نگاهی به دلیران تنگستان

 هشت روز از تاجگذاری احمد شاه ، آخرین پادشاه خاندان قاجار ، گذشته بود که ناقوس جنگ جهانی اول به صدا درآمد . دولت ایران ،پس از آغاز جنگ بی درنگ بیطرفی کامل خود را اعلام داشت . اما دولتهای درگیر در جنگ این بیطرفی را به هیچ گرفتند و سپاهیان بیگانه از هر سو به خاک ایران حمله ور شدند . روس های تزاری به سر کردگی ژنرال باراتف تا اصفهان تاختند ، عثمانیها از مغرب تا همدان پیش تاختند و انگلیسیها از جنوب ومشرق تا قاینات شتافتند .
ایران هم میدان نبرد شده بود .در این نبردروس وانگلیس دریک طرف و دولت عثمانی ، به یاری آلمان واتریش ،در طرف دیگر بود . ایران با انقلاب مشروطیت وارد مرحله تازه ای از تاریخ خود شده بود . انقلابیون صدر مشروطه هدفی جز این نداشتند که دولت قانونی در ایران برقرار شود ، آزادی و برابری و برادری همه جا بگسترد و دست بیگانه از ایران کوتاه شود و فساد دستگاه حاکمه از میان برخیزد و یک دولت مرکزی نیرومند و ملی روی کار آید . جانبازی ها و فداکاری های آنان همه در راه تحقق این آرزو بود و البته این آرزوئی نبود که دولتهای استعمارگر روس و انگلیس خواهان آن باشند .
در همان گیر ودار انقلاب ، میان دولت انگلیس و روسیه تزاری قرارداد 1907 امضا شد و ایران عملا به دو منطقه نفوذ و یک منطقه بیطرف تقسیم گردید . منطقه شمال زیر نفوذ روسیه و منطقه جنوب زیر نفوذ انگلیس قرار گرفت . دولت مرکزی حتی در خود تهران قدرتی نداشت . خطوط ارتباطی ،جاده ها ، گمرک و بازرگانی در دست بیگانگان بود .حتی روسها می گفتند که آیا ایران کنونی ،دستکم در شهرستان های شمالی ، برای دولت روسیه حکم یک کشور خارجی را دارد ؟ آنان در واقع ایران را یک کشور مستقل نمی دیدند . استقلال ایران چنان محو شده و زوال قدرت دولت ایران چنان آشکار شده بود و کارهای کنسول های روس وانگلیس چنان بیشرمانه بود که بسیاری از ایرانیان دست از هر امیدی شسته بودند . با این همه ، جنگ جهانی اول دنیای جدیدی در برابر مردم کشور ما گشود و پیروزی های آلمان در آغاز جنگ امید تازه ای را در دل آنها بیدار کرد .
آلمان از نظر ایرانیان دولتی استعمارگر نبود ، دستکم در رابطه اش با ایران ، به روش استعمارگرانه نپرداخته بود . ایران از 1885 میلادی با آلمان رابطه سیاسی بر قرار کرده بود و با آغاز جنگ ، این رابطه نزدیکتر شد . ایرانیان از این که می دیدند که آلمان با روس و انگلیس _ یعنی دو دشمن واقعی آنها _ وارد جنگ شده بود ، شادمان بودند و پیروزی آلمان را به یک معنی پیروزی خود میدانستند . زیرا که با شکست روسیه و انگلیس ایران نیز از قید نفوذ سیاسی آنها آزاد میشد .
سیاستمداران آلمان نیز از این مسئله استفاده کردند و فعالیتهای خود را در ایران گسترش دادند . به آزادیخواهان ایران نزدیک شدند و ایلات و عشایر را بر ضد انگلیس شوراندند . در این زمان،دربرلین،پایتخت آلمان گروهی از مهاجرین ایرانی جلسه هائی تشکیل می دادند که سید حسن تقی زاده ، اسماعیل آقا امیرخیزی ،کاظم زاده ایرانشهر ، حسینقلی خان نواب ، محمد قزوینی و محمد علی جمالزاده در شمار آنها بودند. این گروه با کمیته دفاع ملی که در ایران تشکیل شده بود و با روس و انگلیس می جنگید ، روابط نزدیک داشت .
پیروزی های آلمان و فتوحات دولت عثمانی که متحد آلمان و به هر صورتی دولتی مسلمان بود ، روحیه مجاهدین را تقویت میکرد و امید آنها را به شکست انگلیس و روسیه فزونی می بخشید .
دلیران تنگستان
حفظ خلیج فارس و جنوب ایران برای استفاده از ذخیره های سرشار نفت کشور ما برای انگلیس امری حیاتی بود . نیروی دریائی انگلیس به نفت ایران ، که بر طبق قرارداد دارسی یکسره به دست انگلیسی ها افتاده بود نیاز مبرم داشت و بدون این نفت عملا فلج می شد . این مسئله انگلیس را بر آن داشت تا در بوشهر نیرو پیاده کند و جنوب ایران را یکسره زیر اشغال نظامی در آورد ودر همین جا بود که با مقاومت تنگستانیها مواجه شد .
