گورستانها و یادگارهای انگلیسیها در بوشهر

 مقدمه

مقاله حاضر با عنوان «  گورستانها و یادگارهای انگلیسیها در ایران »  که توسط   « سر دنیس رایت»

 مولف کتابهای  « ایرانیان در میان انگلیسیها »  و « انگلیسیها درمیان ایرانیان »   نگاشته شده و در مجله ایران جلد 36 به سال 1998 م/ 1419 ه ق به چاپ رسیده است یکی از مقالات ارزشمندی است که بخشی از آن به معرفی قبور انگلیسیها در بوشهر اختصاص یافته است . این مقاله که جناب دکتر شیخ الاسلامی صاحب کرسی ایران شناسی در دانشگاه آکسفورد لندن برای آقای سید قاسم یاحسینی دوست فرزانه ام ارسال داشته بود توسط ایشان در اختیار بنده قرار گرفت، تا ضمن ترجمه با توضیحاتی آن را به چاپ رسانم . در اینجا ضروری می نماید از آن دو بزرگوار تشکر و قدردانی نمایم.
شایان نگرش است که با تکیه بر نوشتار سر دنیس رایت گورستانهای محله بهمنی بوشهر و کلیسای گریگوری از جمه اماکن تاریخی هستند که کشته شدگان متجاوز انگلیسی در سال 1856م/1373 ه ق و جنگ جهانی اول ( 18 – 1914 م/ 37-1333 ه ق ) در آن مکانها مدفون شده اند. و از جهاتی یادگار مقاومت دلیر مردان خطه جنوب ایران، سرهنگ باقر خان تنگستانی و شهید رئیس علی دلواری است که در مصاف با متجاوزان استعمارگر به مقاومت و ایثار پرداختند. عمران و بازسازی گورستان انگلیسیها در محله بهمنی بوشهر توسط سازمان میراث فرهنگی اقدامی ارزشمند در تجلیل و بزرگداشت از فداکاریهای مردم استان بوشهر و درس عبرتی برای همه متجاوزان به این مرز و بوم خواهد بود.
بوشهر از سال (1857 – 1778 م/1274 – 1192 ه ق) ستاد مرکزی کمپانی هند شرقی انگلیس در خلیج فارس بود و تا سال 1946 م/1366 ه ق به عنوان مقر بالیوز انگلیس که هیات قنسولی آن توسط حکومت انگلیسی هند تعیین می شد.
در منطقه داخلی و خارجی بوشهر سه گورستان موجود است که انگلیسیها در آن مکانها مدفون هستند. (1)
* کلیسای گئورگ مقدس ارامنه ( کلیسای گریگوری )(1)
یک سیاح انگلیسی در سال 1966 م/1386 ه ق از شماری قبرهای افراد بریتانیایی گزارش کرده که از سال 1856 م/1273 ه ق در حیاط گورستان مدفون شده اند . همچنین از سه لوح دیواری در داخل کلیسا یاد کرده که به رسم یادگاری افسران کشته شده در جنگ 57 – 1856 م/74-1373 ه ق بین دولتهای ایران و انگلیس در آنجا نگهداری می شود. (1)     با این وجود سر آنتونی پارسونز (4) که ده سال بعد از کلیسا دیدن کرده فقط سنگ قبرها و یادگاریهای افراد ذیل را معرفی کرده است.
1 – جان آرنوت gohn Arnot افسر مهندس .
2 – ام . جی . برد. M.g.Bird از ساندرلند تاریخ فوت 14/10/1890 م در برازجان ( در خدمت شرکت معدنی ایران بوده است.
3 – ماتئو کوتز matthewooates اهل بلفاست تاریخ فوت 9/8/1871 م سن 35 سال علت مرگ سکته در دریا فرمانده ناو سلطنتی مولا.
4 – نیوکام . جی . بی . سی. ادوارد newcom.be.g.c.edwards  تاریخ فوت 10/11/1893 م سن 42 سال.
5 – جان فرگوسن john ferguson   از گریناک تاریخ فوت 29/2/1869 سن 36 سال ( سر مهندس خط کشتیرانی هند و انگلیس).
6 – ویکتوریا گلزاد viectoria goolzad  تاریخ فوت 4/3/1916 سن 77 ساله
7 – چارلز آرتور گرانت charles Arthur grant  تاریخ فوت 24/9/1877 سن 7 ماهه پسر سرگرد چارلز گرانت .
8 – جوزف گریگوری Josef Gregory  تاریخ فوت 17/5/1877 م.
9 – ورکام گریگوری Gregory verkom  تاریخ فوت 22/7/1894 م. سن 43 سال .
10 – کارولین هیوارد carolin Hayward  تاریخ فوت 19/10/1959 م . سن 64 سال بیوه دکتر ویلیام هیوارد .
11 – ا. ام.جی. لوکاس A.M.j.lucas  تاریخ فوت 12/6/1906 م سن 58 سال .
12 – ریپما لوکاس Ripima lukus  تاریخ فوت 13/8/1896 م سن 44 سال همسر فرد بالا .
13 – ستوان جان مکلود  t.john Makleod تاریخ فوت  16/9/1823 م سن 29 سال نماینده کمپانی هند شرقی انگلیس.
14 – میزایل .اس . ملکوم Mesail.s.Malclm  تاریخ فوت 17/7/1877 م سن 32 سال .
15 – سارا ملکوم .Malclm  Sara تاریخ فوت 29/11/1902 م .
16 – الیزابت ملکوم  .Malclm  Elizabeth  متولد بوشهر تاریخ فوت 27/2/1909 سن 75 سال یادگار آراتون ملکوم .
17 – ست سیمون نهاپیت Set Simon Nahapiet  تاریخ فوت 21/5/1878 م سن 8 ماه .
18 – ماری فرانس پریدو Mary Fraces Prideax تاریخ فوت 1/8/1877 سن 33 سال . همسفر سرهنگ دوم پرید نماینده سیاسی مقیم .
19 – جورج . اف. سیمون george.F.Simpson hc hule  در گذشته 11/8/1898 سن 40 سال روی کشتی کیلنا در بوشهر.
20 – ستوان وارن واترسون L.T.W.B.Warren and M.C. Utterson جمعی هنگ بیستم بمبئی به علت جراحاتی که در قلعه ریشهر در سال 1856م/1273 ه ق بر انه وارد شد کشته شدند.

