای شیمیایی را مستقل از مساله جنگ بررسی می‌کرد.
ج‌ــ مجمع عمومی و مساله جنگ
با نگاهی به تبصره‌های اول و دوم ماده یازدهم منشور ملل متحد،[lxxx] به نقش کم‌‌اهمیت‌تر مجمع عمومی در مقایسه با شورای امنیت و حتی دبیرکل در اقدامات مربوط به حفظ صلح و امنیت بینالمللی پی می‌بریم. درواقع یکی از علل توجه کمتر مجمع عمومی به جنگ عراق علیه ایران، به همین نقش آن برمی‌گردد. علت دیگر این مساله، آن است که به موجب تبصره اول ماده دوازدهم منشور ملل متحد، مادامی که شورای امنیت، عملیاتی در مورد اختلاف و وضعیتی را تحت انجام و بررسی دارد، مجمع عمومی نباید نسبت به آن توصیه‌ای ارائه نماید.[lxxxi]
1ــ مجمع عمومی سازمان ملل متحد در اجلاس سی‌وپنجم خود ــ که در اکتبر 1980 (آبان 1359) برگزار شدــ این امکان را برای نمایندگان دولتین ایران و عراق فراهم آورد که نقطه‌نظراتشان را در مورد جنگی که بین دو کشور در جریان است، بیان دارند. اما مجمع عمومی هیچ‌گونه موضعی در این باره اتخاذ نکرد.[lxxxii] سعدون حمادی، وزیر امورخارجه عراق، به نمایندگی از دولتش در این اجلاس شرکت نمود و طی سخنانی مفصل، ضمن برشمردن آنچه وی مداخله ایران در امور داخلی عراق قلمداد می‌کرد، اقدام علیه ایران را به منزلة دفاع مشروع عراق برای حفظ حاکمیتش ذکر کرد. او ایران را مسئول جنگ معرفی نمود. همچنین وی آمادگی عراق را برای رعایت آتشبس و متوقف‌‌کردن عملیات جنگی مشروط‌‌به‌اینکه ایران نیز چنین کند، اعلام کرد.[lxxxiii] در مقابل، نماینده ایران ضمن یادآورشدن سابقه تعرضات مرزی عراق به ایران و پناه‌‌دادن به ایرانیان مخالف، مخالفت ایران را با برقراری آتش‌بسی که متضمن شناخت متجاوز نباشد، اعلام⁝د. جالباینکه در سال 1980 /1359 نماینده عراق به ریاست کمیته ویژه افزایش کارآیی اصل عدم توسل به زور در روابط بینالمللی مجمع عمومی برگزیده شد. متعاقب آن در سال 1981/1360 نماینده عراق به ریاست سی‌‌وششمین اجلاس مجمع عمومی انتخاب گردید.[lxxxiv]
2ــ مهمترین اقدام مجمع عمومی سازمان ملل متحد دربارة جنگ عراق علیه ایران در سال 1982/1361 به انجام رسید. در این سال، طبق تقاضای عراق، موضوع عواقب طولانیشدن برخورد مسلحانه بین ایران و عراق در دستور کار سی‌وهفتمین اجلاس عمومی قرارگرفت. مجمع عمومی در این اجلاس، قطعنامه شمارة 3/37 را در تاریخ بیست‌ودوم اکتبر 1982 (سی‌ام مهر 1361) با اکثریت آرا[lxxxv] به تصویب رساند. در مقدمه این قطعنامه، اشاره شده بود که طرفین جنگ باید از بهکارگیری زور به منظور اشغال و تصرف سرزمین دیگر کشورها، اقدام به تجاوز، دخالت در امور داخلی سایر کشورها خودداری کنند، همة دولتها باید تمامیت ارضی و حاکمیت یکدیگر را محترم شمارند و نیز به حل مسالمت‌آمیز اختلاف اقدام و زمینهای اشغالی را مسترد کنند. همچنین در این مقدمه بر قطعنامههای صادره شورای امنیت تا این زمان و نیز بر بیانیه پنجم نوامبر 1980 (چهاردهم آبان 1359) و پانزدهم ژوئیه 1982(بیست‌وچهارم تیر 1361) تاکید شده بود. در بخش دیگر قطعنامه به موارد زیر اشاره شده است:
ـــ منازعه ایران و عراق منجر به تلفات سنگین مادی و معنوی شده و صلح و امنیت را در معرض خطر قرار داده است.
