گزارشی از چگونگی تاسیس حوزه علمیه قم

  مقدمه از: رسول جعفریان

تأسیس حوزه علمیه قم در سال 1340 ق / 1301 ش و زمانی بود که مرحوم آیت الله  حاج شیخ عبدالکریم حائری از اراک عازم قم شد.
ورود ایشان به قم در دوم  فروردین ماه و در ظاهر موقت بود؛ اما  پس از آن با اصرار علما ومردم،  و دقیقا در ادامه فعالیتی که در اراک برای تأسیس یک حوزه علمیه قوی صورت داده بود، در قم ماندگار شد و به کار تأسیس و توسعه حوزه در این شهر پرداخت. به همین جهت طلاب مقیم اراک را که در حوزه اش فراهم آورده بود، به قم منتقل کرد و نخستین گام ها را برای تأسیس حوزه برداشت.
بنده پیش از این کتابی با عنوان برگ هایی از تاریخ حوزه علمیه قم (تهران مرکزاسناد انقلاب اسلامی، 1382) به چاپ رساندم. در آن کتاب چندین گزارش در باره تأسیس حوزه از زبان نویسندگان مطبوعات دهه بیست و سی آوردم که هر کدام به نوعی اطلاعات جالبی در باره وضعیت حوزه در روزگار خود به دست داده بودند. اما در اینجا یک گزارش بسیار قدیمی تر ارائه می شود که مربوط به سال 1313 ش یعنی دوسال پیش از درگذشت مرحوم آیت الله حائری است.
نام نویسنده این گزارش در فهرست مطالب مجله درج نشده است ، اما نشریه همایون که نخستین نشریه مذهبی - اصلاحی قم است و نخستین شماره آن در مهرماه 1313 منتشر شد مربوط به دو نفر می شد: یکی صاحب و مدیر مسؤول آن نشریه علی اکبر حکمی زاده و دوم مؤسس و مدیر داخلی آن محمد همایون پور.
از امضای ع در پای مقاله می توان احتمال داد که نگارش آن توسط علی اکبر حکمی زاده صورت گرفته است. وی پسر شیخ مهدی پایین شهری قمی یعنی کسی است که نخستین بار مرحوم حائری در قم بر وی وارد شد و در این باره در همین گزارش تصریح شده است. این شیخ مهدی از علمای متقی و پرهیزکار قم و بانی تجدید بنای مدرسه رضویه بود و به همراه مرحوم فیض قمی اصلاحاتی برای تجدید مدارس قم ایجاد کرده بودند.
در آن زمان حکمی زاده یک طلبه فاضل بود که تألیفاتی هم از جمله حاشیه بر کفایه داشت و این نشریه را با کمک شماری از طلاب و نویسندگانی از تهران مانند احمد کسروی که آن زمان ادعای دینداری داشت ، اداره می کرد. برای نمونه برخی از نویسندگان شماره دوم آن عبارتند از :
سید محمد حسن جزائری، میرزا عبدالحسین ابن الدین، حاجی میرزا علی اصفهانی واعظ، حاجی سید علی طالقانی (شاید علوی طالقانی و مقصود مرحوم طالقانی یا پدر اوست) ، میرزا محمد تقی اشراقی، سید علی اکبر برقعی، آقای صفیر شهیر به مرتضوی، حسین علی حکمی زاده، ع. ریحانی، محمد حسین ضیاء، محمد همایون، علی اکبر حکمی زاده که چهار مقاله در این شماره دارد.
مقاله «روحانیت در ایران» نخستین مقاله شماره دوم است که بخش دوم آن هم در شماره بعدی چاپ شده اما در فهرست مطالب، در هر دو شماره ، نام مؤلف برابر آن نیامده است. بنابراین تا به دست آوردن اطلاع بیشتر باید مؤلف آن را همین علی اکبر حکمی زاده بدانیم.
مقاله شامل دو بخش است: نخست نقش مرحوم حائری در تأسیس حوزه علمیه قم و تأثیری که در ایجاد یک مجمع علمی شیعی برای نخستین بار در ایران داشته است. و به علاوه برآوردی آماری از شمار مدارس و حجرات وطلاب که جمعا شامل هفتصد طلبه می شود. و دیگری شرحی از زندگانی مرحوم حائری و نقش ایشان در رسیدگی به فقرا و بیچارگان و نیز تأسیس بیمارستان سهامیه و مسائل دیگر که به خصوص در باره سیل قم و تلاش های مرحوم حائری اطلاعات دقیقی به دست داده است. از جمله این که رضا شاه هم ده هزار تومان برای حاج شیخ فرستاده تا زیر نظر ایشان برای آسیب دیدگان هزینه شود. طبعا آنچه برای ما اهمیت دارد همان گزارش و نگرشی است که در باره تأسیس حوزه علمیه قم در اینجا آمده و حدود سیزده سال پس از تأسیس آن می باشد.