1 – نویسنده مقاله (دنیس رایت) از سه گورستان یاد کرده اما به معرفی مقابر و کشته شدگان دو گورستان اقدام نمود است . گورستان سوم قبرستان ژنرال می باشد قبرستان ژنرال معروف به (جرنیل) در خیابان توحید بوشهر پشت اداره برق قرار دارد. این قبرستان در زمینی محصور قرار دارد . که طبق تقاضانمه قنسول انگلیس در سال 1320 در دفتر ثبت اسناد و املاک بوشهر به ثبت رسیده است . این گورستان ارامگاه تعدای از کشته شدگان جنگ 1856م/1273 هق ایران و انگلیس می باشد که در بین آنها یکی از ژنرال های برجسته انگلیس نیز مدفون است.
2 – کلیسای گریگوری بوشهر در سال 1819م/1235 ه ق به وسیله خانواده آودیان که از خانواده های سرشناس ساکن بوشهر بودند ساخته شد. کلیسا در وسط شهر بوشهر و در محله شنبدی در زمینی نسبتا وسیع ساخته شد و انگلیسها نیز بخشی از هزینه ان را متحمل شدند کلیسا به شکل صلیب می باشد و در داخل آن کتیبه های مرمر به کار رفته بود و در جلو آن گورستانی به مساحت 400 تا 500 متر برای دفن مردگان تخصیص داده شده بود .
 بررسی کتیبه ها و سنگ نبشته های قبور بر جای مانده نشان می دهد که از آغاز تاسیس تا پایان جنگ جهانی دوم اموات مسیحیان در این بخش از کلیسا دفن شده است . این قبور ارزش هنری بالایی داشتند و از جمله میراث های غنی و فرهنگی بوشهر محسوب می شوند که انتظار می رود. سازمان میراث فرهنگی بوشهر نسبت به احیاء مجدد کلیسا و گورستان آن اهتمام لازم مبذول نمایند.
3 – از الواح سه گانه در کلیسای گریگور مقدس بوشهر فقط یک لوح باقی مانده که آن لوح در بخش موزه بنیاد ایران شناسی شعبه استان بوشهر نگهداری می شود و متن انگلیسی ان چنین است:
یاد بود
ستوان وارن واترسون جمعی هنگ بیستم بمبئی که به علت جراحاتی که در هجوم به قلعه ریشهر در 9 دسامبر 1856 /1273 ه ق بر آنها وارد شد کشته شدند .
4 -  قبرستان مسیحیان بریتانیایی در محله بهمنی بوشهر این قبرستان در ابتدای خیابان محله دواس قرار دارد . دقیقا مشخص نیست که این قبرستان متعلق به چه دوره ای است لیکن بیشتر پژوهشگران تاریخی را نظر بر آن است که تعدادی از سنگ قبرهای این گورستان متعلق به جنگ 1856 /م1273 و زمان رئیس علی دلواری است . در سال 1375  ه ش گورستان از سه بخش تشکیل می شد .
قسمت اول آن بدون حصار بود که در این بخش 31 قبر به چشم می خورد . قسمت های دوم و سوم دارای حصار و در بود که در قسمت دوم 19 قبر و در قسمت سوم تنها یک قبر دیده می شد. که جمعا 51 قبر باقی مانده بود که اغلب قبور با سیمان مشخص شده و تنها چند سنگ قبر از نما بود.

