کاخ گلستان، زیباترین معماری تاریخی قاجارها در تهران

تعطیلات عید نوروز هر سال فرصتی است برای همه ایرانی ها که با سفر و گردش به نقاط دیدنی و تاریخی کشورمان از جاذبه های این آثار بهره ببرند، یکی از این نقاط دیدنی در تهران و کاخ گلستان قرار دارد.

کاخ گلستان با زیبایی های وصف ناپذیرش یکی از آثاری است که در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. این کاخ یکی از یادگارهای تهران در روزگار حکمرانی سلسله پادشاهی قاجاریه است که به واسطه اتفاقات مهمی که در آن رخ داده، از سایر کاخ های سلطنتی که در شهر تهران قرار دارد شناخته شده تر و نام آشناتر است.

ناصر نجمی در کتاب «طهران در عهد ناصری» می نویسد که وجه تسمیه کاخ گلستان به دلیل قرار گرفتن و محصور شدن در باغ یا گلستانی بوده که پیرامون آن باغچه هایی قرار داشته و خیابان های دراز و مشجری که در کنار آنها درختان چنار و سرو سر به آسمان کشیده بودند. قدمت این کاخ به زمان سلطنت شاه طهماسب اول صفوی بازمی گردد و از چند کاخ و عمارت جداگانه تشکیل شده که مهم ترین آنها در زمان قاجاریه ساخته شده و به عنوان محل سکونت شاهان قاجار مورد استفاده بوده است.

کاخ گلستان مسکن پادشاهانی چون آغا محمد خان قاجار، فتحعلی شاه قاجار، ناصرالدین شاه قاجار و مظفرالدین شاه قاجار بوده و دیگر پادشاهان قاجار و پهلوی بیشتر اوقات در سایر کاخ های واقع در تهران اقامت داشته اند. این کاخ را با وجود کاخ های متعدد در آن می توان به دو بخش اندرونی و بیرونی تقسیم کرد که البته اکنون فقط بخش بیرونی آن باقی مانده؛ چراکه به واسطه تنفری که رضا شاه از پادشاهان قاجار داشت، به بهانه از بین بردن مکانی که شاهان قاجار در آن به شهوترانی می پرداختند آنجا را خراب کرد و وزارت دارایی به جای آن ساخته شد.

بخش اندرونی کاخ گلستان

بخش اندرونی کاخ گلستان مکان زندگی همسران پادشاهان قاجار بوده است . ناصرالدین شاه قاجار در سال 1301 هجری قمری در سفر مشهد، به ابراهیم خان امین السلطان دستور داد تا عمارت قدیم اندرونی را خراب کرده و تا زمان بازگشت وی عمارتی بزرگ و نو بنا سازد و حسب الامر، متعاقبا در اندک مدتی طرح اندرونی توسط معماران زبده دربار کشیده و اجرا شد.

ایوان تخت مرمر

ایوان تخت مرمر از بناهای مربوط به دوران سلطنت آغا محمدخان قاجار بوده و مراسم تاجگذاری وی نیز در این مکان برگزار شده است. گفته می شود عمر بعضی قسمت های تخت مرمر که از بناهای دوره زندیه است از سایر قسمت های کاخ گلستان قدیمی تر است. ایوان تخت مرمر محل جلوس فتحعلی شاه قاجاربوده و بیشتر فرمان های خویش را نیز از این مکان صادر کرده است. او سال 1221 هجری قمری به سنگ تراشان معروف اصفهان دستور می دهد از سنگ مرمر زرد یزد تختی بسازند که همیشه وسط ایوان باقی بماند. این تخت از 65 قطعه مرمر بزرگ و کوچک تشکیل شده و توسط میرزا بابای شیرازی نقاشباشی طراحی شده و استاد محمد ابراهیم اصفهانی، سرپرستی حجاری آن را به عهده داشته است.

حوضخانه

عمارت حوضخانه در طبقه همکف تالار عاج قرار دارد و از بناهای دوره ناصرالدین شاه قاجار محسوب می شود و به اتاق تابستانی شهرت داشته که آب قنات شاهی پس از ورود به داخل آبنمای آن به حوض های حیاط کاخ گلستان می رسیده است.