مقاله یاد شده در شماره دوم مجله نامه ماهانه قم همایون آبان ماه 1313 برابر با رجب 1353  و شماره بعدی آن به چاپ رسیده است.
روحانیت در ایران
ایران از دیر زمان میهن علم و دانش و محل بروز رجال دین و فلسفه بوده و ازطرف دیگر مرکزیت تشیع عالم را داراست و تنها مملکتی است در دنیا که‌جمعیت وی را از تشکیلات دولتی و ملی این مذهب گرامی تشکیل می‌دهد وآنان با همه آزادی و سرفرازی به مبادی مذهبی خود قیام می‌نمایند وازنکوهش و آسیب‌های اجانب آسوده می‌باشند.
پیداست که این وضعیت کاملا نیازمند به تأسیس مجمع روحانی و جامعه‌علمی دینی شیعی درخور خود می‌باشد که بدین وسیله احتیاجات روحانی راتأمین نماید و انجام وظایف دینی را عهده دار شود، گرچه هیچگاه از جمعیتدینی کوچک و بزرگ در بیشتر از شهرهای ایران خالی نبوده لیکن هیچ کدام‌جنبه عمومی نداشته‌اند و همواره این نقیصه به واسطه سختی مسافرت به‌ خارج برای انجام این مقصد وجود داشته است‌.
تا آن که خداوند یگانه مصلح بزرگ حضرت آیت الله آقای حاجی شیخ‌ عبدالکریم حائری ـ مد ظله ـ را بر انگیخت‌. وی را از عراق عرب به طرف ایران‌ رهسپار نمود و در شهر عراق رحل اقامت افکند. اهالی آن سرزمین به ‌شایستگی وی برای ریاست روحانی پی برده و عزم متین و علم بیکران و دین ‌بی آلایش و عقل کامل و اخلاق ستوده و دیگر خصلت‌های نیکش آگاهی ‌یافتند و دانستند که او یگانه شخص است که دارای لیاقت و کفایت ریاست‌ دینی و مرجعیت تقلید و اداره مجمع علمی شیعی می باشد.
در همان اوان سالی تنگ و قحط پیش آمد نمود (1336 ق‌) که همه از وضعیت‌ آن سال با خبرند. حضرت ایشان به جدّیتی تمام به جمع اعانات برای تنگ‌ دستان عموما و برای علما و محصلین خصوصا قیام نموده و بیشتر هم‌ّ خود راصرف نگاهداری از اینان فرموده‌، به طوری که گذشته از این که از آنها تلفاتی ‌پدید نیامد در آسایش و رفاهیت زندگی کردند.
قیام به این امر پیش بینی و حسن نظر مردم را در باره وی تأیید نمود تا آن که ‌عده محصلین آن شهر و اطراف تحت سرپرستی و تعلیماتش گرد آمدند واولین دفعه موسسه علمی کوچکی تشکیل گردید و روز به روز بر احساسات‌ مردم و کمک‌های مادی و معنوی نسبت به این مؤسسه زیادتر می‌شد و ایشان نیز از هیچ گونه نوازش و سرپرستی و عواطف و تشویقات در باره آنان دریغ نمی‌داشتند و هر گونه وسائل آسایش و خرسندی آنها را فراهم می‌نمودند. درنتیجه روح جدیدی در کالبد آنان تولید گردید و با کمال قوا خود را متوجه به ‌تحصیل نمودند. دیری نگذشت‌، خبر این مؤسسه در اطراف پراکنده گشت و جذبه وی‌ دانشمندان را از هر طرف به سوی خود کشید و عده‌ای از افاضل نامی این‌سرزمین نیز بدانجا شتافتند و همواره بر توسعه و انتشار آن می‌افزود و این ‌دوره حیات این جامعه علمی راه تکامل خود را می‌پیمود.
تا آن که در نزدیکی بهار در سال 1340 قمری بر حسب درخواست جمعی ازاهالی قم حضرت آیت الله با عده‌ای از افاضل به طرف قم حرکت نمودند و با همه جلوگیری‌ها از اهالی عراق ]اراک[ (زیرا بیم آن داشتند که شاید این ‌مسافرت موقتی دائمی گردد و از محضر مقدسش محروم گردند) در روز دوم‌ نوروز با استقبال کامل و اهمیت فوق العاده که بیش از آن متصور نیست وارد قم شده و بر حضرت حجت الاسلام آقای شیخ مهدی قمی ]پایین شهری پدرعلی اکبر حکمی زاده‌[ وارد و ایشان نیز از هر گونه پذیرایی که لایق وی ‌بود خودداری نکردند.
