ظل السلطان کمپانی‌دار! شرکت‌های تجاری پیش از مشروطه

  کمپانی مسعودیه همچنان ‌که از نامش پیداست به نام شاهزاده مسعود میرزا ظل‌السلطان، پسر ناصر‌الدین شاه و حاکم اصفهان، نام‌گذاری شده بود. این کمپانی که در گنج شایگان تاسیس آن را سال 1316ق ذکر کرده‌اند،1 سابقه‌ای بیشتر داشت و در آغاز به‌منظور تجارت تنباکو و فروش کالاهای خارجی تاسیس شد.
نخستین خبر درباره تاسیس این کمپانی در ماه شعبان 1311ق و در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه در روزنامه ایران منتشر شد.2 در خبر آمده است: «به جهت رونق و رواج تجارت تنباکو که چندی بود قدری کساد شده و هم برای حفظ صرفه اهالی داخله در تجارت و ابتیاع کلیه امتعه خارجه، چند روز نواب والا شاهزاده معظم له تجار معتبر را خواسته در این باره رسیدگی و استنطاق می‌‌کردند و حاصل این شد که دو شعبه کمپانی معتبر تشکیل دادند: یکی فقط برای خریدن تنباکو از رعیت به‌ریاست حاجی آقا محمد ملک‌التجار اصفهان و دیگری برای تجارت عموم اجناس و امتعه خارجی به‌ریاست حاجی عبدالغفار تاجر و عجالتا سرمایه این دو کمپانی 300 هزار تومان است و خود نواب والا ظل‌السلطان هم محض تشویق تجار و ترویج این دو تجارت به‌دست تجار اصفهان یک مبلغی شرکت با این کمپانی نموده‌اند و اکنون بیست روز است دایر شده و موسوم به کمپانی مسعودیه داشته‌اند».
شرکتی که برای خرید توتون و تنباکو تاسیس شده بود «انجمن شرکت عمومی تجارتی برای ترقی و ترویج متاع و زراعت تنباکو و توتون ممالک ایران» نام داشت و هما ناطق تاریخچه فعالیت آن را با عنوان «کمپانی ایرانی یا شرکت ترویج تنباکو» به صورت مفصل بررسی کرده است و به گفته او این شرکت ارتباطی با کمپانی مسعودیه نداشت.3 درباره کمپانی مسعودیه می‌‌توان گفت با توجه به اینکه موج مشارکت مردمی برای تاسیس شرکت‌های تجاری عملا با آغاز سلطنت مظفرالدین شاه به راه افتاد، چندان دور از ذهن نیست که خبری از فروش سهام عمومی شرکت مسعودیه تا قبل از سال 1314ق که مظفرالدین شاه به سلطنت رسید، در منابع وجود نداشته باشد. فعالیت تقریبا خصوصی این کمپانی در سه سال نخست آن، باعث می‌‌شد مسوولان کمپانی لزومی برای انتشار اخبار فعالیت شرکت در روزنامه‌ها نبینند. به همین دلیل روزنامه حبل‌المتین به کلی از فعالیت کمپانی مسعودیه بی‌خبر بود و در شماره 11 از سال چهارم خود می‌‌نویسد «ولی از اصفهان که مملو از تجار معتبر است هیچ آوازی به گوش نرسیده، چه می‌‌شود درین موقع جنابان فخامت مآبان حاجی آقا محمد ملک‌التجار و حاجی آقا سید‌محمد علی امین‌التجار ابداع کمپانی نموده، نگذارند منفعت ملک شان را تجار خارجه برده باشند. شک نیست اگر تجار اصفهان هم یک کمپانی ابداع نمایند و سلسله آن را وصل به این دو کمپانی [یعنی کمپانی تجارت فارس و کمپانی بوشهر] نمایند دست اجانب از تجارت ایران قطع خواهد شد»4. چندی بعد همین روزنامه در 23 ذی‌القعده 1314 ضمن انتشار «صورت ورقه شراکت کمپانی تجارتی مسعودیه دارالسلطنه اصفهان» یادآور شد «از خطوطی‌ که درین پوست (= پُست) به اداره رسیده ظاهر می‌‌شود قبل از اینها تجار محترم دارالسلطنه اصفهان کمپانی موسوم به مسعودیه ابداع فرموده و مشغول به داد و ستد تجارت می‌‌باشند و ما به‌واسطه بعید العهدی از وطن محترم ازین کمپانی یک مرتبه بی‌خبر بودیم».5
