کتابشناسی جنبش تحریم توتون و تنباکو/نهضت تنباکو پیش درآمدی برای مشروطه‌

 جنبش تحریم توتون و تنباکو و فتوای تاریخی میرزای شیرازی در جریان سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا شکل گرفت که در آن‌جا امتیازی را در زمینه کشت، توزیع و فروش توتون و تنباکو به یکی از مشاوران و نزدیکان نخست وزیر انگلیس به نام «ماژور تالبوت » واگذار کرد و در مقابل 25 هزار لیره دریافت کرد. مطابق این قرارداد کمپانی «رژی» باید سالانه 15 هزار لیره به صندوق دولت ایران واریز می‌کرد و در مقابل کشت و فروش توتون و تنباکو را در انحصار خود می‌گرفت یعنی از زارعان ارزان می‌خرید و گران می‌فروخت.

در مقابل این قراداد، مردم شهرهای مختلف به رهبری روحانیت به مخالفت و مقابله پرداختند. در این زمان سید جمال‌الدین اسدآبادی به پیشنهاد سیدعلی اکبر فال اسیری که در تبعید بود، نامه‌ای در این زمینه به میرزای شیرازی نوشت. بعد از ارسال نامه یاد شده میرزای شیرازی تلگرافی به نزد شاه فرستاده و می‌گوید کسانی را که تبعید کرده به کشور بازگرداند و درباره قرارداد، مخالفت خود را ابراز می‌کند اما ناصرالدین شاه به این تلگراف اعتنایی نکرد به همین دلیل میرزای شیرازی فتوای تاریخی خود را به این شرح صادر کرد: «الیوم استعمال توتون و تنباکو بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان (عج) است.»

با صدور این فتوا با جنبش عظیمی که به راه افتاد، در تاریخ 23 جمادی الاولی 1309 اعلانی در کوچه و بازار زده می‌شود که «بر حسب حکم جناب میرزای شیرازی، اگر تا 48 ساعت دیگر امتیاز دخانیات لغو نشود یوم آتیه جهاد است، مردم مهیا شوید.» ناصرالدین شاه ابتدا قصد مقاومت داشت اما در مقابل جنبش مردمی عظیمی که به راه افتاده بود مجبور شد ابتدا امتیاز داخله و سپس کل امتیاز را لغو کند.

«ایبنا» به مناسبت این روز فهرستی از آثار منتشر شده درباره جنبش تحریم توتون و تنباکو را گردآوری کرده و بر مهم‌ترین کتاب‌هایی که تاکنون در این باره نوشته شده پرداخته است.

•«شکوه فقاهت: زندگی و شخصیت حضرت آیت‌الله میرزای شیرازی به همراه شرح حادثه تاریخی نهضت تنباکو»، داود نعیمی؛ ویراستار:کاظم عابدینی‌مطلق، فراگفت، 936 صفحه - وزیری (سلفون) - چاپ 1 سال 1392 - 2000 نسخه
•«تحلیل تطبیقی قیام‌های تنباکو، تنگستان و ۱۵ خرداد»، محمدباقر رکنی، شیراز: فدک سبز، ‏‫۱۳۹۱، 72 صفحه
•«اندیشه تحریم و خودباوری»، موسی نجفی، ‏‫موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ‏‫۱۳۹۱، ‏‫۲۶۸ص.‬
•«نقش استعمار انگلیس در ماجرای تنباکو»، راهله ماسنانی‏‫؛ زیرنظر اعظم رحمت‌آبادی، مشهد: مهر طاهر‏‫، ۱۳۹۱، ‏‫۱۰۴ صفحه
•«تندبادی از سامراء: داستان تحریم تنباکو و قیام ملت ایران علیه قرارداد استعماری 1890 رژی»، علی‌اکبر والایی - موسسه‌ فرهنگی‌ مدرسه ‌برهان - 176 صفحه - وزیری (شومیز) - چاپ 1 سال 1391 - 1100 نسخه - 75000 ریال
•«روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه: وزیر انطباعات در اواخر دوره ناصری: مربوط به سال‌های 1292 تا 1313 هجری قمری»، مقدمه:ایرج افشار - موسسه‌ انتشارات‌ امیرکبیر - 1154 صفحه - وزیری (گالینگور) - چاپ 7 سال 1390 - 5000 نسخه - 140000 ریال
•«یک فتوا، یک اراده»، مجید ملکان - مرکز اسناد انقلاب اسلامی - 116 صفحه - پالتویی (شومیز) - چاپ 2 سال 1390 - 3000 نسخه - 13000 ریا
•«مروری کوتاه بر جنبش‌های اجتماعی- سیاسی ایران معاصر( از جنبش تنباکو تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲)»، حبیب جریری، شرکت بین‌المللی پژوهش و نشر یادآوران‏‫، ۱۳۸۹، 80 صفحه.