چنانچه اکنون معمول است، در همان موقع نیز در موقع نوروز عده بیشمار ازعموم طبقات ایران از علما و اعیان و تجار و سایر اصناف از بسیاری ازشهرهای ایران به قم می ‌آمدند. در آن هنگام که مصادف با ورود حضرت آیت‌الله گردید، فرصت را از دست نداده، همواره با اهالی قم درخواست اقامت قم‌ را از ایشان می‌نمودند. بالنتیجه پس از درخواست‌های زیاد و امتناع ایشان ازتوقف به قم به واسطه مانعیت اهالی عراق به مساعدت قرآن مجید «و اتونی ‌بأهلکم اجمعین‌» توقف به قم را اختیار نمودند و آنها هم مخارج نقل محصلین را از عراق به قم عهده دار شدند. سپس حوزه علمیه از عراق ]اراک‌[ به قم ‌منتقل گردید.
این انتقال در روحانیت ایران انقلاب جدیدی را پدید آورد و در مرکز و ولایات انتشار فوق العاده پیدا کرد و در مدت کمی‌، جمعی کثیر از سایر نقاط ایران به طرف قم رهسپار شدند و روز به روز جمعیت وی افزوده می‌گردید. در این مدت به واسطه موقعیت و اهمیت حوزه قم قضایا و پیش آمدهایی رخ نمود که ‌اکنون از شرح آن صرف نظر می ‌نماییم‌.
چند سالی پیش نگذشت که عده‌ای از افاضل دروس خود را تکمیل نموده و به‌شهرهای خود مراجعت نمودند و در آن شهرها مثل همدان و کاشان و عراق وجاهای دیگر شعبه هایی برای حوزه مرکزی تأسیس گردید و همچنین از سایرنقاط و ممالک اسلامی ارجاعاتی به قم گردید و خود مجمع علمی شیعی درتمام عالم اسلامی گشت‌. و نیز امیدواریم که یک مؤسسه تبلیغی برای نشر حقایق دینی در اطراف وممالک دیگر به این جامعه دینی ضمیمه گردد تا بیشتر از این ممالک مختلفه ازاین کانون علمی بهره‌مند گردند.
شرح و تاریخ زندگانی حضرت آیت الله حائری‌
مولدشان در حوالی یزد سال 1276 و از آنجا برای تحصیل به یزد آمده پس ازخواندن سطوح به طرف کربلا مسافرت فرمود و به مرحوم علامه اردکانی ‌وارد و ایشان را به سامرا خدمت علامه اکبر میرزا حسن شیرازی فرستادند ونزد آن مرحوم و مرحوم آقا سید محمد اصفهانی تحصیل فرمودند. پس ازفوت مرحوم میرزا سال 1313 به نجف حرکت فرموده و چندی هم در آنجا اشتغال به تحصیل داشته‌اند و فضلای آنجا به بلندی مقام علمی ایشان پی‌بردند. از آن پس به ایران آمده و هشت سال در عراق توقف نمودند و ثانیا به‌عراق عرب رفته ودر کربلا قصد اقامت نمودند. برای این که دچار حوادث آن‌ وقت (مشروطه و استبداد) نگردند. بر حسب مسلک دیرینه خود که مداخل هدر این گونه کارها ندارند. و از آنجا باز برای زیارت مشهد رضوی به ایران ‌حرکت نموده و پس از زیارت ارض اقدس در عراق توقف نموده و تأسیس حوزه علمیه را فرمودند.
سایر اعمال خیریه حضرت آیت الله‌
گذشته از تأسیس جامعه علمی حضرت آیت الله توجه مخصوصی بکارهای ‌خیریه دارند؛ و این یکی از امتیازات ایشان است که با همه مشاغل علمی ومرجعیت فتوی‌، هیچ وقت از رسیدگی به حال زیردستان و دست‌گیری ‌افتاد‌گان و کمک به تعلیم اطفال بی بضاعت در مدارس و مکاتیب خودداری ننموده و با همه ضعف و ناتوانی به همه کارها رسیدگی می ‌نمایند.
