تحقیقات مرزی

عرصه و زمینه ى اصلى بخش مهمى از تار یخ معاصر ایران را با مجموعه جنگ ها و زد و خوردهایش، حوزه هاى مرزى این سرزمین تشکیل مى دهد. چرا که دست اندازى تدریجى قدرت هاى بزرگ بر بخش هایى از ولایات مرزى در هر چهار جهت جغرافیایى ایران و به دنبال این تحولات، رشته تلاش هایى بى نتیجه در جهت اعاده ى این حوزه ها، و در آخر رضایت دادن به حفظ حدود برجاى مانده، همان بخش مهمى است که به آن اشاره شد. ولى آن چه در این یادداشت مورد توجه است نه این تاریخ کلى، بلکه مجموعه بررسى هایى است که به زبان فارسى منتشر شده اند و در آن ها مشخصا به تاریخچه ى تحولات حاصل از این رخدادها و نحوه ى تحدید حدود و شکل گیرى مرزهاى ایران معاصر اشاره شده است. از این رو در این نوشته از اشاره به آثارى که به دلیل موضوعى - خواه و ناخواه - به پاره اى از مسائل مرزى اشاره دارند مانند نوشته هاى مربوط به جنگ هاى ایران و روس و یا روابط سیاسى ایران و انگلیس اجتناب مى شود. لهذا در این چارچوب از بحث آثارى چون تاریخ تجزیه ى ایران،  هوشنگ طالع) لنگرود: نشر سمرقند، 6 ج، (1389-1385  نیز به دلیل  تأکید بر تحولات کلى اى که به از دست رفتن بخش هایى از قلمرو کشور منجر شد و نه لزوما مباحث مرزى ذى ربط مى توان صرف نظر کرد  و هم چنین کتاب هایى چون افسانه هاى مرزى 1804-1946 ، فیروزه کاشانى ثابت) ترجمه ى کامران کلانکى، تهران: کتابسرا، (1389   که به تأثیر شکل گیرى مرزهاى جدید بر مسائل هویتى جامعه توجه دارد. بررسى هاى کوتاه ترى چون مرزهاى ایران در دوره ى معاصر نوشته ى ناصر تکمیل همایون) تهران، دفتر پژوهش هاى فرهنگى،( 1380  در این مرور گذرا جاى نگرفتند.
در زمینه ى انتشار اسناد کلى نیز روش مشابهى اتخاذ شده است؛ در این حوزه نیز - تا جایى که اطلاع در دست است - فقط از مجموعه ی ، گردآمده در مرزهاى ناآرام ابراهیم صفایى) تهران، فرهنگ و هنر، 1352129 ص(  مى توان یاد کرد که نمونه هایى چند از اسناد مرتبط با تحولات مرزى ایران با روسیه، عثمانى و انگلیس) و افغانستان (را در خود داشت و از اشاره ى مفصل به انتشار اسناد و مدارک مشابه در لابه لاى پاره اى از مجموعه هاى منتشرشد هى دیگر صرف نظر کرد؛ مجموعه هایى چون تاریخ سیاسى دوره ى صدارت میرزا حسین خان مشیرالدوله سپهسالار اعظم محمود فرهاد معتمد) تهران، علمى 1325، 199ص(  و به ویژه جلد دوم آن که تحت عنوان تاریخ روابط سیاسى ایران و عثمانى) تهران: ابن سینا، بى تا( منتشر شد؛ بخشى از اسناد سیاسى دوران قاجار ابراهیم صفایى) تهران: بابک،   (2535 که به مسائل مرزى اختصاصى داشت 91-124) صص(؛ مجموعه اسناد و مدارک فرخ خان امین الدوله5) ج، انتشارات دانشگاه تهران1357-58   (و انتشار دیگر مدارک برجاى مانده از آن خاندان تحت عنوان اسناد تاریخى خاندان غفارى3) ج،(1389-1385 به کوشش کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنى و تنى چند از دیگر کوشندگان؛ اسناد روابط ایران و روسیه در دوران فتحعلى شاه و محمد شاه و مجلد دوم آن ... از دوره ناصرالدین شاه تا سقوط قاجار )تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسى،(1380 به کوشش فاطمه قاضیها؛ اسناد و مکاتبات تاریخى ایران) تهران: انتشارات کیهان،4ج،-1372  (1366  به کوشش محمدرضا نصیرى مقدم و دیگر نمونه هاى مشابه که هر یک به تفاریق،  اسناد و گزارش هایى را در مورد تحولات مرزى دوره ى مورد بحث در بر مى گیرند.