•«ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران»، فریدون آدمیت - گستره - 498 صفحه - جلد 1 - وزیری (گالینگور) - چاپ 1 سال 1388 - 3300 نسخه - 120000 ریال
•«جنبش تنباکو»، سجاد گودرزی، تهران: چشمه، ‏‫‏۱۳۸۸، ‏‫۸۰صفحه
•«طبقات اعلام‌الشیعه: نقباء‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌البشر فی‌القرن‌الرابع عشر»، شیخ آغا بزرگ طهرانی، تهران: مکتبه، متحف و مرکز وثائق مجلس‌الشوری‌الاسلامی؛ مشهد: مجمع‌البحوث‌الاسلامیه، 1388،۷۳۲ صفحه
•«تنباکوی ایرانی با چاشنی سیاست آمیخته شد: قل‌قل مشروطه»، اصغر قاسمی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶، ۱۶ صفحه.
•«میرزای شیرازی»، محمدکاظم میرسجادی؛ ویراستار منصور کیایی، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی‏‫، ۱۳۸۶، ‏‫۱۰۷ صفحه، 15000 ریال.
•«تحریم تنباکو و مشروطیت: پیامدها و عبرتها مشعلی فراروی ملت ایران»، غلامعلی عباسی‌فردوئی - زائر آستانه مقدسه - 378 صفحه - وزیری (شومیز) - چاپ 1 سال 1386 - 1000 نسخه - 25000 ریال
•«سه سال در دربار ایران: از 1306 تا 1309 قمری»، ژوانس فووریه؛ مترجم:عباس اقبال‌آشتیانی - علم - 420 صفحه - وزیری (شومیز) - چاپ 1 سال 1385 - 2200 نسخه - 42500 ریال
•«م‍ی‍رزای‌ ش‍ی‍رازی‌ اح‍ی‍اگ‍ر ف‍ت‍وا»، م‍ح‍م‍ود م‍دن‍ی، ق‍م‌ : س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌، پ‍ژوه‍ش‍ک‍ده‌ ب‍اق‍رال‍ع‍ل‍وم‌(ع‌). ان‍ت‍ش‍ارات‌ ن‍ورال‍س‍ج‍اد، ۱۳۸۴، ۱۳۴ صفحه، ۷۰۰۰ ری‍ال
‏•«ان‍ق‍لاب‌ ای‍ران‌»، ت‍ال‍ی‍ف‌ ادوارد ب‍رون‌؛ ت‍رج‍م‍ه‌ و ح‍واش‍ی‌ اح‍م‍د پ‍ژوه، علم ، 1384، 573 صفحه‌
•«باد در گیسوان آتش: داستان تحریم تنباکو و قیام ملت ایران علیه قرارداد استعماری 1890 رژی»،‌ علی‌اکبر والایی - سازمان‌ پژوهش ‌و برنامه ‌ریزی ‌آموزشی، ‌انتشارات ‌مدرسه - 192 صفحه - رقعی (شومیز) - چاپ 2 سال 1383 - 3000 نسخه - 9500 ریال
•«نج‍وم‌‌ال‍س‍م‍اء ف‍ی‌ ت‍راج‍م‌‌ال‍ع‍ل‍م‍اء: (ش‍رح‌ ح‍ال‌ ع‍ل‍م‍ای‌ ش‍ی‍ع‍ه‌ ق‍رن‌ه‍ای‌ ی‍ازده‍م‌ و دوازده‍م‌ و س‍ی‍زده‍م‌ ه‍ج‍ری‌ ق‍م‍ری‌)»، ‌ م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی‌ آزاد‌ک‍ش‍م‍ی‍ری‌؛ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ ه‍اش‍م‌ م‍ح‍دث، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1382، 531 صفحه، 36000 ریال ‌
•«تاریخ دخانیه، یا، تاریخ وقایع تحریم تنباکو»، حسن اصفهانی‌کربلایی؛ به‌اهتمام:رسول جعفریان - مرکز اسناد انقلاب اسلامی - 292 صفحه - رقعی (شومیز) - چاپ 2 سال 1382 - 2500 نسخه - 18000 ریال
