پرواز 655 ایران ایر؛ از اوج تا فرود

افسر جزء رزم ناو، اندرو آندرسون، پیامی را برای هواپیما می‌فرستد: دوست یا دشمن، خود را معرفی کنید؟ در جواب پاسخ داده می‌شود: هواپیمای مسافری.

   در این میان، فاصله هواپیمای مسافربری از ناو جنگی، حدوداً 38 کیلومتر است، اما کاپیتان راجرز فرمانده ناو، با احتمال وقوع یک درگیری، دستور برقراری آرایش نظامی را می‌دهد و به دنبال آن موشک‌ها به سمت هواپیما شلیک می‌شود.

   اولین موشک بال سمت چپ هواپیما را جدا کرده و موشک دیگر نیز مستقیم به قسمت دم هواپیما شلیک می‌شود که پس از برخورد آن را از جا می‌کند. هواپیما مستقیم به سمت دریا شیرجه می‌رود و تنها 84 ثانیه پس از شلیک موشک‌ها، هواپیما به سطح دریا برخورد نموده و منهدم می‌شود.

   چند لحظه بعد به کاپیتان راجرز اعلام می‌شود که قطعات هواپیمای ساقط شده، بسیار بزرگتر از یک هواپیمای جنگی است: این یک هواپیمای مسافربری است!

مقدمه

    روز یکشنبه 12 تیر 1367، مطابق با 3 ژوئیه 1988، هواپیمای ایرباس جمهوری اسلامی ایران با290 نفر مسافر و  خدمه، فرودگاه بندرعباس را به مقصد دوبی ترک کرد. سطح پرواز این هواپیما 14000 پا تعیین شده بود. در ساعت 10:15 دقیقه ی محلی و 6:45 گرینویچ شروع به اوج گیری نمود و در ساعت 10:24 به وقت محلی، سطح پروازی 12000 پا را گزارش نمود. در این لحظه هواپیما مورد اصابت 2 فروند موشک زمین به هوای ناو وینسنس آمریکا قرار گرفت و در نزدیکی تنگه هرمز بین شارجه و بندرعباس منفجر شد و سقوط کرد.

   در این فاجعه تمامی سرنشینان هواپیما به شهادت رسیدند. 66 کودک زیر 12 سال و 52 زن در میان قربانیان بودند و36 تن تبعه کشورهای یوگسلاوی، هندوستان، پاکستان، ایتالیا، شارجه و دوبی از جمله وابسته نظامی پاکستان در ایران و خانواده اش، در میان کشته شدگان بودند.

شرح حادثه

    عراق در سال 1360، حمله به کشتی های تجاری در خلیج فارس را شروع کرد و با اعلام مین گذاری سواحل بندر امام خمینی (ره) و حمله به دو کشتی تجاری در تاریخ 21/10/1360، امنیت خلیج فارس را مختل کرد و به دنبال تحویل هواپیماهای سوپر استاندارد و موشک های اگزوسه توسط فرانسه به عراق، ابعاد این حملات افزایش یافت. در برابر این حملات که عراق به صراحت مسئولیت آن را بر عهده گرفت، شورای امنیت عکس العمل مناسبی نشان نداد، ولی در قبال انتساب چند حمله به ایران و شکایت شورای همکاری خلیج فارس، شورای امنیت در 11/3/1363، مطابق با اول ژوئن 1984، مبادرت به صدور قطعنامه ی 552 نمود و در آن خواستار توقف این حملات شد.

    از آغاز جنگ تا 10 ژوئیه ی 1984، 112 کشتی در خلیج فارس مورد حمله موشکی قرار گرفت. جمهوری اسلامی ایران در ژانویه 1985، به دبیر کل وقت سازمان ملل اعلام کرد که از هر گونه اقدامی برای تأمین آزادی و امنیت کشتیرانی در خلیج فارس، حمایت و استقبال می کند، اما حملات به کشتی ها ادامه یافت. تا تیر ماه  1366، حدود 5/8 میلیون تن کالا از محموله های کشتی ها در خلیج فارس به زیر آب رفت. 41 کشتی کاملاً نابود گردید و بیش از 200 تن از ملوانان کشورهای مختلف به قتل رسیدند و همین تعداد نیز مجروح شدند.

