از شنود تا استرداد؛ شاه در تنگنای پاناما

چرا شاه، مصر را به عنوان اولین و اخرین محل اقامت خود برگزید؟

محمدرضا پهلوی، پس از سال‌ها حکومت، روزی ناگزیر ایران را ترک کرد؛ نه به‌عنوان یک رهبر تبعیدی، بلکه به‌عنوان شاهی که مردم دیگر او را نمی‌خواستند. سال‌های پس از فرار، به جابه‌جایی‌های پی‌درپی گذشت: از کاخ‌های باشکوه تا اتاق‌های بیمارستانی، از مهمانی‌های رسمی تا اضطراب استرداد.

اما چرا در میان همهٔ کشورهایی که او را پس زدند، مصر – آن هم دوبار – به پناهگاهش بدل شد؟ انور سادات، رئیس‌جمهوری که روابط نزدیکی با آمریکا و اسرائیل داشت، چه انگیزه‌ای برای باز کردن دوبارهٔ آغوشش داشت؟

پاسخ، فقط در دوستی شخصی یا هم‌پیمانی سیاسی خلاصه نمی‌شود. آنچه محمدرضا پهلوی را به قاهره برگرداند، نه شکوه سلطنتش بود و نه ارادهٔ مردم، بلکه انزوای مطلق در جهان سیاست و ترس از محاکمه بود.

در شرایطی که پاناما آمادة تحویلش بود و دیگر کشورها حاضر به میزبانی‌اش نبودند، مصر، شاید تنها گزینة باقی‌مانده برای دیکتاتوری بود که سرانجام خودش را در اتاق بیمارستان نظامی معادی، به تاریخ سپرد.

روایت پیش‌رو، برشی از صفحات 346 تا 348 از کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» است. این کتاب به قلم محمد محبوبی به رشته تحریر درآمده و توسط مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی منتشر شده است. خواندن این روایت برای فهم دقیق‌تر دلایل کوچ اجباری محمدرضا شاه از پاناما به مصر، خالی از لطف نیست.

خروج از پاناما

اندکی پس از شکست سناریوی برن، رسانه‌های جمعی داخلی و خارجی اعلام کردند محمدرضا پهلوی بعد از صد روز اقامت در پاناما، در روز 3 فروردین 1359 این کشور را به مقصد مصر ترک کرد. آخرین سفر شاه سابق ایران ریشه در نارضایتی او از میزبانی پانامایی‌ها داشت. حدود دو ماه قبل، رابرت آرمائو و ویلیام جکسون، مشاور و وکیل محمدرضا پهلوی، از مقامات وزارت امور خارجۀ آمریکا درخواست ملاقات کردند و در 25دی 1358، جلسۀ ملاقات صورت گرفت. آنها اظهار داشتند که شرایط اقامت محمدرضا پهلوی و همراهانش نامطلوب است: مأموران پاناما تمام مکالمات تلفنی آنها را شنود می‌کنند، صورت‌حساب‌هایی که به او می‌دهند بسیار بالاست و مأموران امنیتی پاناما با آنها، به‌ویژه با همراهان آمریکایی شاه سابق، بدرفتاری می‌کنند. آرمائو افزود عیاشی‌ها و ریخت‌و‌پاش‌های مأموران امنیتی شاه، هزینه‌های گزافی روی دست او گذاشته است.[1] علاوه بر موارد فوق، بیماری محمدرضا پهلوی هم در حال تشدید بود.

شکایات آرمائو و جکسون به واشنگتن در هفته‌های بعد هم ادامه داشت، ولی مسألۀ اصلی مکان جایگزین بود. آنها با مقامات معدود مکان‌های باقی‌مانده مانند اتریش، سوئیس و آفریقای جنوبی مذاکره کرده بودند اما پاسخ همگی منفی بود.[2] به نظر می‌رسید آغوش انور سادات، رئیس‌جمهور مصر، تنها جایی بود که برای محمدرضا پهلوی باز بود. در نهایت امر، شاه سابق ایران و همراهانش در 4 فروردین 1359 پاناما را به مقصد مصر ترک کرد و در آخرین اقامتگاه خود، یعنی بیمارستان نظامی معادی در قاهره بستری شد. این پرواز بی‌ارتباط با پیام عمر توریخوس، حاکم نظامی پاناما، نبود. او به گوش آمریکایی‌ها و خاندان سلطنتی سابق رسانده بود که وکلای دولت ایران در روز 5 فروردین اسناد درخواست استرداد شاه را تحویل خواهند داد[3] و طبق قوانین داخلی پاناما، دولت موظف به بازداشت محمدرضا پهلوی خواهد شد.

استقرار محمدرضا پهلوی در مصر، بحران روابط ایران و آمریکا را بیش از پیش تشدید کرد. زمانی که شاه سابق در پاناما بود، ایرانی‌ها امیدوار بودند که از طریق قوانین داخلی این کشور، می‌توانستند دست‌کم او را به بازداشتگاه بیندازند، اما در کشوری مانند مصر تحت سلطۀ انور سادات تمام درها بسته بودند. قطب‌زاده هم در اولین نشست مطبوعاتی پس از ورود شاه به مصر اعلام کرد که دولت مصر تحت نفوذ آمریکا و اسرائیل است و از آنجا که از خود عاملیتی ندارد، مدارک استرداد را به انور سادات تحویل نخواهیم داد.^[4]