•«رس‍ال‍ه‌ دخ‍ان‍ی‍ه‌»، م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی‌ ه‍ی‍دج‍ی‌؛ ب‍ه‌اه‍ت‍م‍ام‌ ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر ولای‍ت‍ی‌؛ [ب‍رای‌] م‍رک‍ز اس‍ن‍اد و خ‍دم‍ات‌ پ‍ژوه‍ش‍ی ، ت‍ه‍ران‌: وزارت‌ ام‍ور خ‍ارج‍ه‌، م‍رک‍ز چ‍اپ‌ و ان‍ت‍ش‍ارات‌، ۱۳۸۱، ۲۲۸ صفحه
•«تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، محمود محمود - اقبال - 402 صفحه - جلد 1 - وزیری (گالینگور) - چاپ 7 سال 1378 - 2000 نسخه - 150000 ریال – ‬‏‫
•«ت‍ب‍ری‍ز در ن‍ه‍ض‍ت‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و»، ص‍م‍د س‍رداری‌ن‍ی‍ا، ت‍ب‍ری‍ز: آش‍ی‍ن‍ا‏‫، ۱۳۷۷، ‏‫۱۸۱ صفحه، 6500 ریال
•«اندیشه دینی و جنبش ضدرژی در ایران»، حسین آبادیان، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران‏‫، ، 1376، 196 صفحه
•«سده تحریم تنباکو (به مناسبت یکصدمین سالگرد قیام تنباکو فصل نوین تاریخ سیاسی ایران)»،‌ موسسه‌ انتشارات‌ امیرکبیر - 229 صفحه - (در1جلد ) - وزیری (شومیز) - چاپ 1 سال 1373 - 2000 نسخه - 5500 ریال
•«تبریز در نهضت تنباکو»، صمد سرداری‌نیا - آشینا - 184 صفحه - وزیری (شومیز) - چاپ 1 سال 1377 - 3000 نسخه - 6500 ریال
•«بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو (برپایه آرشیوامین العرب)»، هما ناطق - توس - 378 صفحه - وزیری (گالینگور) - چاپ 2 سال 1373 - 3000 نسخه - 6500 ریال
•«تاریخ انقلاب مشروطیت ایران»، مهدی ملک‌زاده - علمی - 1697 صفحه - (در7جلد ) - وزیری (شومیز) - چاپ 4 سال 1373 - 2200 نسخه - 2500 ریال
•«س‍ده‌ ت‍ح‍ری‍م‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و (ب‍ه‌م‍ن‍اس‍ب‍ت‌ ی‍ک‍ص‍دم‍ی‍ن‌ س‍ال‍گ‍رد ق‍ی‍ام‌ ت‍ح‍ری‍م‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و ف‍ص‍ل‌ ن‍وی‍ن‌ تاریخ سیاسی ایران)»،به اهتمام م‍وس‍ی‌ ن‍ج‍ف‍ی‌، رس‍ول‌ ج‍ع‍ف‍ری‍ان‌، ت‍ه‍ران‌: ام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر، ۱۳۷۳، ۲۲۹ صفجه، 5500 ریال
•«بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر» ، مرتضی مطهری - صدرا - 116 صفحه - رقعی (شومیز) - چاپ 17 سال 1372 - 10000 نسخه - 400 ریال
•«تاریخ بیداری ایرانیان ‌‌»، ‌ناظم‌الاسلام کرمانی، موسسه‌ انتشارات‌ امیرکبیر - 630 صفحه - (در3جلد ) - جلد 1 - وزیری - چاپ 4 سال 1371 - 3000 نسخه - 4200 ریال
•«ن‍ق‍ش‌ م‍ج‍ت‍ه‍د ف‍ارس‌ در ن‍ه‍ض‍ت‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و (زن‍دگ‍ی‍ن‍ام‍ه‌ س‍ی‍اس‍ی‌ اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ س‍ی‍د ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر ف‍ال‌اس‍ی‍ری‌)»، م‍ح‍م‍درض‍ا رح‍م‍ت‍ی‌؛ زی‍رن‍ظر اب‍وال‍ف‍ض‍ل‌ ش‍ک‍وری‌، رض‍ا ش‍ع‍ب‍ان‍ی‌، ب‍ن‍ی‍اد ت‍اری‍خ‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌، ب‍خ‍ش‌ رج‍ال‌، ۱۳۷۱، 340 صفحه، 3500 ریال.