ـــ به عنوان اولین گام برای حل منازعه باید آتشبس فوری برقرار گردد و نیروهای دو کشور به مرزهای شناختهشده بینالمللی عقبنشینی کنند.
ـــ همة دولتها از هر اقدامی که باعث تشدید و تداوم مخاصمة موجود می‌شود، پرهیز نمایند.
ـــ دبیرکل به کوششهایش برای حل برخورد و درگیری ایران و عراق از طریق مشورت با طرفین ادامه دهد و دولتهای عضو مجمع عمومی را از نتیجة اقداماتش مطلع نماید.
متن اولیة قطعنامه که توسط چهارده کشور، از جمله: عربستان، کویت، قطر، عمان، بحرین و امارات، تهیه شده بود، هیجده روز پس از سومین قطعنامة شورای امنیت (قطعنامه شمارة 522) به تصویب رسید و تفاوت چندانی با قطعنامة 522 شورای امنیت سازمان ملل نداشت. جالباینکه چند روز قبل از تصویب قطعنامه مجمع عمومی، ایران پیش‌نویس قطعنامه‌ای را به مجمع عمومی ارائه داد، ولی مجمع عمومی به آن هیچ توجهی نکرد.[lxxxvi]
3ــ مجمع عمومی در سال 1983/1362 به درخواست مجدد عراق، موضوع برخورد ایران و عراق و آثار محتمل این جنگ را در دستور کار اجلاس سی‌‌وهشتم خود قرار داد. در همین اجلاس، مجمع عمومی تصمیم گرفت این موضوع را همچنان در دستور کار خود نگاه دارد. مجمع عمومی در سال 1984/1363 در اجلاس سی‌‌ونهم، این تصمیم خود را مجددا تکرار کرد. در اجلاس چهلم 1985/1364، چهل‌ویکم 1986/1365، چهل‌‌ودوم 1987/1366 و چهل‌‌وسوم 1988/1367 نیز موضوع جنگ ایران و عراق در دستور کار مجمع عمومی باقی ماند، اما هیچ اقدام قابل‌‌توجهی در مورد جنگ انجام نگرفت. ولی در اجلاس چهلم مجمع عمومی، عراق به ریاست کمیتة ششم (کمیتة حقوقی) مجمع عمومی انتخاب شد. این کمیته وظیفه داشت در سال 1985/1364 طرح اعلامیه عدم استفاده از زور را تهیه نماید. در همان سال، شورای امنیت در بیانیة بیست‌وپنجم آوریل (پنجم اردیبهشت)، بدون ذکر نام عراق، بهکارگیری سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را محکوم کرد.[lxxxvii]
خسارتهای جنگ
شورای امنیت سازمان ملل در بند هفتم قطعنامه 598 که برای اولینبار در طول هشت سال جنگ بین ایران و عراق (1988ــ1980) بر اساس مواد سی‌ونه و چهلم از فصل هفتم منشور ملل متحد در بیستم ژوئیه 1987 (بیست‌ونهم تیر 1366) در جلسه 2570 شورا به تصویب رسید، «با تصدیق ابعاد عظیم خساراتی که در طول منازعه وارد شده و ضرورت تلاشهای بازسازی با کمکهای مناسب بینالمللی پس از خاتمة منازعه، از دبیرکل درخواست می‌کند گروهی از کارشناسان را برای بررسی مسالة بازسازی، تعیین و به شورای امنیت گزارش کند.» در اجرای این بند از قطعنامه، خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل وقت سازمان ملل، همزمان با آغاز اقداماتی برای اجرای بند شش قطعنامه راجع‌به «مسئولیت منازعه»، در بیست‌وسوم مه 1991 به شورای امنیت اطلاع داد که یک «تیم کارشناسی» به ریاست «عبدالرحیم آبی فرح»، معاون پیشین خود، را مامور این کار کرده است. این هیات دوبار در سی‌ویکم مه تا بیست‌ویکم ژوئن (خردادماه) و هفتم نوامبر تا اول دسامبر 1991 (آبان‌ماه1370) به ایران سفر کرد. سفر اول به منظور دستیابی به اطلاعاتی «دربارة ماهیت و ابعاد خسارات وارده به زیربنای کشور در جریان جنگ، جمع‌آوری اطلاعات به منظور بررسی مساله بازسازی و تحقیق و تایید اطلاعات به‌دست‌آمده تا حد امکان از طریق بازدید از محل» انجام شد. در این سفر، اطلاعاتی درباره استانهایی که صحنة عملیاتهای جنگی و یا هدف حملات هوایی و موشکی بوده‌اند، مراکز شهری و روستایی که با خاک یکسان شده و یا خسارت کلی دیده، خانه‌های مسکونی که کاملا منهدم شده و یا آسیب جدی دیده‌اند، غیرنظامیانی که کشته، مجروح و یا برای همیشه ازکارافتاده شده‌اند و میلیاردها ریال خسارتهای سنگینی که به‌طورمستقیم یا غیرمستقیم به بخشهای اقتصادی، از جمله در بخش کشاورزی و به‌ویژه نابودی باغهای نخل ایران، در اختیار هیات قرار گرفت. تیم اعزامی پس از بازگشت از سفر اول، در گزارشی به دبیرکل نوشت: «میزان خسارات وارده به زیرساختهای ایران چنان گسترده است که بازسازی آن سالها طول می‌کشد. صنایع نفتی و اقتصاد ملی ایران خسارات گسترده دیده و پالایشگاه آبادان و بزرگترین تاسیسات بارگیری نفت جهان در جزیره خارک و همچنین بندر تجاری ــ مسافرتی خرمشهر کاملا منهدم شده‌اند.»