بدین ترتیب عراق در هدف خود مبنی بر بین المللی کردن جنگ خلیج فارس تا اندازه زیادی موفق شد و قدرت های غربی و در رأس آنها آمریکا حضور گسترده و تهدید آمیزی در خلیج فارس یافتند و بالاخره کشتی های نفتکش کویتی با پرچم امریکا در خلیج فارس حرکت کردند و اسکورت نظامی نفتکش ها و کشتی های تجاری مورد نظر امریکا در خلیج فارس آغاز شد.

    در 21 سپتامبر 1987، کشتی ایرانی «ایران اجر» مورد حمله نیروهای نظامی امریکا واقع شد. همچنین حملات نظامی امریکا به سکوهای نفتی ایران، دخالت آشکار آن دولت در منطقه به نفع عراق را به وضوح نشان داد.

از نتایج شوم این تشنج آفرینی رژیم عراق و دامن زدن ایالات متحده به ناامنی در خلیج فارس، حمله به هواپیمای مسافربری جمهوری اسلامی بود که بر فراز آب های سرزمینی ایران و در آب های حوالی جزیره «هنگام» با شلیک دو موشک از ناو امریکایی وینسنس – که خود به آب های سرزمینی ایران تجاوز کرده و در آن مستقر بود – تمامی مسافران و خدمه هواپیما به وضع اسفناکی به شهادت رسیدند.

    متعاقب این تجاوز آشکار، ایران در روز 14 تیر 1367، طی نامه ای به رییس شورای امنیت، خواستار تشکیل جلسه فوری شورا برای رسیدگی به موضوع شد. 25 تیر 1367، مطابق با 16 ژوئیه ی 1988، شورا تشکیل جلسه داد. دکتر ولایتی وزیر امور خارجه وقت ایران و جرج بوش معاون وقت رییس جمهوری امریکا در جلسه شرکت کردند.

وزیر خارجه ی ایران در فرازی از سخنان خود عنوان کرد:

«حضور نظامی امریکا در خلیج فارس تنها منادی مرگ و بی قانونی و شرارت بوده و جز ناامنی چیزی به ارمغان نیاورده است. عمل جنایتکارانه آمریکا در حمله به هواپیمای کشوری به هیچ وجه در قالب دفاع مشروع نبوده و قابل توجیه نیست».

    قطعنامه 616 شورای امنیت (1988)شورای امنیت، پس از استماع سخنان دکتر ولایتی و جرج بوش در جلسه شماره 2821 خود در تاریخ 20 ژوئیه ی 1988 (29/4/67) قطعنامه شماره 616 را تصویب کرد. متن قطعنامه:

    «شورای امنیت، با بررسی نامه مورخه 5 ژوئیه ی 1988، جانشین نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران خطاب به رییس شورای امنیت و با استماع بیانات نماینده جمهوری اسلامی ایران، وزیر امور خارجه علی اکبر ولایتی  و سخنان نماینده ایالات متحده امریکا، معاون رییس جمهور جرج بوش، با ابراز تأسف عمیق از این که یک هواپیمای غیر نظامی «ایران ایر» در پرواز برنامه ریزی شده بین المللی 655، در پرواز بر فراز تنگه هرمز به وسیله موشک شلیک شده از ناو جنگی ایالات متحده امریکا (وینسنس) منهدم گردید، با تأکید بر ضرورت تبیین حقایق سانحه توسط بازرسی بی طرفانه، با اضطراب عمیق از تشنج دائم التزاید در منطقه ی خلیج (فارس)،

