اوضاع اجتماعی مازندران در دوره رضاشاه

پدیدآورنده کتاب «اسناد مازندران در دوره رضاشاه؛ مجلس ششم تا دوازدهم شورای ملی» این مجموعه را گزیده‌ای از مهمترین نامه‌های و عرایض مردم مازندران به مجلس شورای ملی خواند که در کتابخانه مجلس وجود داشته اند و اظهار داشت: با رعایت بی طرفی در گزینش و ارایه این اسناد، کوشیدم از یک سو شکایات مردم از اجحافات حکام ولایات و متنفذین عصر رضاشاه، و از دیگر سو، خواسته‌های آنان درباره نوسازی و پیشرفت را به‌گونه‌ای نشان دهم که خوانندگان به قضاوت بنشینند...
مصطفی نوری، پژوهشگر تاریخ محلی و کارشناس تاریخ معاصر ایران در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، از این اثر به عنوان گزیده‌ای از اسناد مازندران در کتابخانه مجلس یاد کرد که دربر دارنده عرایض مردم به مجلس شورای ملی از سال 1305 تا 1320 هجری شمسی است و اظهار داشت: این اثر به بازتاب مسایل و مشکلات اهالی مازندران و بازگوکردن شرایط اجتماعی حاکم بر این حوزه در دوران سلطنت رضاشاه اختصاص دارد.
وی با تاکید بر این که این مجموعه به نوعی نشان‌دهنده اوضاع و اخبار ولایات مازندران در دوره رضاشاه‌ است، عنوان داشت: با توجه به این که این عرایض توسط مردم محلی نوشته شده‌اند، بازگوکننده مسایل اجتماعی و میزان امنیتی‌است که مردم از آن برخوردار بودند و از سوی دیگر میزان تحولات و پیشرفت در این منطقه را نیز انعکاس می‌دهند.
نوری با اشاره به این که این اسناد(عرایض) به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند، توضیح داد: دسته‌ای از این نامه‌ها بیانگر اجحافاتی‌اند که به ویژه از سوی اداره املاک اختصاصی رضاشاه به مردم روا می‌شدند و دسته دیگر از خواسته‌های مردم درباره مسایلی مانند نوسازی و ساخت مدارس، راه‌ها و ... سخن می‌گویند که نشانگر تحولات و روند پیشرفت در منطقه مازندرانند.
وی درباره پاسخگویی و توجه به این عرایض از سوی مجلس اظهار داشت: با توجه به این که مجلس در دوره رضاشاه به شیوه خاصی بود، از نحوه برخورد مجلس به این عرایض جز ارجاع به وزارتخانه‌ها و ادارات اطلاع دیگری در دست نیست، اما بیشتر این نامه‌ها درباره مالکیت زمین، مالیاتی که از اراضی دریافت می‌شدند و اجحافات خوانین مازندران به مردم‌اند.
پژوهشگر تاریخ مازندران در پاسخ به این سوال «که اصلی‌ترین وظیفه مورخ و پژوهشگر تاریخ بی طرفی در ارایه مطالب است، در این اثر تا چه حد به این موضوع توجه شده است؟» گفت: تصور می‌کنم این اثر آخرین فعالیت در این حوزه نیست، اما از آنجا که نخستین کار مستقل درباره مازندران در دوره رضاشاه به شمار می‌رود، از این رو تلاش کردم با بررسی و بازبینی تمامی اسناد و عرایض کتابخانه مجلس، مهمترین آنها را برای ارایه در این اثر انتخاب کنم و برایم مهم نبود این اسناد به مساله اجحافات باز می‌گردند یا نوسازی. تلاشم بر این بود که خواننده با مطالعه این مجموعه شمایی واقع‌گرایانه از مازندران دوره رضاشاه به دست آورد. لذا به هیچ‌وجه سعی نکردم جانب‌داری یا مخالفت با موضوعی داشته باشم و با ارایه اسناد تاریخی، قضاوت نهایی را بر عهده خوانندگان قرار دادم.