سفر دوم هیات در آبان‌ماه1370 در راستای پیگیری دقیق اطلاعات حاصله از سفر اول انجام گرفت. در این سفر، هیات با مسئولین نهادها و سازمانها در ایران مذاکرات حضوری داشت تا خسارات وارده را به‌طوردقیق برآورد نماید و حتی‌الامکان از مراکز و تاسیسات آسیب‌دیده به‌طورمستقیم بازدید به عمل آورد. نتایج تحقیق و بررسیهای به‌عمل‌آمده در گزارشی با شماره 36822S/ مورخ سی‌ویکم ژوئیه1991 تسلیم دبیرکل سازمان ملل شد و در آن اطلاعات کاملی از ماهیت و میزان خسارات وارده، برآوردهای دولت ایران از هزینة بازسازیهای گذشته و حال در بخشهای خانه‌سازی، صنایع نفت، حمل‌ونقل، صنایع سبک و سنگین، کشاورزی و سیستم آبرسانی، انرژی و نیرو، ارتباطات دور و مخابراتی، آموزش‌وپرورش، بهداشت و میراث فرهنگی ارائه گردید. در نتیجه‌گیری گزارش میزان خسارات مستقیم وارده به ایران، 2/97 میلیارد دلار و خسارات غیرمستقیم، 34535 میلیارد دلار برآورد شده بود. دبیر کل در گزارش صدونودویک صفحه‌ای خود به شورای امنیت در بیست‌وچهارم دسامبر 1991، موضوع را به اطلاع اعضای شورا رساند. به‌این‌ترتیب بخشی از بند هفتم قطعنامة 598 که برآورد خسارات جنگی توسط کارشناسان سازمان ملل بود، انجام شد.
واکنش طرفین درگیری در قبال انتشار گزارش برآورد میزان خسارتهای جمهوری اسلامی ایران در جنگ با عراق، بسیار متفاوت بود. جمهوری اسلامی انتشار گزارش را «پیروزی بزرگ ملت» دانست و آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب، در پیام نوروزی سال 1371خود این پیروزی را به ملت ایران تبریک گفت. بااین‌وجود، جمهوری اسلامی ایران میزان خسارت برآوردشده در گزارش دبیرکل را نادرست خواند و میزان آن را یک تریلیون دلار اعلام کرد. دفتر اقتصاد کلان سازمان برنامه و بودجه ایران در گزارشی آمار آسیبهای واردشده به بخشهای مختلف اقتصادی کشور از جمله صنعت و معدن، نفت، کشاورزی، ساختمان و خدمات را 30811423 میلیارد ریال برآورد کرد که 8/32 درصد (معادل3/9928 میلیارد ریال) این خسارتها به بخش ساختمان و تاسیسات، 31 درصد (معادل 9/9551 میلیارد ریال) به ماشین‌آلات و تجهیزات و 8/36 درصد (معادل 2/11331 میلیارد ریال) به بخش مواد و کالا مربوط می‌شود. از بین چهار گروه عمده کشاورزی، صنایع و معادن، نفت و خدمات، بیشترین خسارت به‌ترتیب به گروه خدمات به مبلغ 22827 میلیارد ریال، نفت با 20799 میلیارد ریال، کشاورزی با 3/15957 میلیارد ریال و صنایع و معادن 5769 میلیارد ریال وارد شده است.
