چرا فرح نایب‌السلطنه شد؟
در تاریخ 16 شهریور 1346 مجلس موسسان سوم طی اصلاحیه‌ای بر قانونی اساسی فرح دیبا را به عنوان نایب السطنه شاه تعیین کرد. در رابطه با چند و چون این تصمیم با علی‌اکبر رنجبر کرمانی مورخ و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران به گفتگو نشسته‌ایم.
- در شهریور 1346 مجلس مؤسسان طی یک سری اصلاحیه‌ها رأی به نایب‌السلطنه شدن فرح دیبا می‌دهد، این تصمیم با چه هدفی انجام شده بود؟
این کار دارای ابعاد مختلفی بود که اصلی‌ترین آن ایجاد یک فضای تبلیغاتی در راستای حقوق زنان و این قبیل مسائل بود با این مضمون که اولین بار در تاریخ کشور یک زن به عنوان نایب‌السلطنه انتخاب شده است، به علاوه اینکه واقعاً احتمال می‌رفت که شاه طی یک اتفاقی مانند ترور بمیرد چرا که پیش از این در فروردین 1344 یعنی تقریباً دو سال قبل از تصویب نایب‌السلطنه بودن فرح دیبا شاه در محوطه کاخ مرمر توسط رضا شمس‌آبادی مورد ترور قرار گرفته بود و یکبار هم در سال 1327 مورد سوء قصد قرار گرفته بود. در سال 46 هم هنوز پسر ارشد شاه به سن قانونی نرسیده بود و هفت ساله بود.
- سوالی که اینجا پیش می‌آید قدرتی بود که فرح از این عنوان به دست می‌آورد، آیا شاه با این امر موافق بود؟
این نایب‌السلطنگی امر خود شاه بود، چرا که به اطرافیانش اعتماد چندانی نداشت و ممکن بود تا زمانی که ولیعهدش به سن قانونی سلطنت، که طبق قانون بیست سالگی بود، برسد اشخاص مختلف منجمله برادران شاه یا خواهرانش ادعای سلطنت کنند و اختلاف ایجاد شود و یا ممکن بود شیرازه حکومت به دلیل عدم وفاداری ارکان کشور به نایب‌السلطنه انتخابی مجلس یا شورای سلطنت متزلزل شود به همین دلیل بهترین تصمیم را در این دیده بود که مادر ولیعهد که از لحاظ عدم قبضه قدرت پسرش مورد اعتماد است و می‌تواند تا سالیان بعد به او مشاوره بدهد به این مقام انتخاب شود.
- فرح در آن زمان هیچ تجربه مدیریتی داشت؟ اصلاً مدیران و مسئولین از وی حرف شنوی داشتند؟
تا پیش از این فرح نقش چندانی در اداره کشور نداشت و شاه هم برای اینکه او تمرین کشورداری کرده باشد و هم اینکه ارکان کشور خصوصاً ارتش از وی حرف‌شنوی و اطاعت پیدا کنند وی را در بعضی جلسات و تصمیمات شرکت می‌داد و مسئولیت بعضی امور منجمله فعالیتهای فرهنگی و هنری را به وی سپرد. می‌توان گفت از این برهه بود که نقش فرح در اداره کشور کم‌کم برجسته شد و نزدیکان و اعوان و انصار او به مناصبی دست پیدا کردند.
- واکنش درباریان و مردم نسبت به این انتخاب چه بود؟
شاه در آن زمان در موقعیتی قرار نداشت که کسی از درباریان جرأت انتقاد یا اظهار نظر مخالفی داشته باشد ولی بعضی از دربابریان جسته و گریخته در خاطراتشان اظهار نظرهایی منتقدانه و سربسته به این تصمیم کرده‌اند مثلا راجی در کتاب خاطراتش می‌گوید دفتر فرح در عزل و نصب وزرا دخالت می‌کرد یا اسدالله علم از عدم هماهنگی او با دولت و شاه در بعضی فعالیتها گله می‌کند. البته آمریکاییها نیز از نایب‌السلطنه بودن فرح پشتیبانی می‌کردند و سفیر آمریکا ارتباط ویژه‌ای با دفتر فرح برقرار کرده بود.
اما در میان مردم این موضوع مانند خیلی از تصمیمات و کارهای دولت با بی‌اعتنایی روبرو شد و خیلی از مردم حتی از این موضوع با خبر نشدند، فضای رسانه‌ای کشور هم مانند حالا گسترده نبود که آگاهی جمعی اتفاق بیفتد بنابراین می‌توان گفت برای عامه مردم این موضوع بی‌اهمیت بود و دردی از آنها دوا نمی‌کرد.
موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
نظرات