تجربه اقتصاد مقاومتی علمای دوره قاجار در یک شرکت

نوشتار حاضر درصدد است یکی از تجربه های تولید و مصرف کالای ایرانی در تاریخ معاصر ایران را به مثابه ی تجربه ای برای اقتصاد مقاومتی بکاود و از این رهگذر، رهگشایی معرفتی برای مخاطبین ایجاد کند.

1. اقتصاد از ارکان اصلیِ حیات انسانی است. پویایی اقتصاد، قوام اجتماعی و در ادامه رشد و پیشرفت را حاصل می شود. جمهوری اسلامی ایران، در دهه ی چهارم خود، اهتمام اصلی اش را متوجه این نکته کرده است. اگر نظام اسلامی نتواند در بُعد اقتصادی خود را احیاء کند، با چالش های بسیار جدی روبه رو خواهد شد. اهمیت این نکته چنان است که مقام معظم رهبری سال های دهه ی اخیر را متأثر از دغدغه های اقتصادی نام گذاری کرده اند. ایشان همچنین در ابتدای این دهه، اصل ۴۴ قانون اساسی مبنی بر چگونگی خصوصی سازی و در آستانه ی امسال، محورهای اقتصاد مقاومتی را بیان کردند. به عبارت دیگر، اکنون کاربست تغییرات بنیادی برای پویایی اقتصاد ایران در سطح خرد و کلان مورد اهتمام کل و جزء نظام است.

۲. یکی از وجوه اقتصاد مقاومتی، تولید و مصرف کالای داخلی است. فهم و شناخت دقیق این امر، ما را به دیگر ابعاد اقتصاد مقاومتی رهنمون می سازد. شناخت تجربه ی تکیه بر تولید داخلی به خوبی قادر است ما را در موضوع بیان شده هدایت کرده، نقاط قوت ما را نشان دهد و مانع از ارتکاب خطاهای پیشین شود. اقتصاد مقاومتی بُعد سلبی ای نیز دارد و آن رویکرد مقاومتی در قبال تولیدات خارجی است. اینکه نباید به تولیدات خارجی وابسته بود. با توجه به مطالب فوق، اقتصاد مقاومتی دو جنبه ی ایجابی و سلبی دارد.

در رویکرد ایجابی، توجه به تولید داخلی و خرید و مصرف آن ها مورد نظر است و در جنبه ی سلبی، باید توجه داشت که از تولیدات خارجی، که نمونه ی داخلی دارند، فاصله گرفت و وابستگی ای نسبت به آن ها وجود نداشته باشد. نوشتار حاضر درصدد است یکی از تجربه های تولید و مصرف کالای ایرانی در تاریخ معاصر ایران را به مثابه ی تجربه ای برای اقتصاد مقاومتی بکاود و از این رهگذر، رهگشایی معرفتی برای مخاطبین ایجاد کند.

۳. شرکت اسلامیه، نام شرکتی تجاری است که توسط علما و تجار پایه گذاری گردید تا در جریان نهضت تحریم تنباکو، به خودکفایی ملی و استغنا از خارج بپردازد.[1] در ابتدا کار اصلی شرکت دادوستد منسوجات اصفهان و داخله ی ایران و تهیه ی مقدمات تأسیس کارخانه ی ریسمان ریسی بود.[2]

پس از قیام تنباکو، دو مجتهد اصفهانی، حاج آقا نورالله و آقا نجفی به این فکر افتادند که علاوه بر نفی کالاها و منسوجات خارجی، می توان امکانات داخلی را جهت تولید کالای داخلی بسیج نموده و با ابتکار ایرانی به تولید منسوجات پرداخت و ملت را برای حمایت از آن تشویق کرد و از این طریق، تحریم کالاهای بیگانه را تحقق بخشید.

این عمل در زمانی رخ داد که معامله ی کالای فرنگی، اساس تجارت را شکل می داد و متأثر از نفوذ اقتصادی، نفوذ فرهنگی و سیاسیِ فرنگیان نیز ایجاد شده بود. در واقع تأسیس شرکت اسلامیه در ادامه ی نهضت علما در نهضت تحریم تنباکو قابل درک است که از جنبه ی سلبیِ تحریم کالای خارجی، به سوی رویکرد ایجابیِ تولید و مصرف کالای ایرانی حرکت کرد.

۴. نکته ی حائز اهمیت در تأسیس شرکت اسلامیه، پیش قدمی علماء در این حرکت است. آقا نجفی (شیخ محمدتقی) و حاج آقا نورالله در تکوین و تداوم این شرکت نقش اساسی داشتند. دغدغه ی آغازین کار از نیمه ی اول سال ۱۳۱۶ هجری قمری و در خطبه های مرحوم آقا نجفی در مسجد جامع سلطانی در اصفهان آغاز شد. آنجا که ایشان از مردم خواستند به مصرف کالای داخلی و خودداری از مصرف کالای خارجی روی آورند.[3] در ادامه تأثیر حجت الاسلام آقا نجفی در اجرای این اقدام چنان است که روزنامه ی «ثریا» ایشان را سرآغاز تاریخ ترقی ایران معرفی می کند.[4]

آیت الله آخوند خراسانی در نامه ای به مظفرالدین شاه، وی را دعوت به حمایت از شرکت اسلامیه می کند.[5] آیات عظام سید محمدکاظم یزدی، ملامحمدحسن مامقانی، ملاعبدالله مازندرانی، حاجی میرزا محمدحسن نوری، حاج آقا صدراصفهانی و برخی دیگر از علما، در نامه های جداگانه ای، از تأسیس این شرکت حمایت کردند و آن را برای مسلمین ضروری تشخیص دادند.[6]

تأسیس شرکت اسلامیه، در ادامه ی نهضت علما در نهضت تحریم تنباکو قابل درک است که از جنبه ی سلبیِ تحریم کالای خارجی، به سوی رویکرد ایجابیِ تولید و مصرف کالای ایرانی حرکت کرد.