این درحالی بود که عراق گزارش دبیرکل را« نظرات کاملا شخصی» اعلام کرد که «فاقد هرگونه ارزش حقوقی است» و «ریشه در نقشه‌های امریکایی ـــ آتلانتیکی و صهیونیستی علیه عراق دارد.»!
پی‌نوشت‌ها
[i]ــ اشاره به مقدمه و تبصره اول ماده اول منشور ملل متحد است که وظایف خود را جزء اصلی‌ترین وظایف سازمان ملل متحد ذکر کرده است.
[ii]ــ اصولا با مراجعه به موادی از منشور ملل متحد (مانند 11، 24، 99) که وظایف عمده سه رکن مزبور را بیان داشته است، درمی‌یابیم که شورای امنیت، دبیرکل و مجمع عمومی نسبت به سایر ارکان، در ارتباط بیشتر با حفظ صلح و امنیت بینالمللی قرار دارند و به‌همین‌جهت نقش این سه رکن در جنگ عراق علیه ایران چشمگیرتر بود.
[iii]ــ دبیرخانه از ارکان اصلی سازمان ملل متحد است نه دبیرکل. اما دبیرکل در راس دبیرخانه قرار دارد و او است که در تمام جلسات شورای امنیت و مجمع عمومی شرکت می‌کند و هر ماموریتی را که از طرف ارکان مزبور به وی واگذار شود، انجام می‌دهد.
[iv]ــ نسرین مصفا و دیگران، تجاوز عراق به ایران و موضعگیری سازمان ملل متحد، تهران، انتشارات مرکز مطالعات عالی بینالمللی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1366، صص83ــ 81
[v]ــ قطعنامه (resolution) با بیانیه (statement) تفاوت دارد. قطعنامه برخلاف بیانیه، با رای‌گیری صادر می‌شود و از اعتبار و ضمانت اجرایی بیشتری برخوردار است؛ همچنین قطعنامه تصمیم رسمی تلقی می‌شود که متعاقب جلسه رسمی صادر می‌گردد.
[vi]ــ نسرین مصفا و دیگران، همان، صص93 ــ 91
[vii]ــ شورای امنیت جنگ ایران و عراق را تجاوز تلقی نکرد بلکه از آن تحت عنوان «برخورد» و «منازعه» که به درگیریهای پایین‌تر از تجاوز اطلاق می‌شود، نام برد. این رویه در قطعنامه و بیانیه‌های بعدی شورای امنیت نیز تکرار شد.
[viii]ــ مساعی جمیله یکی از راههای حلوفصل مسالمت‌آمیز اختلافات است، که برخلاف میانجیگری، به صورت پشت پرده توسط شخص یا دولت ثالث انجام می‌گیرد.
[ix]ــ محمدحسین جمشیدی و دیگران، سازمانهای بینالمللی و جنگ ایران و عراق، تهران، انتشارات دانشگاه امام‌حسین علیه‌السلام، 1374، صص89 ــ 88
[x]ــ منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران، انتشارات شرکت سهامی انتشار، 1371، ص68
[xi]ــ این قطعنامه همانند سایر قطعنامههای شورای امنیت از سوی ایران ــ برخلاف عراق ــ رد شد. ایران فقط قطعنامه 598 را در ابتدا به‌صورت «نه رد و نه قبول» پاسخ داد و سپس آن را پذیرفت.
[xii]ــ طبق عرف بینالمللی در جلسات شورای امنیت، وزرای خارجه کشورها در صورت لزوم شرکت می‌کنند، ولی چون در این زمان ایران به‌علت اختلافات موجود بین بنی‌صدر (رئیس‌جمهور) و رجایی (نخستوزیر) فاقد وزیر امورخارجه بود، نخستوزیر ایران در جلسه شورای امنیت شرکت می‌کرد. ایران بعد از این جلسه شورا، دست به تحریم شورا زد و دیگر در جلسات آن شرکت نکرد.
[xiii]ــ منوچهر پارسادوست، همان، صص206ــ169
[xiv]ــ دبیرکل، اولاف پالمه (نخستوزیر اسبق سوئد) را به‌عنوان نماینده خویش به ایران و عراق فرستاد، پالمه تا قبل از تصویب قطعنامه 514 شورای امنیت، در سمت نماینده دبیرکل باقی ماند.