تنگستان در شمال بندر بوشهر واقع است . مردان و زنان تنگستانی به شجاعت و دلیری شهره اند و همگی رنجبر و زحمتکشند . کمتر شوخی و مزاح می شناسند وبسیار زودرنجند . شجاعت این مردمان در جنگ جهانی اول به اثبات رسید . یک سال پس ازآغاز جنگ جهانی اول کشتیهای جنگی انگلیس بوشهر را تصرف کردند و نیروی انگلیس وارد بوشهر شد . انگلیسی ها بیدرنگ دارالحکومه ، گمرک خانه ، و سایر ادارات دولتی را تصرف کردند و موقر الدوله حاکم بوشهر را تحت نظر گرفتند و پرچم انگلیس را بر فراز دارالحکومه بر افراشتند . یک روز پس از تصرف بوشهر ، چهارده تن از آزادیخواهان را دستگیر و به هند تبعید کردند . زائر خضر خان اهرمی ، رئیسعلی دلواری و شیخ حسین خان چاه کوتاهی ، سه تن از سران دلیر تنگستان ، از این وقایع آگاه شدند و تصمیم گرفتند که بر ضد دشمن قیام کنند و در برابر نیروی بیگانه بایستند .
آلمانی دلیر
در این میان یک آلمانی به نام واسموس نیز به آنها پیوست . واسموس ماجرا جوئی شجاع و دلیر بود . فارسی را شمرده صحبت میکرد و عشایر ایران را به خوبی می شناخت . در اوایل جنگ از تهران به شیراز آمد و چون خبر قیام دلیران تنگستانی را شنید ، به سوی بوشهر حرکت کرد . میگویند انگلیسی ها برای سر او 50000 لیره جایزه تعئین کرده بودند .واسموس یک برگ از این اعلان را به دست آورد و به نزد زائرخضرخان برد . زائر خضرخان خشمناک شد ، اعلان را پاره کرد و به دور انداخت و گفت « ما بیشرف نیستیم که مهمان خودمان را به دست دشمن بدهیم . شما دشمن دشمن ما هستید ، بنابر این دوست شمرده میشوید .»
نبرد تنگستانیها با سربازان انگلیس
زائر خضر خان با دو هزار تنگستانی مسلح روانه کارزار بوشهر شد . مه غلیظی پیرامون شهر را فرا گرفته بود و تنگستانیها از این مه استفاده کردند و ناگهان به سواره نظام انگلیس حمله بردند و شکست بزرگی بر آنها وارد کردند .
بیش از 150 انگلیسی در این نبرد کشته شدند . البته نیروهای انگلیسی هم از نظر شماره و هم از نظر تجهیزات بر دلیران تنگستانی برتری داشتند . انگلیس چهارده هزار سرباز و صد ها توپ و حتی هواپیما در اختیار داشتند حال اینکه نیروهای تنگستانی از چند هزار نفر تجاوز نمیکرد .
عشایر قشقائی و کازرونی نیز به مقابله با انگلیسی ها پرداختند .هشت هزار تفنگچی قشقائی و کازرونی به نیروهای انگلیسی حمله ور شدند و عرصه را بر آنها تنگ کردند . در این زمان سرپرسی سایکس ، افسر کهنه کار انگلیسی ، به فرماندهی نیروهای جنوب منصوب شده بود . او نخست با فرمانفرما و قوا م الملک و دریابیگی بر ضد نیروهای آزادیخواه ایرانی پیمان اتحاد بست و آنگاه با رشوه ونیرنگ و سرانجام زور سر نیزه ی 20000 سرباز انگلیسی کمکم بر تنگستانیها چیره شد . ولی تا پایان جنگ و آتش بس ،انگلیس هرگز نتوانست تنگستانیها را یکسره از میدان دور کند و بر جنوب ایران تسلط پیدا کند .
واسموس که بود ؟
واسموس را آنهایی که سریال دلیران تنگستان را دیده اند حتما بیاد دارند. مرد آلمانی موبور و چشم آبی که به همراه رییس علی دلواری وسایر دلیران تنگستان بر علیه حضور نیروهای انگلیسی در جنوب کشور – در گرماگرم نخستین جنگ جهانی- جنگید. کشور ما در آن روزگار صحنه مبارزه رقبای اصلی جنگ بود. قرار گیری ایران در منطقه استراتژیک خاور میانه و همسایگی با یکی از قدرت های اصلی درگیر یعنی عثمانی باعث شد که علی رغم اعلام بی طرفی، کشور ما از آتش جنگ مصون نماند.
یادداشت زیر در روزنامه شرق باعنوان لارنس آلمانی در جنوب ایران، حاوی نکات جالبی در این باب است.ترجمه سهراب برازش:
او بین قبایل ایرانى منطقه شیراز _ بوشهر تبدیل به شخصیتى افسانه اى شد. حتى انگلیسى ها نیز که سرسختانه با آنها جنگیده بود، با احترام از او یاد مى کردند. نخست وزیر انگلیس در دستگیرى او را بدین شکل اعلام مى کند: «ارتش آلمان که تاکنون در جنوب ایران دست به عملیاتى زده از دیروز در بازداشت نیروهاى انگلیسى قرار دارد! این ارتش از یک نفر تشکیل شده که ویلهلم واسموس نام دارد.»• ویلهلم واسموس که بود او به جاى اینکه مزرعه پدرى اش را در نزدیکى گسلار (Goslar) آلمان بر عهده بگیرد، در رشته زبان و فرهنگ فارسى تحصیل کرد و تصمیم گرفت در مشاغل دیپلماتیک مشغول به کار شود.