بخش اعظم قبرستان در فاصله سالهای 1358 ه ق در طرح توسعه منطقه بهمنی به خاک مسکونی مبدل شد .

از اسناد موجود در بایگانی اداره ثبت اسناد بوشهر چنین بر می آید که در سال 1319 ه ش برای قبرستان انگلیسیها در منطقه بهمنی دو درخواست ثبت صورت گرفته است یکی از جانب کنسول انگلیس (ت.وی.راجرز T.V.Ragierz  که در آن زمان در بوشهر ماموریت داشته و دیگری از طرف اداره فرهنگ و اوقاف بنادر جنوب از زمین مربوطه به نام (مسجد نصاری) نامبرده شده است و در آگهی روزنامه ای نیز که در آن زمان چاپ گردیده و برای افراد ذینفع چاپ شده از آن مکان به صورت (اداره اوقاف یک باب مسجد به شماره 1311) ذکر شده است
کنسول انگلیس در بدو امر به علت نام بردن از قبرستان در مسجد دواس متوجه موضوع نشده و در نتیجه مراحل ثبت قانونی به نام ( اداره فرهنگ و اوقاف بنادر جنوب ) انجام می شود و لیکن در لحظه نهایی و اخذ سند پرانتزی بالای درخواست با رنگ خودنویس سبز مندرج گردیده که در جای مشخصات ملک و محل آن عبارت زیر تصحیح گردیده :

( ششدانگ یک باب مسجد معروف به مسجد نصاری 1311 )
قبرستان انگلیسیها یکی از اماکن تاریخی و دیدنی شهر بندری بوشهر می باشد که دارای سنگ قبرهای ارزشمندی بوده لیکن در بحبوحه پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل سودجویی فرصت طلبان و بی توجهی مسئولین وقت بعضی از مردم از آن سنگ قبرها در بنای ساختمان خود استفاده کرده و امروزه گورستان در معرض تخریب کلی قرار گرفته است. 

 
گورستان ریشهر (1)
این گورستان که در ضلع غربی شبه جزیره بوشهر قرار دارد ، بعد از اینکه اجساد مقتولین جنگ جهانی اول و دوم در سال 1963 م / 1383 ه ق به تهران منتقل شدند به صورت متروک باقی ماند . یک سیاح در سال 1966 م / 1386 ه ق از 30 تا 40 گورستان گزارش کرده، که بسیاری از آنها غیر قابل شناسایی بوده و تاریخ روی آن قبور از سال 1815 م/1231 ه ق به بعد بوده که در آنجا مدفون شده اند .
سیاح دیگر در سال 1976 م/1397 ه ق بقایای سنگ مرمرهای بزرگی می بیند که اسامی افراد و نام هنگ های خدمتی آن ها بر آن سنگ ها نقر شده بود . همچنین از گروه زیادی از مقتولین جنگ جهانی اول گزارش کرده است . اما بیشترین تلفات ( کمتر از 50 نفر ) مربوط به جنگ شش ماهه ایران و انگلیس در سال 57- 1856م/1274- 1273 ه ق می باشد، که در حمله به قلعه بوشهر در 9 دسامبر 1856م/ 1373 هق کشته شدند ( سرتیپ استاپفورد جمعی هنگ 64 . سرهنگ مالت سواره نظام بمبئی ، ستوان وارن واترسون جمعی هنگ پیاده نظام بومی بمبئی ، همچنین ستوان فرانکلند جمعی پیاده نظام  سبک اسلحه اروپایی و 18 نفر دیگر که آنها در جنگ خوشاب (منطقه ای در فاصله 10 کیلومتری برازجان ) در تاریخ 8 فوریه 1857 م/ 1374 ه ق مقتول شدند . ژنرال استاکر و دریادار اترسی که هر دو فرمانده های دریایی و زمینی بودند  یکی بعد از دیگری به گونه ای غریب اقدام به خودکشی کردند که قبور آنها نیز در همین گورستان است.

1 – این گورستان در محله بهمنی بوشهر قرار دارد . نگارنده مقاله اشتباها ریشهر نامیده است .