[xv]ــ مهمترین علت این عکس‌العمل جدید شورای امنیت را پیروزی قوای ایران در عملیات بیت‌المقدس که منجر به بازپس‌گیری خرمشهر گردید، دانسته‌اند.
[xvi]ــ محمدحسین جمشیدی و دیگران، همان، ص90
[xvii]ــ گرچه آنچه بین ایران و عراق روی داد، جنگ بود و از ویژگیهای تعریف جنگ برخوردار است، ولی چون در این قسمت پژوهش حاضر نقطهنظرات سازمان ملل متحد درباره جنگ مطرح می‌شود، الفاظی که آنان در این خصوص استفاده کرده‌اند، آورده می‌شود.
[xviii]ــ پاره‌ای از این اصول عبارتند از: احترام به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی، عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر، حسن همجواری، تساوی کشورها و مانند آن.
[xix]ــ منوچهر پارسادوست، همان، ص90
[xx]ــ این گزارش، از اعلام موضع موافق عراق و موضع مخالف ایران در قبال قطعنامه 514 حکایت دارد. علت مخالفت ایران آن بود که همواره دولت ایران براساس مفاد منشور سازمان ملل و قطعنامه، خواهان تعیین متجاوز بود اما تمامی قطعنامههای صادره غیر از قطعنامه 598 فاقد چنین موضوعی بودند و یا حتی مکانیسمی برای تعیین تجاوز در آنها وجود نداشت.
[xxi]ــ محمدحسین جمشیدی و دیگران، همان، ص493
[xxii]ــ همانطورکه در مقدمه همین فصل اشاره شد، قطعنامه و بیانیه‌های شورای امنیت متاثر از شرایط موجود ــ داخل و خارج از ایران ــ بودند. براین‌اساس از مهمترین عللی که موجب صدور اکثریت قطعنامههای شورای امنیت دانسته شده است، به عملیاتهای موفقیت‌آمیز نیروهای مسلح ایران اشاره می‌شود. به‌عنوان‌مثال قطعنامه 514 و 522 به‌ترتیب پس از عملیاتهای بیت‌المقدس و مسلم‌بن عقیل صادر شده‌اند.
[xxiii]ــ عباس هدایتیخمینی، شورای امنیت و جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، 1370، صص95ــ94
[xxiv]ــ از مجموع نُه قطعنامه‌ای که شورای امنیت از بدو جنگ تا نهم مهر 1988 (نوزدهم اردیبهشت 1367) صادر کرده است، فقط دو قطعنامه 540 و 522 با اکثریت آرا ــ و نه اتفاق آرا ــ به تصویب رسیده‌اند. لازم به ذکر است که در نوزدهم اردیبهشت 1367 قطعنامه 612 به‌وسیله شورای امنیت صادر شد که آخرین قطعنامه قبل از پذیرش قطعنامه 598 از سوی ایران محسوب می‌شود.
[xxv]ــ کنوانسیونهای 1949 ژنو مربوط به رعایت حقوق اسرا، زخمیهای نظامی و غیرنظامی و مانند آن است.
[xxvi]ــ عباس هدایتیخمینی، همان، ص182
[xxvii]ــ همان، ص217
[xxviii]ــ پل تاورینه، «ابتکارات دبیرکل سازمان ملل متحد در رویارویی با تهدیدات علیه صلح و امنیت بینالمللی در جنگ ایران و عراق». در: بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، ج2، تهران، دبیرخانه کنفرانس بینالمللی تجاوز و دفاع، 1376، ص33
[xxix]ــ عباس هدایتیخمینی، همان، ص184
[xxx]ــ اتحادیه عرب، شامل تعداد زیادی از کشورهای عربی است که در سال 1945.م برای ایجاد هماهنگی و همکاریهای مختلف بین اعضا به‌وجود آمد.
[xxxi]ــ حسن فتحی، تلاشهای صلح‌آمیز در هشت‌سال دفاع مقدس، حماسه مقاومت، تهران، ستاد فرماندهی کل قوا، 1369، ص116
[xxxii]ــ این پروتکل در هفدهم ژوئن 1925.م (بیست‌وهفتم خرداد 1304.ش) به تصویب کشورها رسیده است.
