سخن نخست

 روز 28 مرداد یادآور کودتای شومی است که شیرینی نهضت ملی شدن صنعت نفت را در کام ملت ایران تلخ کرد. مصدق که توانسته بود در سایه قیام مردمی 30 تیر به رهبری آیت‌الله کاشانی قدرت خود را بازیابد در صدد افزایش اختیارات خود و محدود کردن اختیارات مجلس شورای ملی برآمد و بنای اختلاف با آیت‌الله کاشانی را گذاشت. او بر طبل شعار «جدایی دین از سیاست» کوبید و برخی روحانیون و نزدیکان آیت‌الله را دستگیر کرد. این جدایی و اختلاف از مهمترین زمینه های اقدام آمریکا و انگلیس در براه انداختن کودتای 28 مرداد بود. انگلیس که دستش از منابع نفت ایران کوتاه شده بود به ویژه انگیزه نیرومندتری برای حمایت از کودتا داشت. آمریکا و انگلیس، ستاد مشترکی را در قبرس تشکیل دادند و عملیات کودتا را طرح‌ریزی کردند. اگرچه اجرای نقشه کودتا در 25 مرداد شکست خورد و شاه از ایران فرار کرد اما سستی مصدق و دلایل مختلف دیگر باعث شد که در 28 مرداد 1332 کودتا عملی شود و سرلشکر فضل‌الله زاهدی مجری کودتا به جای مصدق نخست وزیر شود. بدین ترتیب با قبضه شدن قدرت در دست استبداد داخلی و استعمار خارجی یکی از ننگین‌ترین دوره‌های استبداد در تاریخ معاصر ایران رقم خود و باعث حاکمیت 25 سال دیکتاتوری محمدرضا شاه با حمایت مستکبرین و خصوصا آمریکا گردید. این واقعه تاریخی در‌س‌ها و عبرت‌های فراوانی برای ملت ایران به همراه داشت و به عنوان یکی از تلخ‌ترین روزها در تاریخ ایران ثبت شده است.
  در سالگرد وقوع این کودتا پنجاه و دومین شماره مجله «گذرستان» را به این موضوع اختصاص داده ایم. در این مجموعه دهها مقاله که کودتا را از جوانب مختلف مورد بررسی قرار داده اند، بازنشر میدهیم تا زوایای این رویداد تلخ تاریخ معاصر برای محققان و تاریخ پژوهان روشن تر گردد.

سردبیر