خاطرات آقابکف

یکی از حوادث مهمی که تأثیر فراوانی در اوضاع سیاسی ایران گذاشت و سبب شد دولت ایران از مناسبات خود با روسها بکاهد، انتشار خاطرات «ژرژ سرگئی یوویچ آقابکف» مأمور عالی‌رتبه «گ.پ.اُ» (سازمان امنیت شوروی» بود.

آقابکف، از ارامنة ترکستان پس از خدمت در ارتش سرخ، از 1920 به سازمان چکا پیوست. پس از تبدیل سازمان چکا به گ.پ.اُ، آقابکف نیز همچنان به کار خود در این سازمان ادامه داد. او در مأموریت‌های مختلفی، به افغانستان و ایران و ترکیه سفر کرد. آقابکف هنگامی که در ترکیه به انجام وظیفه اشتغال داشت، در ژانویه 1930 به فرانسه گریخت و در آغاز بخشی از خاطرات خود را در شماره‌های 26 تا 30 اکتبر 1930/4 تا 8 آبان 1309 روزنامه لوماتن چاپ پاریس، منتشر کرد. سپس در سال بعد همة یادداشتهای خود را در کتابی به زبان فرانسوی منتشر کرد.(1) وزارت امور خارجه ایران نیز دو نسخه از این کتاب را تهیه کرد و در اختیار سرتیپ آیرم، رئیس کل نظمیه، گذاشت.(2)

انتشار کتاب آقابکف، در مجامع رسمی ایران تأثیر زیادی گذاشت و همه کسانی که به نحوی از آنان، در شرح مأموریت‌‌های آقابکف در ایران، یاد شده بود، تحت پیگرد قرار گرفتند و در نتیجه، در حدود 250 نفر در تهران، 130 نفر در خراسان و 50 نفر در آذربایجان دستگیر شدند. پس از بازجویی از این عده، همه به جز 32 نفر آزاد شدند که از این عده پس از محاکمه در دادگاه‌های نظامی، 4 نفر اعدام و بقیه به زندان‌های کمتر از 15 سال محکوم شدند.

روزنامة بیلوریش، چاپ استانبول در شماره 26 مرداد 1310، نیز زیر عنوان «ایران، انتشارات آقابکف»، مطلبی بدین شرح نوشت: «نظر به اطلاعاتی که از ایران به ما رسیده، افشائات چکیست آقابکف در دوایر رسمی ایران تأثیرات مهمی بخشیده، بنابراین در وزارت پست و تلگراف تفتیشات واقع گشته و مأمور رمز هیأت وزرا، محمدعلی‌میرزا هم توقیف شده،‌ علاوه بر این از طرف حکومت ایران به جرم بلشویکی توقیفات مهمی به وقوع رسیده و در مقابل همین قضایا حکومت بلشویک نیز اغلب تجار ایرانی ساکن روسیه را تحت توقیف درآورده...»(3)

روزنامه باکنسیکی رابچی، چاپ بادکوبه نیز در شماره 3 فوریه 1932، مطلبی زیر عنوان «تضییق به کارگران در ایران» چنین نوشت: «چند نفر از کارگرانی را که داخل تشکیلات انقلابی بودند به محکمة نظامی احضار و از سه ماه تا دوازده سال حبس و برای استفاده در کارهای اجباری محکوم کرده‌اند. محکومین با تضییقات وحشیانه تحقیر و روی ایشان آب یخ ریخته می‌شد...» همچنین مقالات دیگری در مطبوعات شوروی چاپ شد که در همة آنها از «رفتار وحشیانة حکومت ایران با آزادی‌خواهان» سخن به میان رفته بود.(4)

پی‌نوشت:

1. درباره آقابکف نک ژرژ سرگئی یوویچ آقابکف، خاطرات آقابکف، ترجمة‌حسین ابوترابیان، تهران، انتشارات پیام، 1357، مقدمة مترجم، ص 3.

2. اسناد وزارت امور خارجه، کارتن 20، پرونده 19، سال 1310، نامه نمرة 2792 سرتیپ آیرم به وزارت خارجه در 29 شهریور.

3. اسناد وزارت امور خارجه، کارتن 20، پرونده 19، سال 1310ش، ترجمه از روزنامه بیلوریش، 26 شباط (مرداد)، نمره 30.

4. همان، کارتن 16، پرونده 44، سال 1310ش، گزارش کنسولگری بادکوبه در 23 بهمن، نمره 3093، در این پرونده مقالات انتقادی روزنامه‌های شوروی درباره ایران جمع‌آوری شده است.