پیمان سعدآباد و از دست رفتن ارتفاعات آرارات

شروع مذاکرات مربوط به پیمان سعدآباد که بین چهار کشور ایران، ترکیه، عراق و افغانستان منعقد گردید، از جمله مهمترین رویدادهایی بود که در دهمین دوره مجلس شورای ملی انجام گرفت. روز 25 بهمن 1316 پیمان سعدآباد در مجلس شورای ملی به تصویب رسید . پیمانی که روز 17 تیر همان سال بین چهار کشور عراق ، افغانستان ، ترکیه و ایران در کاخ سعدآباد تهران به امضا رسید و به پیمان «سعدآباد» مشهور شد. این پیمان در شرایطی میان وزیران امور خارجه این کشورها امضا شد که در افغانستان ، محمد ظاهرشاه ، در عراق ملک غازی اول ، در ترکیه مصطفی کمال (آتاتورک) و در ایران رضاخان حکومت می کردند.
پیمان سعدآباد وحدت این چهار کشور را در منطقه و حمایت متقابل در صورت بروز خطر نسبت به یکی از اعضا را دنبال می کرد. دولتهای امضا کننده، متعهد شدند از مداخله در امور داخلی یکدیگر خودداری کنند ، مرزهای مشترک را محترم بشمارند، از هرگونه تجاوز نسبت به یکدیگر خودداری ورزند و از تشکیل جمعیت ها و دسته بندی هایی که هدف از آن اخلال در صلح میان کشورهای همجوار و هم پیمان باشد، جلوگیری کنند.
پیمان سعدآباد به درخواست انگلستان امضا شد. انگلستان و آمریکا، از سالهای دهه 1310 شمسی به بعد ، با ادعای اوجگیری خطر نفوذ کمونیسم، همواره در تلاش بودند تا برای حفظ مستعمرات خود، دولت های آسیایی خط مقدم جبهه شوروی سابق را در یک خط کمربندی دفاعی قرار دهند. هدف این بود که علاوه بر به وجود آوردن قدرتهای متمرکز در منطقه، آنان را از طریق پیمانهای سیاسی - نظامی به هم پیوند دهند. این روش، هم نیرومندی این قدرتها را در پی داشت و هم دیوار دفاعی محکمی در مقابل پیشروی احتمالی روس ها به وجود می آورد.
پیمان سعدآباد هم از لحاظ مادی و هم از نظر سیاسی به زیان دولت ایران و به نفع کشورهای ترکیه، افغانستان و عراق بود، زیرا قسمتی از ارتفاعات آرارات که دارای موقعیت سوق الجیشی مهمی بود به ترکیه واگذار شد. در تعیین خط مرزی ایران و عراق نیز رضا شاه منابع نفتی غرب ایران و نصف شط العرب را که طبق اصول و مقررات بین المللی خط تالوک است به عراق واگذار کرد تا از بابت عبور کشتی های نفتکش از آبادان ، ایران مبالغ هنگفتی به دولت عراق تحت الحمایه انگلیس بپردازد.
پس از امضای این پیمان ، رضاشاه طی نطقی که به مناسبت افتتاح دوره یازدهم مجلس شورای ملی ایراد کرد، گفت: «پیمان سعدآباد در مشرق زمین بی سابقه بوده و در این هنگام که امور عالم مشوش است، مدد بزرگی به بقای صلح جهان خواهد بود