1.  تأسف عمیق خود را از ساقط ساختن هواپیمای غیر نظامی ایران به وسیله موشکی که از یک ناو جنگی آمریکا شلیک شده و تسلیت عمیق خود را به خاطر از دست رفتن غم انگیز جان انسان های بی گناه ابراز می دارد.
2. همدردی صمیمانه خود را به خانواده های قربانیان سانحه غم انگیز و دولت ها و کشورهای آنان اعلام می دارد.
3. از تصمیم سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری در پاسخ به درخواست جمهوری اسلامی ایران مبنی بر ایجاد گروه تحقیق برای بررسی تمام حقایق موجود و جنبه های فنی زنجیره حوادث مربوط به این پرواز و انهدام هواپیما و همچنین از اعلام ایالات متحده امریکا و جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تصمیمشان برای همکاری با بررسی سازمان هواپیمایی کشوری استقبال می کند.
4. از تمامی اعضای کنوانسیون 1944 شیکاگو در مورد هواپیمای کشوری بین المللی درخواست می کند که در همه شرایط، مقررات و رویه های سلامت هوانوردی کشوری به ویژه ضمایم آن کنوانسیون به منظور جلوگیری از چنین پیشامدهایی را دقیقاً مراعات نمایند.
5. لزوم اجرای فوری و کامل قطعنامه 598 (1987) شورا را به عنوان تنها مبنای حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار منازعه میان ایران و عراق ابراز و پشتیبانی خود را از دبیرکل، برای اجرای این قطعنامه اعلام خود را ملتزم به همکاری با دبیرکل، برای تسریع در اجرای طرح اجرایی او می نماید.»

    در بررسی این قطعنامه، صرف نظر از کاربرد نام ناقصی به جای خلیج فارس و قطع نظر از ارتباطی که در قطعنامه بین مسأله جنگ و ساقط ساختن هواپیمای ایرانی ایجاد شده و یا پیش بینی نشدن محکومیت و جبران خسارت وارده و سایر مسؤولیت های ناشی از حمله، مشاهده می شود که شورای امنیت از شورای ایکائو با آن که یک مرجع فنی و تکنیکی و بالاترین ارگان مسئول امنیت و سلامت پروازهای بین المللی است، به دنبال درخواست جمهوری اسلامی ایران برای تشکیل جلسه و رسیدگی به موضوع و پس از بررسی در تاریخ 23/4/1367 (14 ژوئیه 1988) به صدور بیانیه بسنده کرد و در آن ضمن ابراز تأسف عمیق و همدردی و با تأکید بر اصل عدم کاربرد زور علیه هواپیماهای غیر نظامی، کاربرد سلاح علیه یک هواپیمای مسافری (بدون ذکر جزییات) را تقبیح کرد و هیأتی را مأمور رسیدگی به موضوع نمود. قطعنامه شورای امنیت از نظر محتوا و کلمات به کار رفته در آن، از بیانیه شورای ایکائو قوی تر و محکم تر است. مضافاً این که با توجه به ساختار شورای امنیت و جوّ فشار و تهدیدی که در هنگام تصویب قطعنامه شماره 616 علیه ایران را، نوعی موفقیت به حساب آورد. جمهوری اسلامی ایران، علاوه بر شورای امنیت و شورای ایکائو شکایت خود را در دیوان بین المللی دادگستری لاهه نیز مطرح کرد.