اکنون گذشته از هفتصد نفر محصل و مدرس‌ که در زیر سایه ایشان در قم‌ مشغول به تحصیل‌اند، عده زیادی از اطفال یتیم و زن‌های بی پرستار و فقرا ومرضی‌، با همراهی ایشان زندگی می ‌نمایند. از آن جمله در چند سال قبل که‌ تنگ سالی مختصری پیش آمد، برای فقرا محلی تهیه نمودند که از گرسنگی وسرما آسوده باشند. پس از گذشتن سال و تفرق جمعیت‌، چند نفر از آنها که ‌مریض بودند باقی ماندند. لذا محلی دیگر برای معالجه آنها تهیه نمودند و کم‌کم بر مرضی و مخارج آن افزوده شد تا اکنون که مریضخانه مهمی گردیده که‌اخیرا به واسطه خرابی سیل از محل مریضخانه سابق به مریضخانه جدید که ‌در تحت نظر ایشان از ترکه مرحوم سهام الدوله ساخته شده بود منتقل گردیده ‌و با کمال عنایت و اهمیت به آنها سرکشی می‌شود. آثار خیریه حضرت آیت‌الله بسیار است‌. چیزی که بیشتر از همه مورد توجه است همت فوق العاده‌ای بود که درهمراهی با سیل زدگان قم فرمودند که بلافاصله به همه ولایات تلگراف کرده واستمداد نمودند و وجوه واصله را با دقت کامل به مصارف سیل زدگان وساختمان آنها رسانیدند. اگر بخواهیم به خصوصیات آن بپردازیم به طول‌ می ‌انجامد، لذا خلاصه این عملیات شش ماهه را از نظر خوانندگان می ‌گذرانیم‌.
عملیات انجمن اعانه سیل زدگان قم‌
پس از خرابی سیل‌، اعلی حضرت اقدس شهریاری‌، ده هزار تومان فوری ‌جهت حضرت آیت الله فرستادند که به مصرف سیل زدگان برسانند. حضرت‌آیت الله جهت تقسیم وجه به اشخاص و مصارف ساختمان انجمنی تشکیل‌ داد از چند نفر از تجار متدین و رئیس محترم مالیه و مدعی العموم و این‌انجمن در تحت نظر خود حضرت آیت الله مشغول بکار شدند. در ابتدا تااندازه‌ای پول و نان به سیل زده‌های بی بضاعت تقسیم نمودند. و بعد شروع به‌ ساختمان منازل نمودند. تدریجا از ولایات که قسمت عمده آن طهران بوده، ‌اعانه جمع شد.
جمع کل عایدی 66300 تومان بوده که 30 هزار تومان از طهران می ‌باشد وچهار هزار تومان از آن هنوز نرسیده و می ‌رسد و تا شب 20 آبان 61 هزار وپانصد تومان خرج شده‌.
عملیات ساختمانی تاکنون عبارت است از شهر نو 340 خانه‌، محله سلطان‌محمد شریف 199، سند بتد ]کذا[ و حمام تالار 229، دروازه کاشان 199، کوچه حرم 93، دروازه قلعه 159. برای هر خانواده یک اطاق ساخته‌اند وخرابی خانه‌های واقعه در خندق که جای آن قابل ساختمان نبوده و مهندسین تصویب نکرده‌اند در زمین مبارک آباد خانه‌های جدید ساخته شده‌. و برای‌جلوگیری از خسات بارندگی کارهای روی آن را مقدم داشته‌اند و کارهای‌ پایین آن تا 29 روز دیگر تمام می‌شود.
ع
جامعه علمیه قم‌
مدرسین عالی‌:
حضرت آیت الله حاجی شیخ عبدالکریم‌
آقای آشیخ محمد علی قمی‌
آقای آمیرزا محمد قمی‌
آقا آسید محمد حجت تبریزی
آقای آسید محمد تقی خوانساری
آقای حاجی سید محمد باقر قزوینی‌
آقای آشیخ حسن فاضل قمی‌
آقای آمیرزا محمد همدانی‌
آقای آسید محمدرضا گلپایگانی‌
آقای آمیرزا خلیل صیمری‌
آقای میرزا عبدالحسین ابن الدین‌
آقا نجفی تبریزی
آقای آشیخ عباسعلی شاهرودی
آقای امیرزا محمد علی ادیب طهرانی‌
محصلین‌
مدرسه فیضیه 91 حجره ــ 250 محصل‌
مدرسه دارالشفاء 28 حجره ــ 42 محصل‌
مدرسه رضویه 21  حجره ــ 43  محصل‌
مدرسه حاجی ملاصادق 25 حجره ــ 45 محصل‌
مدرسه ناصریه 23 حجره ــ 22 محصل‌
مدرسه مهدیقلی خان 14 حجره ــ 25 طلبه‌
مدرسه سید صادق 10 حجره ــ 18 محصل‌
متفرقه 100 محصل‌
جمع‌: 700 نفر