در خصوص بررسى هاى کلى در این مورد تا چندى پیش یا به عبارت دقیق تر تا پارسال که کتاب تمامیت ارضى ایران در دوران پهلوى منتشر شد. هنوز بهترین مآخذ موجود نخستین کتاب منتشر شده در این حوزه بود؛  کتاب مرزهاى ایران مهندس محمدعلى مخبر ،        ) تهران: از انتشارات روزنامه ى آئین1324 ،133ص (که به رغم ایجاز و اختصار نظر به عضویت نویسنده در پاره اى از کمیسیون هاى مرزى دوره ى پهلوى و هم چنین مطالعات شخصى اش هم شمه اى از رخدادهاى منجر شده به شکل گیرى مرزهاى مورد بحث را
شامل مى شود و هم اهم عهدنامه هاى مرزى ایران را تا زمان انتشار مرزهاى ایران را.
خوشبختانه با انتشار جلد اول تمامیت ارضى ایران در دوران پهلوى1299-1320 اثر محمدعلى بهمنى قاجار ) تهران: مؤسسه ى مطالعات و پژوهش هاى سیاسى، بهار 1390،850 ص (پس از گذشت حدود هفتاد سال گام مهم دیگرى در این عرصه برداشته شد و موجبى پیش نیامد که از کتاب مرزهاى ایران به عنوان نخستین و آخرین اثر منتشر شده در این حوزه سخن به میان آید. اگرچه موضوع اصلى جلد اول تمامیت ارضى ایران ... تحولات مرزى در دوره ى رضا شاه است ولى مقدمات و پیشینه ى تاریخى این بحث نیز مورد توجه بوده است. بهره بردارى نویسنده از مجموعه داده ها و اسناد جدیدى که در سال هاى بعد از انتشار کتاب مهندس مخبر در دسترس قرار گرفته اند و از همه مهم تر اسناد دفتر مخصوص رضا شاه که در اختیار مؤسسه ى مطالعات و پژوهش هاى سیاسى قرار دارند، بحث مناقشات و شکل گیرى مرزهاى ایران را در این دوره از چنبره ى تکرار مکررات رها ساخته و داده هاى جدیدى را وارد کار کرده است.
با پشت سر گذاشتن این معدود بررسى هاى کلى از بررسى هاى مشخصى مى توان یاد کرد که احیاناً در مورد مرزهاى ایران با روسیه، بریتانیا) افغانستان (و عثمانى منتشر شده اند. مرزهاى ایران و روسیه از آن جایى که تعیین مرزهاى ایران و روسیه بیش تر حاصل یک رشته شکست هاى فاحش نظامى و تحمیل یک مرز سیاسى جدید بود، یعنى بیش تر حکم شمشیر بود تا رقم قلم، به نظر مى آید در مقایسه با دیگر تحولات مرزى ایران، در این حوزه مذاکرات گسترده اى صورت نگرفته. آن چه مى دانیم بیش تر به مباحثى مربوط مى شود که در سال هاى بعدى در حول و حوش مسائل فرعى این خطوط کلى پیش آمد؛ بحث مغان و طالش که به نظر مى آید اهمال و کوتاهى در حل و فصل سریع آن در همان مراحل اولیه ى بعد از ترکمانچاى باعث شد بخش هاى دیگرى از قلمرو ایران از دست برود، اختلاف نظر در مورد بهر هبردارى از رودهاى مرزى یا جابه جایى گاه به گاه بستر بخش هایى از این رودها و لاینحل ماندن تکلیف بخش هایى پراکنده از این حدود. به همین دلیل مهم ترین پژوهشى که در این حوزه منتشر شده، گزارشى است از   سپهبد امان الله جهانبانى تحت عنوان مرزهاى ایران و شوروى) تهران: چاپخانه ى مجلس، 1336،161ص( که به چگونگى بررسى و حل و فصل این مسائل معوق اختصاص دارد. امان الله میرزا جهانبانى در 1334 سرپرستى هیأتى را بر عهده داشت که همراه با یک هیأت مشابه روسى این مهم را - سال هاى 35 بر عهده داشتند. وى در این کتاب ضمن مرورى بر پیشینه و چگونگى شکل گیرى مرزهاى جدید ایران و روسیه/شوروى در حدود غربى و شرقى دریاى مازندران، نحوه ى حل و فصل مسائل معوق را نیز بیان مى کند.