•«دورن‍م‍ائ‍ی‌ از س‍ی‍م‍ای‌ ی‍ک‌ م‍ج‍اه‍د: ش‍رح‍ی‌ از زن‍دگ‍ان‍ی‌ س‍ی‍د ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر م‍ج‍ت‍ه‍د ف‍ال‌اس‍ی‍ری‌ و م‍ب‍ارزات‌ او ب‍ا اس‍ت‍ع‍م‍ار و اس‍ت‍ب‍داد ع‍ص‍ر خ‍ود»، ف‍خ‍رال‍دی‍ن‌ ف‍ال‌اس‍ی‍ری‌؛ با مقدمه‌ای از مکارم شیرازی، قم‌: فخرالدین فال اسیری‌، ۱۳۷۱، ۱۶۷ صفحه، 750 ریال
•«قیام تنباکو»، یعقوب آژند - موسسه‌انتشارات‌ امیرکبیر، کتابهای‌ شکوفه - 188 صفحه - رقعی - چاپ 1 سال 1367 - 5500 نسخه - 570 ریال
•«تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر یا ‌(بیان سبل الهدایه‌ فی ذکر اعقاب صاحب الهدایه‌)»، ‌‌سیدمصلح‌الدین مهدوی، بی جا، ن‍ش‍ر ال‍ه‍دای‍ه‌‏‫‬‏، ۱۳۶۷، 6000 ریال
•«تحریم تنباکو»، رضا زنجانی - نمایشگاه دائمی کتاب - 162 صفحه - رقعی - چاپ 1 سال 1365 - 2000 نسخه - 200 ریال
•«نمایشنامه واقعه تنباکو»، حسین مختاری - جهاد دانشگاهی (دفتر مرکزی)، بخش فرهنگی - 129 صفحه - رقعی - چاپ 1 سال 1365 - 3000 نسخه - 220 ریال
•«جاده تنباکو»، ارسکین‌پرستون کالدول؛ مترجم:غلامحسین قراگوزلو - یاد عارف - 230 صفحه - رقعی - چاپ 1 سال 1362 - 3000 نسخه - 300 ریال
•«حیات یحیی»، یحیی دولت‌آبادی، فردوسی - 384 صفحه - جلد 4 - وزیری - چاپ 4 سال 1362 - 5500 نسخه - 500 ریال
‏•«م‍ی‍رزای‌ ش‍ی‍رازی‌، ت‍ال‍ی‍ف‌ آق‍اب‍زرگ‌ ت‍ه‍ران‍ی‌»؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍د دزف‍ول‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: وزارت‌ ارش‍اد اس‍لام‍ی‌، اداره‌ ک‍ل‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ و ان‍ت‍ش‍ارات‌، ۱۳۶۲، 274 صفحه، 170 ریال.
