نخستین سالن سینما در ایران

تأسیس نخستین سالن سینما و ساخت فیلم ایرانی و گسترش سینما و سینما داری در ایران چهار  سال پس از تأسیس سالن های سینما در جهان انجام شد. در واقع نخستین  مکان های نمایش برای عموم در ایران با فاصله کمی پس از نمایش فیلم در دربار ایجاد شد.

نمایش برای عموم ابتدا از تهران و چند شهر بزرگ دیگر از جمله تبریز، توسط مهاجران قفقازی، ارمنیان و ایرانیان از اروپا برگشته همزمان با انقلاب مشروطیت شروع شد. مظفرالدین قاجار درست دوسال پیش از صدور فرمان مشروطیت دستور ساخت اولین سینما را صادر کرد  و برمبنای دستور او ، نخستین سینما در سال 1283 هجری خورشیدی توسط شخصی به نام ابراهیم خان صحاف باشی در اول خیابان چراغ گاز خیابان امیرکبیر امروز ، نبش کوچه دولت آبادی تهران ، افتتاح شد. 

 صحاف باشی شخصی مشروطه خواه بود که دور دنیا را گشته و در سفرهای طولانی خود به فرنگ با سینما آشنا شده بود. عمر سینمای ابراهیم خان تنها به اندازه یک ماه رمضان بود و در پایان ماه به دستور دربار تعطیل شد چراکه پس از آنکه سینمای صحاف باشی کار خود را شروع کرد، غوغایی برپا شد و بسیاری از افراد گفتند روی دیوار عکس زن های بی حجاب را نمایش می دهد. از طرف دیگرفضای عمومی دارای منزلت در ایران سنتی مردانه بود، زنان به اندرونی تعلق داشتند و نشان دادن آنچه به اندرونی مربوط می شد در میان عموم، کاری غیرقابل تصور بود. به هرحال خبر این نارضایتی ها به گوش مظفرالدین شاه رسید و او هم فورا دستور تعطیل شدن سینما را داد.

از تاسیس اولین سالن سینما تا بستنی رایگان!

 با گذشت مدت زمانی از تعطیل شدن سینمای صحاف باشی، مهدی روسی خان از خدمه های دربار، نمایش فیلم برای خاندان سلطنت و اشخاص معتبر پایتخت را در عکاسخانه خود در خیابان علاء الدوله (فردوسی فعلی) تهران شروع کرد. استقبال مردم به حدی بود که پس از گذشت یک ماه، مغازه خیاطی کنارمغازه خود را اجاره کرد و با گذاشتن چندین نیمکت، سالن سینمایی را تأسیس کرد.

جالب است بدانید که پس از تأسیس اولین سالن سینمایی درایران، نمایش های بعدی به ترتیب در قهوه خانه زرگرآباد در خیابان چراغ گاز توسط آقایوف، حیاط مدرسه دارالفنون توسط روسی خان و در نهایت کافه ای به نام بولوارد در باغی در خیابان لاله زار بود که در این کافه با خرید یک ژتون مشتری ها می توانستند علاوه بر دیدن فیلم یک بستنی یا فالوده هم بطور رایگان میل کنند. استقبال بسیار خوب مردم پایتخت باعث شد که خیلی زود سالن های مستقل سینما افتتاح شوند. اولین سالن مجهز سینما فاروس بود که تعداد صندلی هایش را بین 300 تا 500 عدد گفته اند و همچنین این سالن دستگاه مولد برق، پنکه، رستوران و بوفه داشت.

 در آن زمان استقبال مردم از سینما بقدری زیاد بود که سالن های تئاتر نیز به کار نمایش فیلم پرداختند و پس از آن، سالن هایی که در تهران یا شهرستان ها تأسیس می شد، معمولا هم سن داشت و هم پرده پارچه ای و عنوان سینما تئاتر داشت. با وجود تمام هیاهوهای مردم اما سینماها از لحاظ امکانات مشکلات بسیاری داشتند. آتش سوزی در سینماها امری عادی بود وهمچنین سینماهایی وجود داشت که به جای صندلی از نیمکت یا قوطی حلبی استفاده می کردند.