همان گونه که اشاره شد اختلافات مرزى در این حدود از سوابقى طولانى برخوردار است ولى جز پاره اى از گزارش هاى منتشر شده در کتاب اسنادى از روند اجراى معاهده ى ترکمانچاى 1245-1250 ه-ق) کوشش فاطمه قاضیها، تهران: سازمان اسناد ملى ایران، 1374،356 ص) مجموعه ى مستقلى در مورد آن منتشر نشده است. از نقطه نظر توجه به وضعیت پرتنش مرزهاى ایران و شوروى نیز فقط به گزارش
روزنامه نگارانه ى ابوالحسن احتشامى مى توان اشاره کرد که در اواخر دهه ى 1320 تحت عنوان دروازه هاى ایران قفل است) تهران: روزنامه ى اطلاعات، 1329، 326ص( منتشر شد. در این کتاب ضمن ارائه گزارشى از وضعیت مرزهاى ایران و شوروى به حوادث و رخدادهاى غائله ى فرقه ى دموکرات و بازتاب آن در حوزه هاى مرزى مورد بحث نیز اشاره شده است. با انتشار مجموعه هایى چون دو رساله و دو گزارش دربارة تالش شمالى به کوشش حسین احمدى،) تهران: مؤسسه ى مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1390،265 ص (
که در اصل چهار گزارش مرزى در مورد حدود مغان و طالش است، جاى خالى این موضوع در پژوهش هاى تاریخى و ابعاد گسترده ى رشته مسائل و مضامینى روشن مى شود که تازه بعد از تحمیل معاهده ى ترکمانچاى پیش آمد. این در حالى است که اگر در مورد بخش هاى غربى مرزهاى ایران و روسیه به کتب و نوشته هایى از آن دست بتوان اشاره کرد، در مورد بخش شرقى این خط مرزى در خراسان، همین اندک بررسى هاى مستقل نیز وجود ندارد.
مرزهاى ایران و بریتانیا
تاریخچه ى شکل گیرى بخش هاى وسیعى از دیگر حوزه هاى مرزى ایران را باید در چارچوب مناسبات سیاسى ایران و امپراتورى بریتانیا مورد بررسى قرار داد، زیرا تقریبا تمام حدود شرقى و تا اندازه اى هم حدود جنوبى و حتى مرزهاى غربى ایران در فضایى تحت الشعاع مستقیم و غیرمستقیم ملاحظاتِ امپراتورى بریتانیا براى حفظ مستملکاتش در هند و منافعش در خلیج فارس و بین النهرین شکل گرفت. این حوزه نیز با توجه به انتشار کتاب بلوچستان و مرزهاى آن اثر سپهبد جهانبانى در سال 1338 مى توانست حوزه اى باشد که همانند بحث مرزهاى ایران و شوروى، اکثر داده ها و دانسته هاى ما فقط به نحوه ى پایان گرفتنِ بخشى از یک مناقشه ى طولانى محدود و منحصر بماند و نه اصل بحث و فراز و نشیب هاى صد ساله اش. ولى خوشبختانه این حوزه در قیاس با حوزه ى پیش گفته از لحاظ تحقیقاتى در وضعیت به مراتب بهترى قرار دارد. در کنار لاینحل ماندن پاره اى از مباحث حاشیه اى مرتبط با تحدید حدود شرقى ایران، مانند بحث بهره بردارى از آب هیرمند که هر از گاه توجه عمومى را به مباحثى از این دست جلب کرده است، از دسترسى بیش تر پژوهشگران به اسناد و مدارک بریتانیا در این حوزه نیز مى توان یاد کرد که به هر حال نقش مهمى در تسهیل تاریخ نگارى این موضوع خاصى داشته است. این وضعیت بهتر تا حدود زیادى مرهون پژوهش هاى پیروز مجتهدزاده و به ویژه کتاب امیران مرزدار و مرزهاى خاورى ایران ترجمه ى حمیدرضا ملک محمدى، )تهران: نشر و پژوهش شیرازه، 1378، 564 ص  (اوست که در آن نحوه ى شکل گیرى مرزهاى ایران در خلال یک تقابل و تعامل طولانى بین ایران و بریتانیا موضوع تحقیق و بررسى قرار گرفته است.