وقفنامه‌ای مربوط به محله سنگلج تهران

در این وقفنامه برای حفظ عین موقوفه، جناب آقا میرزا زین‌العابدین امام جمعه به عنوان متولی تعیین و قید گردیده که پس از او تولیت نسل در نسل در اولاد ذکور اعلم و اورع وی قرار گیرد.

کلید واژه‌ها:
وقفنامه، محله سنگلج تهران، آقا شیر محمد بیگ قزوینی، محمد حسن بهبهانی، آقا میرزا زین‌العابدین امام جمعه.

مقدمه
وقفنامه‌ها از مهم‌ترین اسناد شرعی هستند که ساختار و اصطلاحات آن از فرایند منظمی بر خوردار است. معمولاوقفنامه‌ها با ساختار ویژه‌ی خود، دارای ارکان ثابتی می‌باشند که می‌توان آن‌ها را به قرار زیر معرفی کرد:
تحمیدیه، دیباچه، مشخصات کامل واقف، شرط تحقق وقف(قصدقربت)، اظهار صیغه‌ی وقف، کلی گویی جهت مصرف، حدود اربعه موقوفه، مخارج، متولی، متولی در صورت انقراض نسل، ناظر، الفاظ تشریفاتی دال بر وقوع عقد و قبض و قبول متولی و سجلات.
وقفنامه‌ای را که در این مقاله به آن می‌پردازیم مربوط به مجموعه‌ی شخصی دکتر علی حجت زاد می‌باشد که در سال1387هـ.ش به همراه تعدادی دیگر وقفنامه، عقدنامه، مصالحه نامه، مبایعه نامه و یک فرمان به موسسه‌ی کتابخانه و موزه‌ی ملی ملک اهدا گردید.
این وقفنامه، مربوط به آقا شیر محمد بیگ فرزند آقا عبدل قزوینی الاصل است که در آن نامبرده تمامی ششدانگ منزل مسکونی به انضمام دو باب دکان در گذر گلوبندک محله‌ی سنگلج تهران را ابتدا به جناب حاج شیخ محمد حسن بهبهانی منتقل و سپس شخص اخیرالذکر تمامی آن را از جانب نامبرده وقف موبد شرعی وحبس مخلد ملی نمود. محله‌ی سنگلج که بزرگ‌ترین محله‌ی مسکونی نسبت به سایر محلات تهران آن زمان به شمار می‌رفت، تا زمان ناصرالدین‌شاه غیر مسکونی بود، ولی درسال 1269هـ.ق در آنجا ساختمان‌های زیادی بنا شد. همچنین درمحله‌ی گلوبندک تعدادی دکان ساخته شد که منجر به توسعه‌ی قسمتی از این محله گردید. درسال 1272هـ.ق به دستور ناصرالدین‌شاه به علت ضیق مکان، زمین‌های موات این محله را به مردم دادند تا در آنجا خانه سازی کنند. این محله دارای چندین گذر بود از جمله گذر تقی خان و گذر شریف الدوله و چند حمام بزرگ. در دوره‌ی پهلوی اول قسمت عمده‌ای از این محله تخریب و به محل پارک شهر تبدیل شد. امروزه این محله در زمره‌ی محله‌های تاریخی و اصیل تهران به شمار می‌رود.
نکته: کلماتی که ناخوانا می‌باشند با علامت [؟] وکلمات نوشته شده با شنجرف داخل پرانتز وکلماتی که در خواندن آن‌ها شک وجودداشته با؟ مشخص گردیده‌اند.

