در الجزایر میان بازرگان و برژینسکی چه گذشت؟
دهم آبان 1358 مهدی‌بازرگان نخست‌وزیر و ابراهیم‌یزدی وزیرخارجه به همراه چند تند از وزرا که برای شرکت در مراسم بیست‌و‌پنجمین سالگرد استقلال الجزایر به این کشور سفر کرده بودند، به ایران بازگشتند. در گزارش سفر مشخص شد آنها در حاشیه این مراسم و پیش از ملاقات با رئیس‌جمهور الجزایر، به صورت محرمانه و به مدت یک ساعت و 25 دقیقه با «برژینسکی» مشاور امنیت‌ملی کارتر ملاقات و مذاکره کرده‌اند. در این دیدار هیچ عکاس و خبرنگاری حضور نداشت. این دیدار پس از انقلاب ضدآمریکایی ایران بود، حساسیت ویژه‌ای را به دنبال داشت و طولی نکشید که این خبر توسط خبرگزاری‌ها به همه جهان مخابره شد.
ماجرای این ملاقات در صفحات 338 تا 340 کتاب «نهضت آزادی» اثر موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی آمده است و خواندن آن خالی از لطف نیست. برگزیده‌ای از این روایت در ادامه آمده است:
خبر ملاقات و گفتگوی مهندس‌بازرگان و دکتر یزدی نخست‌وزیر و وزیر امورخارجه دولت موقت جمهوری اسلامی ایران با زبیگنیوبرژینسکی مشاور امنیت ملی کارتر رئیس‌جمهور آمریکا در خلال مراسم بیست و پنجمین سالگرد استقلال الجزایر[1]، به سرعت در سراسر جهان و ایران انعکاس وسیعی پیدا کرد. این ملاقات، که به‌علت پایین‌تر بودن سطح مقام مشاور امنیت‌ملی آمریکا، در محل اقامت نخست وزیر ایران صورت پذیرفت، یک ساعت و 20 دقیقه به طول انجامید و در آن هیچ عکاس و خبرنگاری حضور نداشت.[2] افکار عمومی جهانی به ملاقات مزبور که اولین ملاقات سطح بالا میان دو دولت ایران و آمریکا پس از انقلاب ضد آمریکایی ایران بود، حساسیت و توجه نشان داد. این توجه و حساسیت در داخل ایران به مراتب شدیدتر بود.
مهندس عزت‌الله سحابی دیدگاه خود و همفکرانش در نهضت‌آزادی را درباره این ملاقات چنین شرح داده است: «از ملاقات پیش‌بینی نشده مهندس بازرگان با برژینسکی نیز در شگفت بودیم. ما به صداقت مهندس‌بازرگان اعتماد داشتیم و مطمئن بودیم که‌ایشان بدون توجه به اینکه مردم وی را تحسین کنند یا مورد حمله قرار دهند، کاری را که از نظر منافع و مصالح ملی صحیح بداند انجام می‌دهد. با این وجود این اقدام را درست نمی‌دانستیم و به همین لحاظ به آقای‌دکتریزدی که وزیرخارجه دولت موقت بود و در این دیدار حضور داشت، انتقاد کردیم که شما چرا با این امر موافقت کردید. ولی دکتریزدی به ما گفت که مهندس‌بازرگان شخصا در‌این مورد اصرار داشت و شما می‌توانید از خود ایشان نیز این مسأله را جویا شوید. در آن شرایط می‌بایست پاسخگوی مسائلی می‌بودیم که در ایجاد آنها هیچ نقش و دخالت و یا حتی اطلاعی نداشتیم. در حالی که امری با آن اهمیت، ضرورت داشت تا در هیأت اجرائیه یا کمیته‌سیاسی نهضت مطرح می‌شد. این مسأله مقدمه‌ای برای اختلافات بعدی شد.» [3]