در کنار موضوع هیرمند که پیش تر به آن اشاره شد که هر از گاه در مباحث روز مطرح مى شد و یادآور وضعیت نه چندان مطلوب شکل گیرى مرزهاى خاورى ایران)بنگرید به رساله ى غلامرضا فخارى، اختلاف 88 ص ، دولتین ایران و افغانستان در مورد رود هیرمند، تهران، دفتر مطالعات سیاسى و بین المللى، (1371 جا دارد به انتشار مجموعه اسناد و بررسى هاى جدیدترى نیز در همین حوزه اشاره شود؛ از جمله کتاب ایران و افغانستان از یگانگى تا تعیین مرزهاى سیاسى به قلم محمدعلى بهمنى قاجار) تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسى ،1385، 550 ص( که به درگیرى هاى ایران در مورد هرات اشاره دارد و ارائه ى مجموعه اى از اسناد مرتبط با مسائل مرزى این حوزه، و هم چنین کتاب از سیاه کوه تا دهانة ذوالفقار به قلم رحمت الله معتمدى) تهران: شرکت نشر و پژوهش شیرازه ى کتاب با همکارى پردیس دانش، 1390،264ص (که با  اشتمال بر» شرح گزارشات و وقایع مسافرت به  سرحدات افغانستان و مطالعات از وضعیت قسمت هاى سرحدى دى ماه 1312 - خرداد «1313مقدمات توافق ایران و افغانستان را براى حل و فصل آخرین بخش بلاتکلیف از حدود شرقى ایران را توضیح مى دهد.
داده ها و داشته هاى موجود در این حوزه تا اندازه ى زیادى تحت الشعاع خاتمه یافتن یا خاتمه نیافتن مناقشات مرزى است. همان گونه که ملاحظه شد در حوزه هایى که به ظاهر یا عجالتا محل مناقشه نیست داده ها و دانسته هاى ما نیز در مورد آن ها نسبتا کم و اندک است و در حوزه هایى که هنوز محل مناقشه است، بالعکس.
این را بیش از هر چیز دیگر می توان در پژوهش هاى مربوط به چگونگى شکل گیرى مرزهاى جنوبى ایران در خلیج فارس ملاحظه کرد و هم چنین منتهى الیه غربى آن در حول و حوش مرزهاى عراق؛ حوزه هایى که شکل گیرى نهایى بخش هایى از آن هنوز به نتیجه ى نهایى نرسیده است. اگرچه در مورد پیشینه ى مقوله ى اخیرالذکر یعنى مرزهاى ایران و عراق چند بررسى منسجم و جامع در دسترس قرار دارد که در ادامه ى کار به آن ها اشاره خواهد شد، ولى در مورد مسائل مربوط به شکل گیرى مرزهاى ایران در خلیج فارس آثار مشابه کم و اندک است. تا جایى که نگارنده اطلاع دارد جز بخش هایى از کتاب کشورها و مرزها در منطقة ژئوپلیتیک خلیج فارس به قلم پیروز مجتهدزاده ) ترجمه ى حمیدرضا ملک محمدى نورى، تهران :دفتر مطالعات سیاسى و بین المللى، 1372،249 ص (بررسى جامع دیگرى در این زمینه منتشر نشده است. از این رو در این زمینه یا باید به کتاب هاى عمومى ترى در حوزه ى روابط سیاسى ایران و بریتانیا مراجعه کرد و یا به پاره اى از تحقیقات مربوط به خلیج فارس؛ از بررسى هاى کلى اى چون جزایر ایران در خلیج فارس سرتیپ حاجعلى رزم آرا1320) ، 133ص (گرفته که بحرین و جزایر کوچکترى چون بوموسى و تنبها را نیز از نظر دور نداشته تا  تک نگاری هایى چون مطالعاتى در باب بحرین و جزایر سواحلخلیج فارس عباس اقبال ( 1328 )، بحرین سعید نفیسى ( 1332 )، بحرین از دوران باستان تا امروز على زرین قلم ( 1337 )، بحرین و مسائل خلیج فارس جهانگیر قائم مقامى ( 1341 )، بحرین از دوره ى هخامنشى تا امروز وزارت امور خارجه ( 1349 ) ... از یک سو، و مبالغة مستعار محمدعلى موحد راجع به جزایر سه گانه 1373 )) از دیگر سو.  از لحاظ اسناد مرتبط با این تحولات نیز مى توان به گزیده اسناد خلیج فارس (تهران: دفتر مطالعات سیاسى و بین المللى، 5 ج، 1348- 1377) اشاره کرد که بیشتر تحولات دوره ى متأخر قاجار را شامل مى شود.