مشخصات وقفنامه
ابعاد: 56×46 سانتی‌متر
تاریخ: 1295 هـ.ق
نوع خط: نستعلیق تحریری
تعداد سطر: 15
نوع کاغذ: پارچه‌ی سفید ململ نازک
محل نگهداری: آرشیو موسسه‌ی ملی ملک
شماره ثبت: 9 د ح
متن وقفنامه
هوالواقف علی الضمائر
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله الذی وقف السائلون بمواقف مسئلة واحبس نفوس عن ادراک کنه معرفة وتحیرت العقول فی بیداء معالم حمدا صفته یلیق بحضرة واشهد لااله الا الله کما شهد؟ وصلّی‌الله‌علی رسوله اکرم مخلوقاته واشرف موجوداته محمد الهادی الی خیراته وعز الدوله المیامین الهدات الی مرضاته صلوة دائمة مادام السیارت سیارته والثابتات ثابتاته
غرض از تحریر این مسطور میمنت دستور آن است که اجراء قواعد خیرات و ایقاع معاقد موقوفات به مفاد هدایت ارشاد والباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املا افضل عبادات و اشرف قربات است و اشاعه مبرات و صدقات به مصداق (وما تقدموا لانفسکم منخیرتجدعندالله هو خیرا واعظم اجرا) (1) موجب قرب به حضرت الوهیت و افتتاح ابواب مثوبات آخرت است، لهذا امداد به وقفات و اسعاد عنایات سبحانی شامل حال وکامل احوال خیر مآل عالیجاه مجدت و نجدت همراه سماحت و سعادت دستگاه آقا شیر محمدبیگ خلف مرحمت وغفران پناه آقا عبدل قزوینی الاصل طهرانی المقر گردید و به امتثال حدیث صدق مقال(اذا مات ابن ادم انقطع عمله الا من ثلاث صدقة جاریة اوعلم ینتفع به و ولد صالح یدعوله) (2) درخیال خیر مال این معنی برآمده که صدقه جاریه به جهت ذخیره آخرت مقرر دارد پس به جهت تصحیح این مطلب و توصل به این مقصد همگی و تمامی ششدانگ اندرونی و چهار دانگ مشاع بیرونی مع کل ششدانگ طویله و بهاربند و دو باب دکان علافی و بقالی که همه متصل به هم و ملک مطلق و مسکونی و موروثی خود عالیجاه مزبور و واقعه درگذر گلبندک سنگلج از محلات دارالخلافه طهران و محدود به حدود مفصله بین السطرین است
حدی به خانه معمار باشی
حدی به سر طویله معمار باشی
حدی به میدانک
حدی به شارع عام
همگی و تمامی املاک مفصله را العرصة والاعیان وکل ما یتعلق بها وینسب الی‌ها به حیث لا یسد منها شیئ به سببی از اسباب ناقله صحیحه شرعیه جازمه لازمه بالطوع و الرغبة و القصد و النیة منتقل به جناب علام فهام حاج شیخ محمد حسن(بهبهانی) نمودند وجناب الحاج محمد القبول و القبض تمامی و همگی املاک مرقومه را به همان تفصیل که ملک ایشان گردید بدون استثناء شیئ از آن قربة الی الله وطلبا لمرضاته وقف موبد شرعی وحبس مخلد صریح ملی نموده بر خود عالیجاه مزبور مادام حیاة و بعد وفاته برجهات و متصارف مفصله ذیل که منافع املاک موقوفه بود از تعمیرات لازمه در آن‌ها الی مدت هفده سال شرعی مصارف مسطوره مفصله علی الترتیب المسطور صرف گردد
منافع سه سال آن به جهت حجةالاسلام و زیارة النبی صلّی الله علیه وآله نیابة عن الموقوف علیه المزبور بلغ ما بلغ
منافع سه سال دیگر در مصرف استیجار به جهت قضاء صوم و صلوة عالیجاه مزبور
منافع شش سال دیگر صرف رد مظالم ارباب استحقاق داده شود
منافع مدت 5 سال دیگر از بابت رد مظالم از مرحوم آقا حسن نایب اخوی از مرحومین والدین و از مرحوم حاجی بیگ عالیجاه مزبور داده شود و این منافع پنج‌ ساله [؟] بین الاربعه قسمت شود (زیر رنگ رفته) ازآن به جهت رد مظالم آقا حسن مزبور و یک ربع دیگر به جهت رد مظالم ثلثه باقیه با تسویه(زیر رنگ)

و پس از انصرام زمان مزبور منافع مذکوره بر سهام عشره مقرر شده ومصارف سهام(زیر رنگ رفته) تفصیل ذیل است
مصارف تعزیه داری حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام به حسب مصلحت دید جناب متولی درزمان و مکان 3سهم
مصارف نیابت زیارت عتبات عالیات از جانب عالیجاه مزبور 3سهم
مصارف نایب الزیاره ارض اقدس 2سهم
حق التولیه 1سهم
مصارف تعمیرات مسجد جامع نوروز علی واقعه درگذر و باغخانه سنگلج طهران 1سهم

و تولیت آن خدمت جناب مستطاب شریعت مآب سلاله الاماجد والاطیاب و نتیجةالاطائب و الاستجاب زبدة العلماء الکرام وعمدة الفقهاء العظام جناب آقایی آقا میرزا زین‌العابدین امام جمعه (3)  (زیر رنگ رفته) فضله و بعد از رحلت ایشان به اولاد ذکور اعلم و اورع نسلا بعد نسل برقرار و واگذار شد و نظر در امورات مسطوره خدمت جناب مستطاب علام فهام آخوند ملا عبدالرسول زیده توفیقه و پس از ایشان با هرکس که جناب ایشان صلاح بدانند و در زمان حیات خودشان(زیر رنگ رفته) تعیین نمایند واگذار شده و پس از انتفاع محل تولیت و نظر استجیر بالله تعالی به اعلم و اورع علماء بلد دارالخلافه(رنگی شده) مفوض شد و صیغه(رنگی شده) وقفا صحیحا شرعیا عربیه و فارسیة جاری گردیدة حیث لایباع ولایشتری ولایرهن ولایوهب، فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه والله سمیع علیم (4)
مورخه 13 شهر شوال سنه 1295