شرکت مسعودیه پس از آنکه در 1314ق فعالیت خود را به اطلاع عموم رساند، سرمایه خود را در حد 100 هزار تومان محدود نگاه داشت. بخش مهم این سرمایه به صورت سهامی بود که در اختیار سهامداران عمده قرار داشت و تنها 15 درصد از آن در اختیار سهامداران جزء بود. متن «صورت ورقه شراکت کمپانی تجارتی مسعودیه دارالسلطنه اصفهان» در 1314ق به شرح زیر است:
«چون قوام ملت و دولت و رفاه ملک و رعیت منوط و مربوط به امر تجارت و اخلال آن موجب زیان عموم بندگان حضرت احدیت است و نظر به اینکه تجارت خارجه در ممالک محروسه ایران روز به روز در تزاید و قوت است و تجارت داخله، آن به آن، در تنزل و ضعف، لهذا وطن پرستان دولت خواه ملک پرور به اعانت خداوندی و به توسل ائمه اطهار صلوه الله علیهم اجمعین و به امیدواری همراهی و تقویت و مراحم ملوکانه اعلیحضرت اقدس شاهنشاه اسلامیان پناه ارواح العالمین فداه و به میامن اقبال بی‌زوال و توجهات کامله نواب مستطاب اشرف اسعد ارفع والا شاهزاده معظم ظل‌السلطان و امت شوکته العالی و توجه کافیه علمای اعلام کثر الله امثالهم و اهتمامات وافیه جناب جلالت‌مآب اجل آقای میرزا سلیمان‌خان رکن‌الملک نایب‌الحکومه اصفهان درین ایام خیرت فرجام به مبارکی و میمنت و خیر و سعادت عقد شراکت محکم متقن شرعی فی ما بین اعیان و اعاظم و اشراف و جمعی از تجار و اخیار ذوالعز والاعتبار و غیره در سرمایه یک صد هزار تومان قران بیست نخودی رواج ایران که منقسم در 2 هزار شِیر که هر شِیری 50 تومان به وجه مذکور است منعقد و واقع گردید و هر کس طالب شراکت این کمپانی است به اداره محترمه کمپانی مذکور و وکلای محترم آن رجوع نماید و هر قدر از سندات شِیر این کمپانی را طالب باشد تنخواه به تحویل خانه اداره داده و معادل آن از سندات شِیر مذکور که به امضای وکلای ذیل است بگیرد و ضبط نماید.
وکلای ذیل که وکیل مطلق شرعی بلاعزل کمپانی مسعودیه‌اند، حتی‌المقدور در پرستاری و حفظ اموال و معاملات و محاسبات و به هر جهتی از جهات به مقتضای وکالت مطلقه خود متعهدند که مطابق قراردادی که در سندات شِیر مذکور نوشته شده، معمول دارند ضرر و جوکام6 کمپانی بر وکلای محترم زاید بر حق خود وارد نخواهد بود و مسوول نخواهند شد. در ضمن عقد خارج و لازم این کمپانی متعهد است که از سرمایه شراکت مساعده و قرض ربائی و امثال آن به احدی ندهد و هرگاه یکی از شرکای کمپانی متذکر مطلبی شوند که خیر و صرفه کمپانی در آن باشد به‌اداره اطلاع دهند با امتنان قبول خواهد شد. وکلای مطلق کمپانی هفته‌ای یک روز انعقاد مجلسی نموده به مرافقت و موافقت چند نفر دیگر از شرکای کمپانی که لایق و سزاوار طرف مشورت هستند به صلاح یکدیگر آنچه صرفه کمپانی است معمول می‌‌دارند و سالی یک مرتبه حساب کمپانی مذکور رسیدگی می‌‌شود. بعد از وضع مخارج یا آنکه اگر ضرری واقع شده باشد، سهم هر یک از شرکا به آنها داده می‌‌شود. امتداد این شراکت از دهم شهر رجب‌المرجب سنه 1311 تا 5 سال است. وکلای مطلقه کمپانی مسعودیه در 6 ماه اول محتمل عمل کمپانی مجانا بوده‌اند، تا اینکه شخص کاردانی را انتخاب نموده کلیه کار کمپانی را رجوع به وی دارند و در صورتی که این یک صد هزار تومان کفایت از این رشته تجارت نکند، مجددا به امضا و اطلاع شرکای کمپانی اسناد طبع خواهد شد و بر تعداد شِیرها خواهند افزود».