[xxxiii]ــ در پیش‌نویس این قطعنامه به جای اقدامات اولیه، تجاوز اولیه نوشته شده بود که در صورت تصویب به معنای متجاوز شناخته‌شدن عراق بود. ایران بهرغم ردکردن این قطعنامه، آن را یک گام مثبت در جهت محکومیت عراق به‌عنوان متجاوز و خاتمه‌یافتن عادلانه جنگ دانست.
[xxxiv]ــ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، ج1، تهران، اداره کل امور حقوقی وزارت امورخارجه، 1370، ص167 در این قطعنامه نیز همانند سایر قطعنامه‌ها و اکثر بیانیه‌ها، شورا با درخواست از دبیرکل مبنی بر ارائه گزارش در مورد مراحل اجرائی قطعنامه یا بیانیه و یا با ذکر عنوان شورا، موضوع را زیر نظر داشت و موضوع جنگ را برای بررسیهای بعدی مفتوح نگاه می‌داشت.
[xxxv]ــ محمدجعفر محلاتی، «تحول در روند برخورد شورای امنیت با مسائل جنگ تحمیلی»، گزارش سمینار چهارم، دی‌ماه 1366، ص350
[xxxvi]ــ شورای امنیت قبل از قطعنامه 588، بیانیه دیگری را در بیست‌ونهم اوت 1986.م (هفتم شهریور 1365.ش) صادر کرد که در آن با ابراز نگرانی از توسعه احتمالی درگیری و افزایش حمله بر کشتیهای تجاری و مناطق غیرنظامی، مجددا اکثر موضوعاتی را که قبلا یادآوری کرده بود، تکرار کرد.
[xxxvii]ــ در مورد این طرح، در بخش مربوط به اقدامات دبیرکل توضیحات لازم آمده است.
[xxxviii]ــ قطعنامه 588، تکرار همان قطعنامه 582 است. بنابراین اشاره به یکی و یا به هر دو، اشاره به یک مطلب است.
[xxxix]ــ عباس هدایتیخمینی، همان، ص122
[xl]ــ برای اولینبار در طول هفت‌سال جنگ، شورای امنیت در این جلسه به ماده سی‌ونه منشور ملل متحد ــ که ناظر بر تشخیص وجود تهدید علیه صلح، برهم‌خوردن صلح یا اقدام به تجاوز است ــ اشاره کرده است و نیز به ماده 40 منشور که اعلام می‌دارد برای وخیم‌نشدن وضعیت، شورای امنیت می‌تواند طبق ماده 39 توصیه‌هایی را به طرفین بنماید، اشاره می‌کند.
[xli]ــ این قطعنامه به علت اینکه شورا در مقدمه آن، تصمیم خود را تاکید بر خاتمه عملیات نظامی بین ایران و عراق اعلام می‌کند و نیز به دلیل اشاره قطعنامه به ماده‌های 39 و 40، از جنبه توصیه‌ای خارج گردیده و حالت آمرانه به خود گرفت.
[xlii]ــ عباس هدایتیخمینی، همان، ص143
[xliii]ــ هر قطعنامه دارای دو قسمت مقدماتی و اجرایی است.
[xliv]ــ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص166
[xlv]ــ ایران خواهان تعیین متجاوز قبل از اجرای سایر مواد قطعنامه بود، ولی عراق خواستار اجرای قطعنامه به‌گونه‌ای بود که پس از دیگر بندها به تعیین متجاوز پرداخته شود.
[xlvi]ــ محمدجواد لاریجانی، تحرک بینالمللی جمهوری اسلامی ایران در مورد جنگ تحمیلی، در: گزارش سمینار چهارم، مهرماه 1366، ص681
[xlvii]ــ دو روز بعد از حادثه ساقط‌شدن هواپیمای مسافری ایران توسط امریکا، ایران برای اولینبار پس از انقلاب از شورای امنیت تقاضای رسیدگی کرد.
[xlviii]ــ کورت والدهایم تبعه اتریش، از سال 1971.م (1350.ش) به سمت دبیرکلی برگزیده شد و در سال 1982.م (1361.ش) جای خود را به خاویر پرز دکوئیار (تبعه پرو) داد. دکوئیار از سال 1940 (1329) در خدمت وزارت امورخارجه کشورش بود. وی از سال 1971.م (1350.ش) نماینده کشورش در سازمان ملل متحد بوده است.
[xlix]ــ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص170
[l]ــ این ماده می‌گوید رئیس دبیرخانه (دبیرکل) می‌تواند در هر امری که به نظر او ممکن است حفظ صلح و امنیت بینالمللی را به خطر اندازد، توجه شورای امنیت را جلب کند.