مهر بیضی: محمدحسن 1253
مهر بیضی: عبده شیر محمد 1258

هامش پایین سمت راست
توضیح آن‌ که دو دانگ مشاع از جمله ششدانگ یک باب حیاط بیرونی که متعلق به غیر است مابقی دیگر آنچه هست از عرصه و اعیان و ممر و مدخل و مجرالمیاه و ابواب و احجار و اخشاب حتی[؟] فی[؟] و جلوخان و حریم و اشجار مثمره و غیر مثمره از جزیی وکلی کلا و طرا تماما داخل در اعیان موقوفه است و به تصرف داده شده فی شهر متن 1295

مهر بیضی: شیر محمد 1295
مهر بیضی: عبده الراجی شیر محمد 1279
 
نایب و جناب حاجی شیخ محمدحسن فقرات مسطوره متن را اقرار نمودند.
مهر بیضی: یا امام حسین 1293

سجلات از بالا سمت چپ
سجل اعترافی:
قرا و اعترافا [؟] و الداعی فی 3 من شهر ذی الحجة الحرام 1295 عالیجاه شیر محمد بیگ[؟] به انتقال ششدانگ خانه اندرونی و چهار دانگ بیرونی و ششدانگ طویله و بهاربند و وجوهات و دوباب دکان[؟] متعلق بها[؟] سوای دو دانگ بیرونی[؟] نموده احباب[؟] شان و عالم کامل عامل شیخ محمد حسن بو؟ و فضله اعترف به وقف فقرات مسطوره واجرای صیغه به نحوی که در متن و حاشیه و زیر سطر دوم به خط خود نوشته نمودند و زیر سطر دوم در نوشته[؟] در اینجا آخر سطر اول و دوم صحه است.
مهر بیضی: عبده المذنب سید مرتضی ابن محمد محسن الحسنی الحسینی

هو الله تعالی شانه
سجل اعترافی:
قد اعترف النایب المرقوم زید توفیقاته به ما سطر من الانتقال و اعترف الجناب المستطاب الحاج الواقف بالوقف المرحوم علی ما فصل فی الوریقة[؟] لدی فی الیوم الحادی عشر من شهر ذی القعدة الحرام 1295
مهر بیضی: عبده سید ابوالقاسم ابن[؟]
سجل اعترافی:
اعترفا به ما سطر فی المتن و الهامش لدی الورقه فی ذیقعده 1295
مهر بیضی: سلام علی ابراهیم

هو الواقف علی الضمائر بسم الله تعالی شانه العزیز
فوقفت الاعیان المسطوره وسبلت منافع‌ها قربة الی الله تعالی علی النائب المعظم مادام حیا وعلی الجهات المفصله بعد وفاته وجعلت التولیة والنظر لمن[؟] فی الرقة واجریت الصیغة عربی و فارسیا فقد فصل[؟]للوقف[؟] فی13شهر شوال فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه واقفه؟ سمیع علیم 1295

مهر بیضی: عبده شیر محمد
مهر بیضی: محمد حسین 1258

سجل اعترافی:
بسم الله خیر الاسماء قد اعترفا بتمام عالمی المهامن فی لدی 1295
مهر بیضی: عبدالراجی محمدحسن 1268
 
سجل اعترافی:
هو الله تعالی شانه
قد اقر عالی الجاه شیر محمد بیک. جناب الحاج الواقف الموفق وفقهما الله لما یحب و یرضی؟ کل به ما نسب الیه فی الورقة فی الرابع عشر من شهر ذی القعدة الحرام سنه 1295والعبد حرره العبد[؟]

مهر مربع: لا اله الا الله ملک الحق المبین - محمد حسین الحسینی
سجل اعترافی:

بسم الله و بحمده قد اعترف النائب المزبور بالانتقال المسطور و اعترف[؟] العلام الشیخ المعظمه حاجی شیخ محمد علی زید فضله بالوقف علی ما فی ال[؟] فی 18 شهر ذی القعده 1295

مهر بیضی: عبده محمد باقر بن محمد بن محمد محسن الحسنی

سجل اعترافی:
قد اعترف النائب المسطور[؟] به ما سطر فی الورقة من الانتقال و[؟] المستطاب الحاج واقف بالوقف المرحوم علی ما فصل فی الورقة ما[؟] الحادی عشر من شهر ذی القعده الحرام فی سنه 1295

مهر مربع: عبده... محمد حسن[ناخوانا]

سجل اعترافی:
قد اعترف العالیجاه الانتقال وجنابه سلمه الله بالوقف المرحوم[؟] 5 ذی حجة 1295