مرزهاى ایران و عراق
جدى ترین مناقشه ى مرزى ایران که لغو یک جانبه ى قرارداد 1975 ایران و عراق در خصوص خاتمه دادن به این مسأله و تعرض نظامى عراق در سال 1358 نقطه ى اوج آن بود در امتداد مرزهاى ایران و عراق جریان داشته است و به همین جهت بررسى هاى انجام شده در این موضوع کم و اندک نیست. یکى از نخستین و مهم ترین آثارى که در این زمینه منتشر شد "زمینه هاى تاریخى اختلافات ایران و عراق" به قلم منوچهر پارسا دوست) تهران: شرکت انتشار،1364، 279 ص  ( است که این بحث را از دوره ى رقابت شاهان ایران و عثمانى از دوره ى صفویه پى گرفته و آن را تا به حل و فصل موقتش در قرارداد پی شگفته ى الجزایر ( 1975 ) دنبال مى کند. دیگر کتاب جامع در این" زمینه بررسى تاریخى اختلاف مرزى ایران و عراق" به قلم اصغر جعفرى ولدانى) تهران: دفتر مطالعات سیاسى و بین المللى، 1367،715 ص  ( است که آن نیز همان دوره ى زمانى را به انضمام یک فصل نهایى در مورد لغو عهدنامه ى الجزایر و تجاوز نظامى عراق، موضوع بررسى دارد. در کتاب "مسائل مرزى ایران و عراق و تأثیر آن در مناسبات دو کشور" نوشته ى آذرمیدخت مشایخ فریدنى) تهران: امیرکبیر، 1361،295 ص (این موضوع از قراردادهاى ارزنه الروم تا سقوط پادشاهى عراق و با تکیه بر اسناد وزارت خانه هاى خارجه ى ایران و بریتانیا بررسى شده است.
در ادامه جا دارد از کتاب" استعمار بریتانیا و مسئله ى اروندرود" نوشته ى فیروز منصورى) تهران: مؤسسه ى مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1376،303 ص (نیز یاد شود که در آن در پاره اى از تحولات مربوط به مناقشات مرزى ایران و عثمانى در این حدود از اواسط قرن 19 میلادى تا سال هاى نخست قرن بعدى، از نوعى نگاه » توطئه محور « بررسى شده است. در اشاره به اسناد و گزارش هاى تاریخى که در این حوزه منتشر شده اند در درجه ى اول باید از رساله ى تحقیقات سرحدیه میرزا جعفرخان مشیرالدوله)مهندس باشى( یاد کرد که به اهتمام محمد مشیرى)تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 348،244 ص(  منتشر شد. میرزا جعفرخان مهندس خود از اعضاى کمیسیون مرزى اى بود که در سال هاى 1265 تا 1271 ه.ق نواحى مرزى ایران و عثمانى را از محمره در جنوب تا ارتفاعات آرارات در شمال موضوع مطالعه و بررسى قرار دادند و این رساله ى ذى قیمت حاصل بررسى ها و مطالعات مزبور است. در کنار این رساله به مجموعه اى از دیگر اسناد مى توان اشاره کرد که در این زمینه از سوى دفتر مطالعات
سیاسى و بین المللى وزارت امور خارجه منتشر شده است؛ آثارى چون گزیده ى اسناد مرزى ایران و عراق) تهران، 1368،254 ص(
که بیش تر به مکاتبات دوره ى پهلوى مربوط مى شود و گزیده ى اسناد سیاسى ایران و عثمانى)به کوشش محمدحسن کاووسى عراقى تهران: 7 ج،  (1375 - 1369که بخش مهمى از ، آن به مناسبات مرزى دو کشور اختصاص دارد.