   در بررسی سانحه مشخص شد که هواپیمای مسافری بر فراز آب های سرزمینی ایران مورد هدف واقع شده و در حوالی جزیره «هنگام» سقوط کرده است. در این تهاجم ناو وینسنس به آب های سرزمینی ایران تجاوز کرده است. قبل از این واقعه نیز توسط نیروهای امریکایی، به هواپیماهای گشت ایرانی از لحظه برخاستن از باند بندرعباس تا لحظه فرود اخطار داده می شد. معنای این اقدام، آن است که نیروهای امریکایی حتی برفراز خاک جمهوری اسلامی نیز، هواپیماهای ایرانی را مورد تهدید قرار می دادند. در 8 ژانویه 1988، آمریکایی ها مرتکب نقض حریم هوایی ایران برای ره گیری شدند. از دیگر سو، نیروهای آمریکایی بدون مجوز شورای امنیت در منطقه حضور پیدا کرده و با نقض بی طرفی در خلیج فارس علیه ایران و به نفع عراق، عملاً در کار بازرسی کشتی ها از سوی ایران ممانعت به عمل می آوردند و نیز در مقابل تهاجمِ عراق به کشتی های تجاری ساکت بودند و در برابر عمل متقابل ایران عکس العمل نشان می دادند و تا آنجا پیش رفتند که سکوهای نفتی ایران و کشتی ایرانی «ایران اجر» را مورد حمله قرار داده و به آتش کشیدند.

    ماده ی 2(4) منشور ملل متحد کلیه اعضا را از تهدید به زور یا استعمال زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشوری که با مقاصد ملل متحد مباینت داشته باشد، منع نموده است.

    نیروهای نظامی آمریکا مستقر در آب های خلیج فارس و دریای عمان، در زمان حادثه و قبل از آن عملاً تمامیت ارضی ایران را با استفاده از انواع ترفندها مورد تجاوز قرار داد و به انحاء مختلف کشتی ها و هواپیماهای ایران را مورد تهدید قرار داد.

    حمله آمریکا به هواپیمای مسافری در حریم هوایی ایران و در مسیر هوایی بین المللی مشخص و اعلام شد که نقض قاعده حقوقی عدم توسل به زور و همچنین نقض آشکار تمامیت ارضی یک دولت عضو سازمان ملل می باشد. همچنین مصداق کامل تجاوز مندرج در بند «ب» ماده 3، ضمیمه ی قطعنامه تعریف تجاوز مورخه 1974، مجمع عمومی سازمان ملل می باشد که به استناد آن کاربرد هر نوع سلاح، توسط یک دولت علیه سرزمین دولت دیگر، محاصره بنادر یا سواحل یک دولت توسط نیروهای مسلح دولتی دیگر را، از مصادیق تجاوز دانسته است و بالاخره بند «ت» ماده مزبور، مبین آشکار تجاوز آمریکا به ناوگان هوایی دولت جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود.

    هر چند مجمع عمومی سازمان ملل در قطعنامه 3314، توجه شورای امنیت را به تعریف تجاوز جلب و به آن توصیه کرده است که در احراز تجاوز، تعریف مزبور را به نحو مقتضی راهنمای خود قرار دهد، اما عملاً شورای امنیت در قضیه مطروحه با جو حاکم بر شورا از کنار قضیه گذشته و دولت ایران را به اجرای قطعنامه 598 سوق داده است و نهایتاً حمایت کامل نسبت به ایمنی هواپیماهای بین المللی و به ویژه ممنوعیت مطلق توسل به زور که در ضمیمه دوم کنوانسیون شیکاگو مورد تأکید قرار گرفته و به صورت قاعده مسلم حقوق بین الملل درآمده است، از طرف شورای امنیت کاملاً نادیده گرفته است.

    عنصر تخصصی سازمان ملل متحد ایکائو نیز از مسایل سیاسی به دور نمانده و به جای بررسی فنی و ارائه طریق به شورای امنیت، به ابراز تأسف و تسلیت به بازماندگان سانحه پرداخت.

    به دلیل حاکمیت چنین اوضاعی بر سازمان ملل، آمریکا پس از سرنگونی هواپیما اعلام نمود که در نظر ندارد هیچ تجدید نظری در دستورات جنگی موجود به عمل آورد و با تشکیل نیروهای تحت فرمان شورای امنیت، برای برقراری امنیت در خلیج فارس به کرّات مخالفت کرد.