در همین آگهی وکلای شرکت مسعودیه سه نفر یعنی حاجی محمد‌علی تاجر اصفهانی، حاجی محمد‌حسین تاجر کازرونی معروف به حاج کاکا‌حسین و حاجی عبدالغفار تاجر کازرونی تعیین شده بودند و همه سهام شرکت به فروش رفته بود. مهم‌ترین شرکا و سهامداران 10 نفر و عبارت بودند از: حاجی عبدالغفار صاحب تاجر کازرونی با 15 هزار تومان سهام، حاجی محمد‌حسین صاحب تاجر کازرونی با 15 هزار تومان سهام، حاجی محمد‌علی صاحب تاجر اصفهانی با 10 هزار تومان سهام، آقای محمد‌صاحب تاجر قزوینی با 7500 تومان سهام، حاجی محمد‌صالح صاحب تاجر عرب 7500 تومان سهام و آقا محمد‌مهدی صاحب تاجر اصفهانی مشهور به سمسار با 10 هزار تومان سهام، حاجی محمد‌صادق صاحب تاجر کازورنی (یا کاشانی) با 5 هزار تومان سهام و حاجی میرزا محمد‌حسن صاحب تاجر دهدشتی با 7500 تومان سهام که همگی ساکن اصفهان بودند. در بمبئی آقا محمد‌جعفر صاحب تاجر اصفهانی با 5 هزار تومان سهام و در شیراز پسران مرحوم حاجی محمد‌حسن اسماعیل مشهور به آقاسی بیگ با 2500 تومان سهام از دیگر شرکای شرکت به شمار می‌‌آمدند. علاوه‌بر این 15 هزار تومان سهام نیز از سوی خریداران جزء در اصفهان، شیراز و یزد خریداری شده بود.
در 28 ذی‌حجه 1314ق روزنامه حبل‌المتین اطلاع داد که حاجی آقا محمد‌حسین صاحب تاجر کازرونی به‌عنوان مدیر کمپانی مسعودیه انتخاب شده است.7 کمپانی مسعودیه در شهرهای مختلف ایران نمایندگی داشت و از آنها با نام وکلای محترم شرکت یاد می‌‌شد. مهم‌ترین وکلای شرکت مسعودیه عبارت بودند از: حاجی علی آقا رئیس کمپانی اتحادیه در تبریز، حاجی لطف علی آقای صراف در تهران، حاجی عبدالرحمن صاحب تاجر شیرازی رئیس کمپانی تجارت فارس در شیراز، آقا محمد‌شفیع صاحب تاجر کازرونی رئیس کمپانی تجارت بندر بوشهر در بوشهر، آقا محمد‌جعفر صاحب تاجر اصفهانی در بمبئی، کمپانی داوود ساسون در لندن و هنگ کنگ، آقا محمد‌صاحب تاجر کرمانی مشهور به عرب در یزد، آقا محمد‌مهدی صاحب تاجر خراسانی در خراسان، حاجی ابوالقاسم صاحب تاجر اصفهانی در قزوین، آقا محمدصادق صاحب تاجر اصفهانی در حاجی ترخان و حاجی سید‌احمد صاحب تاجر بروجردی در کاشان.8
کمپانی مسعودیه در مقایسه با سایر شرکت‌های سهامی عمری دراز یافت و ظاهرا هر سال از طریق فروش سهام جدید به سرمایه شرکت می‌‌افزود.9 صورت جمع و خرج این شرکت در سال دهم فعالیت خود (محرم 1320ق) در روزنامه ثریا10 و در سال دوازدهم در روزنامه ادب چاپ تهران11 و همچنین در سال سیزدهم در روزنامه چهره‌نما منتشر شده است.12 جمال زاده در 1335ق گزارش می‌‌دهد که شرکت مسعودیه همچنان به فعالیت ادامه می‌‌داد.13
منابع:
1 - جمالزاده، گنج شایگان، 98؛ نیز نگاه کنید: احمد اشرف، موانع تاریخ رشد سرمایه‌داری در ایران، ص، 77
2- ایران، شماره 820، ص،3
3- هما ناطق، بازرگانان، صفحه 263 به بعد.
4- حبل المتین، 26 شعبان 1314ق، سال4، ش11، ص 132 ذیل عنوان «شیراز».
5- . حبل المتین، شماره 22، ذی‌القعده 1314ق، ص، 259
6- جوکام یا جکام که معنی آن را تنها به قرینه استفاده آن در متون مختلف این‌گونه می‌توان گفت، ظاهرا به نوعی از ضرر و اتلاف اموال شرکت یا تجارتخانه گفته می‌شد که در اثر حوادث خارج از اختیار مسوول شرکت یا تجارتخانه رخ می‌داد. حوادثی همچون سرقت اموال در هنگام حمل آنها از شهری به شهری و از این قبیل.
7- حبل المتین، شماره 27، ذی‌‌الحجه 1314ق، ص،319
8- حبل المتین، شماره 22، ذی‌القعده 1314ق، ص 260 و شماره 24، ذی‌الحجه 1314ق، ص، 282
9- چهره نما، شماره 30، سال 3 (شوال 1324ق)، ص، 11
10- ثریا، شماره 16، سال 5 (جمادی الثانی 1321ق)، ص،10
11 ادب، شماره 154، سال 4 (جمادی الثانی 1323ق)، ص،4
12- چهره‌نما، شماره 30، سال 3 (شوال 1324ق)، ص، 11
13- گنج شایگان، ص 98.