بازخوانی یک تجربه تاریخی
اوکراین در برابر چه چیزی موشک‌هایش را واگذار کرد؟
۱۵ آذر ۱۳۷۳، برای اوکراین روز مهمی بود. بوریس یلتسین، رئیس جمهور روسیه و بیل کلینتون، رئیس جمهور ایالات متحده، پس از امضای «یادداشت بوداپست» با لئونید کوچما رئیس جمهور وقت اوکراین دست به دست شدند تا خلع سلاح هسته‌ای و الحاق این کشور به NPT را برابر تضمین‌های امنیتی به اوکراین اعلام کنند.
روسیه، ایالات متحده، بریتانیا، و بعداً چین و فرانسه تضمین‌هایی را در قالب «یادداشت بوداپست» ارائه کردند که اوکراین گمان برد به آن معنی است که قدرت‌های هسته‌ای امنیتش را تضمین خواهند کرد.
اما به نظر می‌رسد باید از چند سال قبل‌تر شروع کرد. سه سال قبل از آن، در ۱۶ آذرماه ۱۳۷۰ (۷ دسامبر ۱۹۹۱) رؤسای سه جمهوری روسیه (بوریس یلتسین)، اوکراین (لئونید کرافچوک) و بلاروس (استانیسلاو شوشکویچ) با کسب موافقت جورج بوش، رئیس جمهوری آمریکا، در نشستی در شهر «برست لیتوفسک» بدون اطلاع رئیس جمهور اتحاد شوروی (گورباچف) تصمیم به انحلال اتحاد شوروی و تشکیل ۱۲ جمهوری مستقل گرفتند.
هنگامی که اوکراین در سال ۱۳۷۰ استقلال از اتحاد جماهیر شوروی را به دست آورد، یک زرادخانه هسته‌ای شامل هزاران کلاهک هسته‌ای داشت که آن را رتبه سوم جهان پس از روسیه و ایالات متحده آمریکا نشانده بود؛ بجز آن موشک‌ها (که درباره تعدادش نیز اعداد مختلف ذکر می‌شد) ۱۷۶ موشک بالستیک قاره‌پیما (با چندین کلاهک) و حدود ۴۰ بمب افکن راهبردی با قابلیت حمل بمب هسته‌ای و همچنین مقادیر پلوتونیوم و اورانیوم بسیار غنی شده نیز برای اوکراین باقی‌مانده بود.
البته با توجه به تمرکز سیستم فرماندهی آن در روسیه و دعاوی حقوقی مطرح شده، روسیه مدعی مالکیت و ضرورت بازگشت آن تسلیحات بود؛ کما اینکه مشابه این انبارهای هسته‌ای در بلاروس و قزاقستان هم بود و این دو کشور نیز طی معاهده‌ای این سلاح‌ها را در سالهای ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۵ به روسیه منتقل کردند.
اما در مجلس اوکراین درباره چگونگی مواجهه با این موضوع اختلاف جدی پدید آمده بود، برخی داشتن تسلیحات هسته‌ای را یک امتیاز برای اوکراین می‌دانستند و معتقد بودند می‌توانند این سلاح‌ها را حفظ کند، برخی نیز ابراز نگرانی می‌کردند که حتی اگر با مذاکره بازنگردانیم، روسیه با زور آنها را پس خواهد گرفت. گروه دوم اکثریت را به دست آورد و اوکراین موافقت کرد که موشک‌هایش را در مقابل تضمین برای امنیت رها کند و در نهایت کلاهک‌های جنگی را با قطار به روسیه فرستاد.
این توافق نمادی از شرایط جدید همکاری در جهان پس از جنگ سرد بود. از یک سو زرادخانه هسته‌ای بزرگی در حال نابودی بود و از سوی دیگر اوکراین تازه استقلال یافته، قول‌هایی برای حمایت از تمامیت ارضی و استقلال سیاسی خود دریافت کرد.
بعد از سالها از آن توافق، وقتی در اسفند ۱۳۹۲ بحران شبه جزیره کریمه موجب تنش نظامی میان روسیه و اوکراین شد؛ استیون کارل پیفر، که در زمان تنظیم «یادداشت بوداپست» به عنوان نماینده آمریکا در مذاکرات اوکراین فعال بود، به واژه‌های استفاده شده در توافق استناد کرد و گفت: «ایالات متحده بر اساس یادداشت [بوداپست] ۱۹۹۴ برای اقدام نظامی برای حمایت از اوکراین تعهدی ندارد.»
سال گذشته، یوری کوستنکو از جمله نامزدهای پیشین ریاست جمهوری اوکراین و یکی از نمایندگان وقت اوکراین که در جریان خلع سلاح هسته‌ای اوکراین فعال بود، در کتابی که با عنوان «خلع سلاح هسته‌ای اوکراین: یک تاریخچه» منتشر کرد به کشورهای جهان به ویژه ایران پیشنهاد کرد هنگام مذاکره با غرب بیشتر مراقب باشند، او در کنار اشاره به بدعهدی غرب، از دقت آنها در انتخاب واژگان برای پیامدهای بعدی حقوقی حرف می‌زد.
نظرات