۵. اگرچه فعالیت شرکت اسلامیه در ابتدا معطوف به صنعت نساجی بود، اما نیازهای متنوع مردم و اقبال عمومی ایشان به این شرکت باعث شد فعالیت شرکت وارد بخش های دیگر از جمله ایجاد مدرسه، بیمارستان و حتی راه آهن شود. حاج آقا نورالله با تأسیس بیمارستان، گامی دیگر در راستای خودکفایی ایرانیان در اصفهان برداشتند. به بیان دیگر، اقدامات و فعالیت های شرکت اسلامیه صرفاً در صنعت نساجی خلاصه نمی شد، بلکه حاج آقا نورالله جنبه های اقتصادی و در ادامه، جنبه های فرهنگیِ دیگری را نیز به فعالیت های شرکت اضافه کردند.

۶. فعالیت های شرکت اسلامیه چنان وسعت گرفت و چنان تأثیرگذار افتاد که رسانه های داخلی و خارجی به بازتاب فعالیت های آن پرداختند. اشاره شد که روزنامه های «حبل المتین»، «ثریا» و «حکمت» مدام فعالیت های این شرکت را رصد می کردند. روزنامه ی «الهلال» چاپ مصر گزارشی از فعالیت شرکت اسلامیه چاپ نمود و از حاج آقا نورالله تجلیل نمود.[7]

کالا های شرکت اسلامیه با حجم زیادی به مناطق مختلف صادر می شد؛ تا جایی که در هر منطقه، شخصی عهده دار امور مربوط به خرید و فروشِ کالاهای شرکت بود و وکالت آن را برعهده داشت. نمایندگی شرکت در باکو با حاج زین العابدین تقی اف بود. در بمبئی حاجی سلطانعلی شوشتری، در مصر آمیرزا محمدجواد مشکی و علی محمدخان کاشانی نماینده ی بودند. در مسکو نیز آمیرزا نعمت الله کاظم و حاجی سید حسن افندی تجار اصفهانی بودند.[8] تأثیرگذاریِ شرکت اسلامیه چنان کارگر افتاد که وزارت خارجه ی انگلستان در پی خلل در امور آن بود.

۷. شرکت اسلامیه اگرچه خوش درخشید و در بُعد مقاومتی توان قابل توجهی از نیرویِ جریان اسلامی را نشان داد، اما در ادامه، کینه ی دولت استعماری انگلیس حرکت آن را متوقف کرد. گفته شد که وزارت خارجه ی انگلستان در پی خلل در امور شرکت بود. نامه نگاری های وزارت خارجه ی انگلستان با دولت هایی که شرکت اسلامیه در آنجا فعالیت داشت تا حدودی در کنترل و کاهش اقدامات تجاریِ شرکت دخیل بود.

۸. توضیح فوق یکی از تجربه های تأثیرگذار اقتصاد مقاومتیِ ایرانیان را نشان می دهد. شرکت اسلامیه فعالیت های گسترده و در عین حال تأثیرگذاری را در بُعد اقتصادی انجام داد. اگر چنین تجربه ای در ۱۲۰ سال پیش حاصل شده است، قطعاً در شرایط کنونی ایجاد اقتصادی قوی، تأثیرگذار و متکی به توان بومی دور از دسترس نیست. اقتصادی که در دو بُعد سلبی و ایجابی هم از مصرف کالاهای خارجی فاصله می-گیرد و هم به تولید داخلی تکیه دارد.

پی نوشت ها:

[1] نجفی، موسی (۱۳۷۸)، اندیشه ی سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهانی، تهران، مؤسسه ی مطالعات تاریخ معاصر، ص ۳۱.

[2] محبوبی اردکانی، حسین (۱۳۶۸)، تأسیس مؤسسات تمدنی جدید در ایران، جلد سوم، به کوشش کریم اصفهانیان و جهانگیر قاجاریه، تهران، دانشگاه تهران، ص ۹۴.

[3] روزنامه ی حبل المتین (۱۳۱۶)، شماره ی ۲۰، دوشنبه، ذی القعده.

[4] نجفی، موسی (۱۳۷۸)، ص ۴۱.

[5] روزنامه ی ثریا (۱۳۱۷)، سال دوم، شماره ی ۱۳.

[6] همان جا.

[7] روزنامه ی الهلال (۱۳۱۷)، شماره ی دهم، دهم جمادی الآخر، چاپ مصر.

[8] نجفی، موسی (۱۳۷۸)، ص ۳۵.