مهر بیضی: عبده محمد تقی بن محمد حسن الحسنی الحسینی

سجل اعترافی:
قد اعترفا به ما رقم و سطر فیه لدی حرر العاصی الجانی
مهر بیضی: عبده مهدی الحسینی

سجل اعترافی:
قد اعترفا بتمام سطر فیه لدی
مهر مربع: لا اله الا الله ملک الحق المبین- عبده محمدباقر

سجل اعترافی:
قد اعترف العالیجاه بالانتقال وجنابه سلمه الله بالوقف المرحوم[؟]5 ذیححه 1295

مهر بیضی: عبده محمد تقی بن محمد محسن الحسنی الحسینی

بررسی ساختاری متن وقفنامه
- تحمیدیه:
آغاز متن وقفنامه با نام وحمد وسپاس خدا و تجلیل از مقام پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله است. نکته‌ی قابل توجه در این قسمت ذکر عنوان الواقف علی الضمائر است که از همان ابتدا خواننده را متوجه می‌کند که این سند یک وقفنامه است.

- واقف:
آقا شیر محمد بیگ (صاحب اصلی املاک یاد شده در این وقفنامه)، تمامی املاک مورد نظر خود را به حاج محمد حسن بهبهانی منتقل و شخص اخیرالذکر از جانب وی آن املاک را وقف نموده است.

- موقوف علیه: آقا شیر محمد بیگ
- نیت واقف:
نیت که یکی از مهم‌ترین عناصر فقهی در اسلام است و شالوده‌ی اصلی در هر عمل محسوب می‌شود، در این سند با عناوین قربة الی الله وطلبا لمرضاة الله آورده شده است.

- دایمی بودن وقف:
واقف با ذکر کلمات وقف مؤبد وحبس مخلّد شائبه موقتی بودن این موقوفه را از میان برداشته است.

- نوع وقف:
در این سند وقف از هر دو نوع خاص و عام است.

- مصارف وقف
نحوه‌ی مصارف وقف، از آغاز زمان آن تا 17 سال به شرح زیر مقرر شده است:
- منافع 3 سال جهت مخارج زیارت قبر پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله به نایب الزیاره شخص واقف
- منافع 3 سال دیگر برای قضای نماز و روزه واقف
- منافع 6 سال بعد برای رد مظالم واقف
- منافع 5 سال بعد برای رد مظالم برادر واقف آقا حسن
سایر مصارف پس از انقضای 17 سال به شرح زیر است:
- عزاداری برای امام حسین علیه‌السلام
- نیابت زیارت عتبات عالیات
- نیابت زیارت خانه‌ خدا
- پرداخت حق التولیه
- تعمیرات مسجد جامع نوروز علی در محله‌ی سنگلج

- صیغه:
از ارکان مهم یک وقفنامه است که در این وقفنامه به دو صورت فارسی و عربی جاری شده است.

- متولی:
در این وقفنامه برای حفظ عین موقوفه جناب آقا میرزا زین‌العابدین امام جمعه به عنوان متولی تعیین و قید گردیده که پس از او تولیت نسل در نسل در اولاد ذکور اعلم و اورع وی قرار گیرد.
- ناظرموقوفه: آخوند ملاعبدالرسول
- عدم اجازه خرید و فروش و تبدیل در عین موقوفه
- تاریخ ماه و سال وقفنامه
- مهر واقف یا واقفان
- سجلات
پی نوشت ها:
(1) سوره‌ی مزمل، آیه‌ی20، شکل درست آیه (وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ‌تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرً‌ا وَأَعْظَمَ أَجْرً‌ا؛ هرعمل نیک که برای آخرت خود پیش می‌فرستید پاداش آن را نزد خدا می‌یابید و آن اجر و پاداش بسی بهتر و بزرگتر است.)
(2) زمانی که انسان می‌میرد عمل او قطع می‌شود مگر در سه چیز: صدقه‌ی جاریه، علمی که از آن نفع می‌برند و فرزند صالح.
(3) میرزا زین‌العابدین ظهیرالاسلام امام جمعه‌ی تهران پسر سید ابوالقاسم امام جمعه در سال1261ق متولد شد. درسال1280ق به فرمان ناصرالدین‌شاه، امام جمعه‌ی تهران شد و درسال1321ق در سن60 سالگی درگذشت و در مقبره‌ی پدرش معروف به سرقبرآقا به خاک سپرده شد.
(4) سوره‌ی بقره، آیه‌ی181(فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَی الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ إِنّ َاللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛ پس هرگاه کسی پس از شنیدن وصیت آن را تغییر دهد و برخلاف حقیقت رفتار کند، گناه این کار برآن‌هاست که عمل به خلاف وصیت کنند و خداوند به هر چیز شنوا و داناست.).