[li]ــ دبیرکل می‌تواند در تمام جلسات مجمع عمومی و شورای امنیت شرکت نماید.
[lii]ــ منوچهر پارسادوست، همان، ص56
[liii]ــ دبیرکل با انتخاب یک نماینده و سپردن ماموریت حلوفصل اختلافات موجود ایران و عراق به وی، خود را مانند شورای امنیت از صحنه کنار کشید. این بی‌توجهی بی‌ارتباط با برتری عراق در صحنه‌های جنگ نبوده است.
[liv]ــ محمدحسین جمشیدی و دیگران، همان، ص109
[lv]ــ نیروهای مسلح ایران طی عملیاتهای بزرگی چون ثامن‌الائمه، طریق‌القدس، فتح‌المبین، بیت‌المقدس، رمضان، والفجر مقدماتی، والفجر 1، عملیاتهای متوسطی چون مطلع‌الفجر، محمدرسول‌الله(ص)، مسلم‌بن‌عقیل و محرم ــ که تا اوایل تابستان 1362 به انجام رسید ــ حدود چهل‌وسه‌هزار اسیر عراقی در اختیار داشتند.
[lvi]ــ طبق آمار مندرج در کتاب راهنمای عملیات جنگ هشت‌ساله، آمار اسرای عراقی تا این تاریخ نزدیک به سی‌وهفت‌هزار نفر بود.
[lvii]ــ حسین علائی، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، تهران، انتشارات اطلاعات، 1367، ص114. کمترین فعالیت دبیرکل در جنگ عراق علیه ایران، در زمینه سلاحهای شیمیایی مورد استفاده قرارگر#1607; در جنگ بود. اما درهرحال، دو بار دبیرکل و دو بار شورای امنیت با ذکر نام عراق، آن کشور را به‌خاطر استفاده از سلاحهای شیمیایی علیه ایران محکوم کردند.
[lviii]ــ منوچهر پارسادوست، همان، ص161
[lix]ــ همانطورکه قبلا اشاره شد، نخستین‌بار ایران و عراق در دوازدهم ژوئن 1984 (بیست‌ودوم خرداد 1363) چنین تعهدی را سپرده بودند.
[lx]ــ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص170
[lxi]ــ پروتکل 1925 میلادی (1304.ش) ژنو ناظر بر ممنوعیت استفاده از گازهای خفهکننده و مسموم‌کننده و دیگر گازهای خطرناک و مواد میکروبی در جنگ است.
[lxii]ــ کنوانسیون سوم ژنو، مربوط به مبادله اسرای جنگی و شرایط و چگونگی آن است.
[lxiii]ــ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص170
[lxiv]ــ همانطورکه قبلا اشاره شد، قطعنامه 588 تاکیدی بر اجرای قطعنامه 582 بود و چیز جدیدی نسبت به قطعنامه 582 نداشت.
[lxv]ــ عباس هدایتیخمینی، همان، ص106
[lxvi]ــ همان، ص188
[lxvii]ــ برای اولینبار در طول جنگ عراق علیه ایران، هم دبیرکل (در شانزدهم مارس) و هم شورای امنیت (در بیست‌ویکم مارس) با ذکر نام عراق، بهکارگیری سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را محکوم کردند.
[lxviii]ــ منوچهر پارسادوست، همان، ص674
[lxix]ــ بخشهایی از قطعنامه 582، مانند همکاری در جهت جلوگیری از گسترش جنگ، مبادله اسرا و... مورد قبول ایران قرار گرفت و ایران نیز طرح هشت‌ماده‌ای دبیرکل را بنیانی مناسب برای تلاشهای بیشتر به منظور برقراری صلح به‌شمار آورد.
[lxx]ــ عباس هدایتیخمینی، همان، ص132
[lxxi]ــ دبیرکل با توجه به موافقت و مخالفت مکرر عراق و ایران با قطعنامههای قبلی شورای امنیت، معتقد بود قطعنامههای قبلی شورا و حتی قطعنامه 588 نمی‌توانند مبنایی برای مذاکره صلح باشند.
[lxxii]ــ منوچهر پارسادوست، همان، ص674
[lxxiii]ــ عباس هدایتیخمینی، همان، ص132
[lxxiv]ــ تفاوت عمده طرح هشت‌ماده‌ای با طرح شش‌ماده‌ای دبیرکل، قراردادن بندی درخصوص رسیدگی به مسئولیت جنگ بود.