مهندس سحابی بی‌اطلاعی اعضای نهضت‌آزادی از برنامه سفر «الجزایر» را این گونه تعریف می‌کند: « شبی ما و همه اعضای نهضت آزادی در منزل مهندس صباغیان جمع شدیم. همه فعالان نهضت چه در دولت و چه در خارج از آن و اعضای خارج از کشور، همگی حضور داشتند در آن شب مهندس بازرگان و دکتریزدی و دکتر چمران به قصد رفتن به الجزایر در فردای آن روز خداحافظی می‌کردند. آنان درباره آن که در الجزایر چه برنامه‌ها و احیانا چه ملاقات‌هایی خواهند داشت، چیزی مطرح نکردند. در آن جلسه که همه نهضتی‌ها بودند درباره برنامه سفر الجزایر حرفی زده نشد و حتی به ما نیز که هیأت اجرایی بودیم منعکس نشد.»[4]
جیمزبیل ملاقات الجزایر را «یک اشتباه عظیم سیاسی» توصیف کرده و می‌نویسد: «با وجود سوءظن فزاینده در‌ایران و دادن اجازه ورود به شاه، دیدار در الجزایر واقع یک اشتباه عظیم سیاسی بود. هر دوطرف دچار اشتباه بزرگی شده بودند: برژینسکی به خاطر غیر حساس بودنش نسبت به رویدادهای ایران و مقامات‌ایرانی به خاطر عدم درک صحیح از اوضاع کشور خود در همان روز، یعنی اول نوامبر، تظاهرات انقلابی شدیدی علیه آمریکا در تهران صورت گرفت. تقریبا دو میلیون نفر تظاهر کننده در خیابانها شعار مرگ بر آمریکا سر دادند. در سخنرانی‌های آتشین، آمریکا را به خاطر دادن اجازه ورود به شاه جنایتکار، نکوهش کردند.» [5]
دکتر حبیب الله پیمان، که در آبان 58 عضو شورای انقلاب[6] بود، درباره ملاقات با برژینسکی در مصاحبه‌ای در اواخر دهه هفتاد چنین گفته است: «این واقعیت باید از سوی دولت‌موقت درک می‌شد که در کشور واقع انقلاب شده است. باید شرایط و حساسیت‌ها را درک می‌کردند. اگر شرایط انقلاب درک شده بود، نباید قبل از اینکه موضوع در یک مجمع رسمی جمعی مثلا شورای انقلاب یا پارلمان بحث شود، با آمریکا مذاکره کنند. دیدید که یک چنین خطای تاکتیکی کوچکی چه انعکاسی داشت و چه مستمسکی به دست مخالفان داد برای کوبیدن دولت موقت (بعد از ملاقات با برژینسکی).» [7]
در کتاب زندگی نامه مهندس بازرگان هم آمده است: « پس از انتشار خبر دیدار نخست وزیر و همراهانش با مشاورامنیتی دولت کارتر، موجی از انتقاد تند علیه نخست وزیر برخاست و بسیاری آن دیدار را نادرست و خلاف مصالح انقلاب و مغایر با سیاست دولت انقلابی شمردند.[8] »
[1] در این ملاقات دکتر مصطفی چمران آخرین وزیر دفاع دولت موقت که یک ماه قبل به این سمت منصوب شده بود، نیز شرکت داشت. اما به علت مواضع انقلابی و علائق آشکار وی به امام خمینی، نه در آن زمان و نه بعدها، آماج انتقاد نیروهای اسلامی قرار نگرفت. افکار عمومی مسئولیت اصلی این ملاقات را بر عهده مهندس بازرگان و دکتر یزدی نهاد و حتی حضور شهید چمران در آن ملاقات را به فراموشی سپرد.
[2] کیهان، 1358/8/12، ص 3
[3] نیم قرن خاطره و تجربه، ج 2، ص 103
[4] همان، صص 102 و 103
[5] شیر و عقاب، ص 396
[6] . شورای انقلاب و دولت موقت، ص 25
[7] سقوط دولت بازرگان، به کوشش غلامعلی صفاریان و فرامرز معتمد دزفولی، انتشارات قلم، چ 3، 1387، ص 33
[8] در تکاپوی آزادی، ج 2، ص 212
نظرات