 در سن 32 سالگى بود که به سمت رئیس کنسولگرى تازه تاسیس بوشهر نایل شد. از همین جا بود که مرد اهل نیدرزاکسن آلمان با قد بلند، موهاى بور و چشم هاى آبى زبانزد شد: او از سبک زندگى خارجى هاى دیگر کناره گرفت و به جاى آن به حشر و نشر با روساى قبایل، معدنچیان و ماهیگیران منطقه پرداخت. به واسطه علاقه مندى و تسلط اش به زبان فارسى به زودى دوستان زیادى در کل منطقه پیدا کرد.
مبارزه واسموس در جنوب ایران با شروع جنگ جهانى اول آغاز شد. اگر چه ایران در جنگ اعلام بى طرفى کرده بود اما آن ناحیه از ایران به طور فرعى تبدیل به محل وقوع جنگ میان بریتانیاى کبیر و آلمان (و نیز متحد آلمان یعنى امپراتورى عثمانى) شد. پیش از آن انگلیسى ها جنوب ایران را به چشم ناحیه نفوذى خودشان مى نگریستند. در جنگ جهانى اول آلمان سعى داشت از نارضایتى ایران و افغانستان از سلطه انگلیس استفاده کرده، فصل سیاسى تازه اى را بگشاید و این کشورها را به «جهاد» علیه بریتانیا تحریک کند. به این دلیل انگلیسى ها در خلیج فارس به مقابله با آلمانى ها پرداختند. کشتى هاى آنها را ضبط و مصادره کرده، تجار آلمانى و اعضاى کنسولگرى را دستگیر کردند.
اما کنسول واسموس موفق شد با پول و تعدادى اسلحه به روساى قبایل پناه ببرد و قبایل و طایفه هایى که بین خودشان اختلاف و منازعه داشتند را در جنگ علیه انگلیس متحد کند. براى جنگ از اسلحه مازر (Mauser) آلمانى استفاده مى کردند که از آلمان براى واسموس فرستاده مى شد.این اسلحه ها به زودى در منطقه به نام واسموسى شهرت یافت. کریستوفر سیکس (Christopher Sykes) ایران شناس و زندگینامه نویس واسموس از «عشق به ایران» به عنوان «منبع قدرت» واسموس نام برده است. همین عشق بود که سبب شد در میان مردم منطقه اهمیتى اسرارآمیز پیدا کند
.واسموس بیش از ? سال تقریباً سه هزار مبارز از قبایل بومى را علیه مواضع انگلیسى ها رهبرى مى کرد. آنها به محموله هاى انگلیسى ها شبیخون مى زدند و با گزارش هاى غلطى که پخش مى کردند ارتش انگلیسى ها را دچار اختلال مى کردند. بدین طریق واسموس و جنگجویان ایرانى اش موفق شدند راه هاى مهم استراتژیک را براى انگلیسى ها از بوشهر به شیراز و تهران مرتباً مسدود کرده و در کار آنها اختلال به وجود بیاورند.
براى مقابله با به اصطلاح «ارتش آلمان در جنوب ایران» انگلیسى ها مجبور شدند کشتى هاى جنگى و یگان هاى سربازان انگلیسى و هندى را که در قسمت هاى دیگر فوق العاده وجودشان لازم بود، به خلیج فارس گسیل دارند.اگرچه انگلیسى ها در نهایت براى سر واسموس سه هزار سکه طلا جایزه گذاشتند اما تا مدتى نتوانستند او را دستگیر کنند. تازه هنگامى که واسموس خودش را به تهران رساند انگلیسى ها توانستند به کمک خیانت یک افسر ژاندارمرى او را دستگیر کنند.
با وجود ضربه هایى که واسموس به کمک ایرانى ها به انگلیسى ها زد، در مجموع تلاش آلمان براى کشاندن ایران و افغانستان بى طرف به جنگ و تقویت نیروهاى عثمانى با شکست مواجه شد. موفقیت انگلیسى ها در این زمینه بیشتر بود: انگلیسى ها موفق شدند امیر مکه و سربازانش را به «جهاد» با حکومت عثمانى متقاعد کنند. به کمک انگلیسى ها ارتش اعراب به حکومت عثمانى ضربه مهلکى وارد کرد. این جریان تحت رهبرى مامور انگلیسى توماس ادوارد لارنس معروف به «لارنس عربستان» صورت گرفت.ویلهلم واسموس موفق شد چند هفته بعد از دستگیرى اش از چنگ انگلیسى ها فرار کند و به آلمان بازگردد. اما دوباره عزم سفر به ایران کرد، کشورى که به گفته خودش «با جان و دل شیفته اش بود.»