[lxxv]ــ عباس هدایتیخمینی، همان، ص142
[lxxvi]ــ در این زمان، رئیس‌جمهوری ایران (آیت‌الله خامنه‌ای) برای شرکت در چهل‌ودومین اجلاس مجمع عمومی به تاریخ بیست‌ودوم سپتامبر 1987.م (اول مهر 1366.ش) در نیویورک به‌سرمی‌برد.
[lxxvii]ــ محمدحسین جمشیدی و دیگران، همان، ص114. دو بند اخیر گرچه در قطعنامه 598 مطرح شده‌اند، ولی دبیرکل با مساوی‌قراردادن بندهای قطعنامه و تفکیک آتشبس از عقبنشینی، دست به ابتکار جدیدی زد که راه را برای اجرای قطعنامه فراهم می‌آورد.
[lxxviii]ــ جالباینکه در همین زمان، ایران به قطعنامه 598 جواب نه رد و نه قبول داده بود و عراق آن را پذیرفته بود.
[lxxix]ــ عباس هدایتیخمینی، همان، صص302ــ 298
[lxxx]ــ طبق تبصره‌های فوق مجمع عمومی، در مواقعی که حفظ صلح و امنیت بینالمللی نیازمند یک عمل موثر بازدارنده و یا وادارکننده باشد، باید آن را به شورای امنیت واگذار نماید. اما هرگاه اعضای شورای امنیت بر سر حفظ صلح و امنیت به توافق نرسند، مجمع عمومی می‌تواند راسا درباره حفظ صلح و امنیت بینالمللی تصمیم بگیرد، ولی عدم اتفاق اعضای دائم شورای امنیت هیچ‌گاه در جنگ ایران و عراق پیش نیامد.
[lxxxi]ــ در عمل این قاعده درست نیست، زیرا حداقل یکبار در جنگ ایران و عراق، باوجوداینکه جنگ تحت بررسی شورای امنیت بود، مجمع عمومی هم به بحث و صدور قطعنامه درباره جنگ پرداخت.
[lxxxii]ــ روزنامه اطلاعات (1 تا 7 مهر 1359) ص آخر.
[lxxxiii]ــ منوچهر پارسادوست، همان، ص167. جای شگفتی است: اگر اقدام عراق در جنگ با ایران برای دفاع از خود و مقابله با مداخله ایران در امور داخلی عراق بود، پس چرا آمادگی خود را برای آتشبس اعلام می‌داشت. به‌نظر می‌رسد این اقدام عراق صرفا به منظور جنگ‌طلب‌نشان‌دادن ایران انجام می‌گرفت، نه‌اینکه واقعا به چنین سیاستی معتقد باشد.
[lxxxiv]ــ نسرین مصفا و دیگران، همان، ص100
[lxxxv]ــ هر عضو سازمان ملل متحد، در مجمع عمومی دارای یک رای است. در مسائل مهم مانند حفظ صلح و امنیت بینالمللی، رای موافق دو سوم اعضای حاضر رای‌دهنده و در سایر مسائل، رای اکثریت مطلق اعضای حاضر رای‌دهنده ملاک خواهد بود. در مورد قطعنامه شماره 3/37 از صدوسی‌وپنج عضو حاضر رای‌دهنده، صدونوزده عضو به آن رای موافق دادند و این قطعنامه چهل‌وپنج رای از حد نصاب (نود رای) بیشتر داشت.
[lxxxvi]ــ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص167
[lxxxvii]ــ محمدحسین جمشیدی و دیگران، همان، صص109 ــ 106
در این فصل علاوه بر منابع فوق، اساس کار بر قطعنامههای صادره شورای امنیت در مورد جنگ ایران و عراق (قطعنامههای 479 تا 612) مندرج در صفحات 205 تا 215 کتاب تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری‌اسلامی ایران، جلد اول، و نیز مندرج در صفحات 747 تا 757 کتاب نقش سازمان ملل در جنگ عراق با ایران و بیانیه‌های صادره شورای امنیت درباره جنگ ایران و عراق، مندرج در کتاب شورای امنیت و جنگ تحمیلی علیه جمهوری اسلامی ایران و منشور ملل متحد و گزارشات دبیرکل و هیاتهای اعزامی وی به منطقه قرار داشته است.
نشریه زمانه
نظرات