 افتتاح سالن های سینما در شهرهای بزرگ خیلی دیرتر از تهران اتفاق نیفتاد. سالن سینما در تبریز و رشت همزمان با تهران تأسیس شد. در بوشهر از سال 1293 سالن سینمایی دایر شد که صاحب آن فیلم هایش را مستقیما از هندوستان وارد می کرد. در مشهد نیز اولین سالن سینما در همان سال 1293 افتتاح شد که فیلم هایش را روس ها تأمین می کرد و یک روز در میان گروه موزیک نظامی روسی یا ایرانی همراه فیلم موزیک می زندند البته این سالن صندلی نداشت و تماشاگران ایستاده فیلم می دیدند.

ناگفته نماند که سینماها در آن دوره فقط مرکز نمایش فیلم نبودند، بلکه در واقع پردیس هایی بودند که علاوه بر نمایش فیلم برنامه های متنوع دیگری هم داشتند. برنامه هایی مانند عملیات شعبده بازی، عملیات آکروباتیک، اجرای موسیقی توسط ارکستر های نظامی و حتی آتش بازی در این پردیس ها انجام می شد. 

مردم کنجکاو بودند سرنوشت جنگ را بدانند نخستین فیلم هایی که در سینماها نمایش داده می شدند، فیلم های خبری و مستند بودند. برنامه اولین سالن سینما فیلم های خبری مربوط به جنگ های روس و ژاپن بود. جنگ جهانی اول درست ده سال بعد از افتتاح اولین مکان نمایش فیلم شروع شد به همین دلیل فیلم های خبری مربوط به جنگ به بخش اصلی برنامه سینماها تبدیل شد. در آن دوره از تاریخ، مردم کنجکاو بودند سرنوشت جنگ و حتی شیوه های جنگ مدرن و ابزارهای جدید را ببینند البته در میان این مستندها و فیلم های جنگی، گاه فیلم های داستانی درام نیز نمایش داده می شد. کم کم با به پایان رسیدن جنگ و رونق گرفتن تولید فیلم در اروپا و آمریکا، فیلم های داستانی بخصوص سریال های اکشن یا ملودرام جای فیلم های مستند جنگی را گرفتند.

 چگونه پای زنان به سینما باز شد؟

در این دوره هنوز عمده مخاطبان سینما از طبقات بلای جامعه یعنی اشراف اعیان زمین دار و بازرگانان و دولتیان بودند. البته برای جلب طبقات معمولی به سینماها هم کوشش هایی انجام شد. نمایش فیلم برای دانش آموزان مدارس با بهای ارزان و همینطور اختصاص یافتن سینما برای زنان از جمله این فعالیت ها بود. یکی از مسائلی که جامعه ایرانی در آغاز کار سالن های سینما با آن روبه رو شد، چگونگی حضور زنان در سالن سینما بود. اولین سالن های عمومی نمایش فیلم مردانه بود اما زنان با شنیدن وصف فیلم های سینمایی به حضور در این سالن ها علاقمند شدند و از سوی دیگر صاحبان سینماها متوجه شدند که بدون حضور زنان در این سالن ها کسب و کارشان پر رونق نخواهد شد. خان بابا معتضدی از سال 1295 هفته ای یکی دوبار مجالس نمایش فیلم برای بانوان برگزار می کرد. استقبال زنان از این نمایش منجر به تأسیس یک سینمای ویژه بانوان در خیابان علاء الدوله (فردوسی فعلی) به نام خورشید شد که این سینما پس از یکسال به دلیل نداشتن فیلم تعطیل شد. 