محقق و نویسنده حوزه تاریخ درباره این که «این اثر تا چه حد می‌تواند زمینه پژوهش و تالیفات این حوزه را فراهم آورد» گفت: اغلب افرادی که در حوزه تاریخ معاصر کار می‌کنند، به این نتیجه رسیده‌اند که اسناد یکی از منابع موثق برای پژوهشگران و نویسندگان محسوب می‌شود. از این رو این مجموعه می‌تواند اطلاعات سودمندی را در اختیار افراد و پژوهشگرانی قرار دهد که درباره تاریخ معاصر ایران و نیز تاریخ محلی مازندران کار می‌‌کنند.
وی موضوعاتی نظیر میزان همکاری دولت مرکزی با تجار، تاثیر سیاست‌های خارجی دولت در رابطه با روسیه بر تجار مازندران را از دیگر مباحثی خواند که در این اثر جای دارند و با اشاره به این که در این مجموعه گزیده عرایض و نامه‌های مردم از دوره ششم تا دوازدهم مجلس شورای ملی دسته‌بندی شده‌اند، گفت: در بخش نخست از تقسیمات شش‌گانه این کتاب، سلوک و شیوه رفتار حکام ولایات، خوانین و متنفذین محلی و نیز تقاضای مردم برای بخشودگی مالیاتی به چشم می‌خورند. در این بخش از اقدامات اشخاصی مانند قاسم‌خان عبدالملکی، چراغعلی خان پهلونژاد(امیر اکرم)، نایب مختارخان پهلونژاد و ... شکایت شده است. همچنین گاهی به دلیل حوادث طبیعی، مردم مازندران خواستار تخفیف یا بخشش مالیاتی بودند. در نامه‌های آنان ناخرسندی از اجحافات مالیاتی نیز دیده می‌شود.
نوری ادامه داد: عرایض مربوط به مسایل نوسازی در مازندران، مسایل ساخت و سازهای جدید، تاسیس مدرسه، ساخت راه‌آهن و ... اسناد دومین بخش این کتاب را شامل می‌شوند. سومین فصل این کتاب بازتاب مساله تجارت تجار مازندران با روسیه از اواخر سال 1305 تا اوایل 1310 هجری شمسی است. شکایت از دزدان و یاغیان در دوره سلطنت رضاشاه و ماه‌های پس از شهریور سال 1320 از مطالب فصل بعدی این نوشتارند. ماجرای املاک مازندران و تصرفات اداره املاک شاهنشاهی، فصل پنجم را رقم می‌زنند. در فصل نهایی این مجموعه نیز اسناد پراکنده‌ای از ماجراهایی مانند دست‌اندازی در املاک وقفی، ماجرای خلع لباس روحانیون، وضع تبعیدی‌ها و مسایلی از این دست، قرار گرفته‌اند.
پدیدآورنده کتاب «اسناد مازندران در دوره رضاشاه» در جمع‌بندی پایانی این گفت‌وگو با اشاره به این که به نظر می‌رسد در این حوزه به پژوهش‌های فراوانی نیاز است، گفت: با وجود کمبود داده‌های تاریخی از این حوزه، کوشیدم اطلاعات جدیدی را برای شناخت مناسبات اجتماعی حاکم بر تحولات محلی آن سامان در دوره رضاشاه ارایه کنم تا با دستیابی به داده‌های تاریخی بیشتر، بتوانم بررسی دقیقی نسبت به این مساله داشته باشم. در این مسیر استفاده از اسناد کتابخانه‌ها مراکز آرشیوی دیگر نظیر سازمان اسناد و کتابخانه ملی، اسناد وزارت امور خارجه و سایر موسسات می‌تواند در ارایه چهره درست و حقیقی از آن دوران تاثیر به‌سزایی داشته باشد.
نخستین چاپ کتاب «اسناد مازندران در دوره رضاشاه؛ مجلس ششم تا دوازدهم شورای ملی» که چهارمین جلد از مجموعه اسناد بهارستان به شمار می‌رود را کتابخانه مجلس شورای اسلامی در شمارگان 1000 نسخه، 575 صفحه و بهای 90 هزار ریال به تازگی به چاپ رسانده است.