•«تحریم تنباکو: مقاومت منفی در ایران»، ابراهیم تیموری، جیبی ، 253 صفحه ، چاپ 3 سال 1361 ، 170 ریال
•«ش‍رح‌ ح‍ال‌ ع‍ب‍اس‌ م‍ی‍رزا م‍ل‍ک‌آرا ب‍رادر ن‍اص‍رالدین شاه: شامل قسمت مهمی‌ از وقایع سلطنت ناصرالدین شاه»، ب‍ام‍ق‍دم‍ه‌ای‌ از ع‍ب‍اس‌ اق‍ب‍ال‌؛ ب‍ه‌ک‍وش‍ش‌ ع‍ب‍دال‍ح‍س‍ی‍ن‌ ن‍وای‍ی، تهران، بابک، 1361، 319 صفحه‌
•«ق‍رارداد رژی‌ ۱۸۹۰ - م‌ ،ی‍ا، ت‍اری‍خ‌ ان‍ح‍ص‍ار دخ‍ان‍ی‍ات‌ در سال«۱۳۰۹ ھ-ق»، تالیف حسن کربلایی، تهران: موسسه انتشارات مبارزان‏‫، ۱۳۶۱، ‏‫۱۵۴ ص، ‏‫۲۵۰ ریال
•«تحلیلی از نقش سه گانه شهید شیخ فضل‌الله نوری در نهضت تحریم تنباکو»، علی ابوالحسنی - پیام آزادی - 127 صفحه - چاپ 1 سال 1360 - 75 ریال
•«ت‍اری‍خ‌ س‍ان‍س‍ور در م‍طب‍وع‍ات‌ ای‍ران»، گ‍وئ‍ل‌ ک‍ه‍ن‌، ت‍ه‍ران‌: آگ‍اه‌‏‫، ۱۳۶۰‬، ‏‏‫۳۲۰ریال
•«ش‍ورش‌ ب‍ر ام‍ت‍ی‍ازن‍ام‍ه‌ رژی‌ ت‍ح‍ل‍ی‍ل‌ س‍ی‍اس‍ی‌»، ف‍ری‍دون‌ آدم‍ی‍ت‌، ت‍ه‍ران‌: پیام‏‫، ۱۳۶۰، ‏‫[۷، ۱۵۵] صفحه، ‏‫۲۵۰ ریال
•«نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت»، حامد الگار؛ مترجم:ابوالقاسم سری - توسن - 368 صفحه - چاپ 2 سال 1359 - 380 ریال
•«پیکار پیروز تنباکو»، محمد نهاوندیان - فجر - 162 صفحه - چاپ 2 سال ،‌1358
•«خلسه مشهور به خوابنامه»، محمدحسن‌بن‌علی اعتمادالسلطنه؛ محمود کتیرائی - توکا - 299 صفحه - چاپ 2 سال 1357
‏•«ری‍ش‍ه‌ و رون‍د ت‍اری‍خ‍ی‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و، ج‍م‍ال‌ال‍دی‍ن‌ ال‍ح‍س‍ی‍ن‍ی‌، بی‌جا: بی‌نا‏‫، ۱۳۵۷، ‏‫۸۳ صفحه، 70 ریال
•«ت‍ح‍ری‍م‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و در ای‍ران‌»، ن‍ی‍ک‍ی‌‌ر. ک‍دی‌ ؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ش‍اه‍رخ‌ ق‍ائ‍م‌م‍ق‍ام‍ی‌، ت‍ه‍ران‌ ‏‫: امیر کبیر، کتابهای جیبی‬ : موسسه انتشارات فرانکلین‏‫، ۱۳۵۶، ‏‫۲۵۱صفحه، 320 ریال
•«سیدجمال‌الدین حسینی پایه‌گذار نهضت‌های اسلامی»، صدر واثقی، انتشار، 1348، 448 صفحه.
•«خاطرات من (یا روشن شدن تاریخ صدساله)»، حسن اعظام قدسی، تهران، حیدری، 1342، 200 ریال
‏•«اسناد سیاسی دوران قاجار»، ‌ابراهیم صفایی، بی جا، بی تا، 486 صفحه
•«ب‍ررس‍ی‌ م‍ض‍رات‌ ت‍وت‍ون‌ و ت‍ن‍ب‍اک‍و، ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ان‍س‍ت‍ی‍ت‍و ف‍ران‍س‍ه‌»؛ ب‍ه‌ ک‍وش‍ش‌ م‍ح‍م‍د ش‍ی‍رازی‌، ب‍ی‌ج‍ا، [۸۳] صفحه
•«م‍ب‍ارزه‌ دوم‍ش‍ی‌ در ج‍ن‍ب‍ش‌ م‍ردم‌: ج‍ن‍ب‍ش‌ ت‍ن‍ب‍اک‍و، ج‍ن‍گ‍ل‌، دم‍وک‍رات‍ی‍س‍م‌ و ل‍ی‍ب‍رال‍ی‍س‍م‌: (۳ [س‍ه‌] م‍ق‍ال‍ه‌ از رزم‌ دان‍ش‍ج‍و)»، ک‍ن‍ف‍دراس‍ی‍ون‌ م‍ح‍ص‍ل‍ی‍ن‌ و دان‍ش‍ج‍وی‍ان‌ ای‍ران‍ی‌ (ب‍رای‌ اح‍ی‍ای‌ س‍ازم‍ان‌ واح‍د ج‍ن‍ب‍ش‌ دان‍ش‍ج‍وی‍ی‌)، [بی‌جا]: حقیقت‏‫، [ ۱۳]، ‏‫‏‏۹۰ ص، ‏‫۵۵ ریال-