خواندن میان نویس ها با صدای بلند ممنوع شد

از دوره رضاشاه به بعد فیلم های داستانی صامت که اغلب حادثه ای و اکشن بودند، رایج شد. بسیاری از این فیلم ها به صورت سریال و چند قسمتی با اصالتی آمریکایی، انگلیسی، فرانسوی یا آلمانی بودند. تارزان، دزد بغداد و اولیس بعضی از شخصیت های محبوب فیلم های آن دوره بودند. بعضی فیلم ها در این دوره از تاریخ برای انتقال داستان علاوه بر تصویر نیازمند توضیح نیز بودند بنابراین میان نویس های مفصلی داشتند. میان نویس ها به زبان خارجی بود مردم زبان خارجی را بلد نبودند به همین دلیل در آغاز، مترجمی در سینما به کار اشتغال داشت که با صدای بلند ترجمه میان نویس ها را برای مردم می خواند و اغلب چیزهایی از خود هم به محتوای فیلم می افزود! خلاصه در سال 1309 سینماداران به این فکر افتادند که متن میان نویس ها را به زبان فارسی ترجمه کنند اما این ابتکار هم تأثیر چندانی نداشت چرا که اغلب تماشاگران بی سواد بودند. حالا افراد باسواد متن میان نویس ها را برای مردم می خواندند که نتیجه این کار تنها افزایش تعداد مفسران و ایجاد مزاحمت برای تماشاگران بود. در نهایت در سال 1315 خواندن میان نویس با صدای بلند در سینماها ممنوع شد!

اولین فیلم ایرانی چه نام داشت؟

اولین فیلم ایرانی بنام آبی و رابی که یک کمدی صامت است، در سال 1309 بر پرده سینما آمد اما نسبت به کمدی های اروپایی جلب توجه نمی کرد. به نظر می رسد سرنوشت فیلم ایرانی با سرنوشت فیلم ناطق به هم گره خورده است چرا که به هرحال یک مزیت مهم فیلم ایرانی سخن گفتن به زبان فارسی است. اتفاق مهم دیگری که در این دوره افتاد، ورود فیلم ناطق به ایران است. پیش از نمایش اولین فیلم ناطق درتهران سینماگران اصطلاح فیلم صدادار را برای اینگونه فیلم ها به کار می بردند که دارای موسیقی و صدای صحنه ضبط شده روی صفحات گرامافون بودند. در نهایت اولین فیلم ناطق واقعی در سینمای جدید التأسیس پالاس در تهران به روی پرده می رود اما نتیجه ناامید کننده است چرا که فیلم به زبان انگلیسی ساخته شده و تماشاگران ایرانی در فیلم ناطق چیز جذابی نمی یابند.

 نمایش اولین فیلم ناطق ایرانی

زمان زیادی لازم نبود تا تماشاگر ایرانی معنای واقعی فیلم ناطق را بفهمد و فیلم و سینما در ذهن او معنا و منزلت جدیدی پیدا کند. سیزدهم آبان سال 1312 سینما مایاک به مناسبت افتتاح مجدد خود، پس از نمایش چند فیلم مستند صامت از وقایع مهم سیاسی آن سال ها، یک فیلم مستند ناطق از مراسم یازدهمین سالگرد جمهوری ترکیه نمایش می دهد. در این فیلم فروغی نخست وزیر به زبان فارسی صحبت می کند و برای اولین بار تماشاگران تمام حرف های او را می فهمند و این موضوع هیجان فوق العاده ای در میان آنها بوجود آورد. دقیقا هجده روز پس از نمایش صحبت های فروغی، فیلم دختر لر ساخته اردشیر ایرانی و عبدالحسین سپنتا در هندوستان است به عنوان اولین فیلم ناطق ایرانی نمایش داده می شود. هرچند که فیلم دختر لر در هندوستان ساخته شده اما بازیگران، کارگردان و داستان همه ایرانی هستند. این فیلم در تهران طی 2 سال 1312 و 1313 بطور کلی 150 روز بر پرده ماند و در تمام مدت پرفروش بود. علاوه بر سخن گفتنن به زبان فارسی فیلم دختر لر موزیکال هم بود و تماشاگران برای اولین بار نوای آشنای موسیقی سرزمین خود را در سالن سینما می شنیدند و از شادی و شعف سرشار می شدند.

پس از گذشت مدت زمانی به دنبال موفقیت دختر لر سپنتا 4 فیلم ناطق و موزیکال دیگر در هندوستان کرد و در سینماهای ایران به نمایش درآورد. علاوه بر فیلم های سپنتا، 4 فیلم صامت ایرانی دیگر نیز در فاصله سال های 1309 تا 1316 تولید شد که تعداد کل فیلم های سینمایی ایرانی تولید شده در این دوره به 9 رسید.