مرزهاى ایران و ترکیه
بخش اصلى مذاکرات و مناقشاتى که در این حوزه وجود داشت در چارچوب روابط مرزى ایران و عثمانى
جاى گرفت. روابطى که در یک دوره، نظر به ملاحظات و منافع سیاسى روس و انگلیس به یک فرایند
چهارگانه تبدیل شد و در همین فرایند نیز با اتمام کار کمیسیون مرزى ایران و عثمانى و روس و انگلیس
1333 ه.ق، تقریبا زمینه ى حل و فصل آن نیز فراهم شد تا آن که با پیشامد جنگ اول - در سال هاى 1331
جهانى و فروپاشى عثمانى، نهایى و قطعى شدن توافق هاى صورت گرفته معوق ماند.
اگرچه این تعویق و تأخیر هنوز به نوعى در مورد مرزهاى ایران و عراق ادامه دارد ولى خوشبختانه در
مورد منتهى الیه شمالى اش که پس از جنگ اول در حوزه ى مناسبات ایران و جمهورى ترکیه قرار گرفت
چنین نشد.
اختلافات مرزى ایران و ترکیه که به دلیل پیشامد حوادثى چون مسائل ناشى از طغیان کردها در هر
دو سوى مرزها، با تنش هاى حادى نیز توأم شد، بالاخره در خلال رشته مذاکراتى دشوار و طولانى در
یک دوره ى طولانى در نیمه ى نخست پادشاهى رضا شاه به پایان رسید و بالاخره حدود تعیین شده ى
کمیسیون چهارگانه، با حذف و اضافاتى چند، مورد پذیرش طرفین قرار گرفت. جوانبى چند از این ماجرا در
- یکى از نوشته هاى نگارنده تحت عنوان شورش کردهاى ترکیه و تأثیر آن بر روابط خارجى ایران 1310
252 ص) مورد بررسى قرار گرفته است. دیگر مآخذ مهم ، 1307 ه.ش (تهران: نشر تاریخ ایران، 1374
در این زمینه کتاب مرزهاى ایران و ترکیه از رحمت الله معتمدى (تهران: شرکت نشر و پژوهش شیرازه
شرح گزارشات و وقایع یومیة » 475 ص) است که با در بر داشتن ، کتاب با همکارى پردیس دانش، 1390
هم از وضعیت جغرافیایى و انسانى « کمیسیو نهاى تحدید حدود ایران و ترکیه در سال هاى 1309 و 1312
سرحدات مورد بحث شرح درخور توجهى ارائه مى کند و هم از اختلافات مرزى دو کشور.
با در نظر داشتن این مرور گذرا بر اهم کتب منتشرشده ى فارسى در این زمینه در درجه ى اول از کم و
اندک بودن پژوهش هاى صورت گرفته در این حوزه - در قیاس با اهمیت مطلب - مى توان سخن گفت.
پاسدارى از تمامیت ارضى در کنار دیگر عواملى چون اقتدار سیاسى و نظامى، مستلزم میزانى از دانش و
آگاهى در مورد کم و کیف شکل گیرى این تمامیت ارضى نیز هست.
مرزهاى ایران با توجه به ناآرام ىهاى بنیانى در پار هاى از کشورهاى همسایه، مرزهاى ناآرامى است. هما نگونه
که تجرب هى فروپاشى شوروى و برآمدن مجموع هاى از کشورهاى جدید در حوز هى برجا ىمانده از آن نشان داد
حتى آن بخش از مرزهاى ایران که مصون از هرگونه تغییر و تحولى به نظر می آمدند، ناگهان دستخوش تغییراتى
اساسى و مسائل برآمده از آن شدند. از جمله مسأله ى رژیم حقوقى دریاى مازندران که نظر به فقدان بررسیىهاى
تاریخى لازم، کل مباحث جارى در این زمینه به مجموعه اى از تحلیلهاى حقوقى کاهش پیدا کرد. با توجه به
مدعیات ارضى-« ارضى »  که چه عرض کنیم - « سرزمینى »   پاره اى از خرده کشورهاى این حوزه که مثلا قراردادهاى گلستان و ترکمانچاى را نه به معناى از دست رفتن حاکمیت ایران بلکه تجزیه ى « کشور » خود تعبیر میکنند، این قضیه سر دراز خواهد داشت. تعلل عراق در شناسایى مجدد قرارداد 1975 و تداوم اختلافات ایران و امارات بر سر جزایر سه گانه نیز به جاى خود.
کاوه بیات