تالار عاج یا سفره خانه

این تالار آخرین بار در زمان ناصرالدین شاه شاهد تغییرات ظاهری شد و به محل نگهداری هدایای پادشاهان خارجی اختصاص پیدا کرد و بعدها در دوازدهمین سال سلطنت رضاشاه پهلوی محل ضیافت مهمانان خارجی شد. یک نقاشی آبرنگ که توسط محمودخان ملک الشعرا کشیده شده در کاخ گلستان وجود دارد که نمای خارجی تالار عاج یا سفره خانه را قبل از بازسازی نشان می دهد.

تالار سلام

این تالار در ضلع شمالی کاخ گلستان قرار دارد و به طور مستقیم زیر نظر ناصرالدین شاه قاجار بنا شده است. وی پس از نخستین سفر خود به اروپا که در سال 1290 هجری صورت گرفت، با دیدن موزه ها و گالری های بزرگ در کشورهای غربی تصمیم گرفت موزه ای شبیه موزه های اروپا در ارگ شاهی بنا کند. به همین دلیل نیز عمارت خروجی ارگ را خراب کرد و در سمت شمال غربی و در جوار تالار عاج، بناهایی ساخت که کاخ گلستان جدید نام گرفت که تالار آیینه، سرسرا و اتاق موزه از جمله این بناها هستند و توسط حاج ابوالحسن معمارباشی مشهور به صنیع الملک ساخته شده اند. این تالار در زمان سلطنت پهلوی به منظور تشریفات رسمی مورد استفاده قرار داشته و تاجگذاری محمدرضا شاه نیز در این مکان برگزار شده است.

تالار آیینه

تالار آیینه جایگاهی وسیع و چهارگوش است که سقف و دیوارهای آن آیینه و بلورکاری شده و شهرت عمده آن علاوه بر تزئینات آن، بیشتر به دلیل نقاشی معروف کمال الملک غفاری است که سال 1309 هجری قمری از این تالار ترسیم کرده و اکنون نیز در کاخ گلستان در معرض نمایش قرار دارد. همچنین تخت طاووس که به وسیله نادرشاه افشار به ایران آورده شده بوده نیز در این تالار قرار داشته که پوشش خارجی آن از طلا بوده و سنگ های قیمتی زیادی روی آن کار شده بوده که برخی از زمردهای آن حجم فوق العاده زیادی داشته اند. در بالای پشتی این تخت، خورشیدی از برلیان و در کنار آن نیز دو طاووس از برلیان خودنمایی می کرده و بعدها به موزه جواهرات انتقال پیدا می کند.

شمس العماره

این بنا پس از نخستین سفر ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ، با معماری ایرانی و اسلوب فرنگی با محاسبه زیرزمین آن در هفت طبقه ساخته شده و نام دیگر آن نیز عمارت خورشید است. ساخت این بنا سال 1282 هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار آغاز شده و طراحی آن به همت دوستعلی خان معیرالممالک صورت گرفته و معمار آن نیز استاد علی محمد کاشی بوده که سال 1284 هجری قمری به پایان رسیده است.

خلوت کریم خانی

خلوت کریم خانی یا جلوخان سال 1173 هجری قمری احداث شده است. در گوشه شمال غربی محوطه کاخ گلستان و دیوار به دیوار تالار سلام، به صورت یک ایوان سه دهنه سرپوشیده وجود دارد و همان گونه که از نام آن مشخص است مربوط به دوران سلطنت کریم خان زند می شود. این بنا بخشی از اندرون خانه کریم خان زند به شمار می رفته و در وسط آن نیز حوضی کوچک وجود داشته که آب قنات شاهی از آبنمای آن بیرون می آمده و در باغ جاری می شده است. در این محل نیز یک تخت مرمر قرار دارد که بسیار کوچک تر و ساده تر از تخت مرمر اصلی است. خلوت کریم خانی یا جلوخان، راه عبور از اندرون و باغ گلستان به دیوانخانه و تالار تخت مرمر بوده، ولی در زمان ناصرالدین شاه که بنای جدید تالار سلام ساخته می شود، قسمت اعظم آن تخریب شده و به سبب تغییر وضع ساختمان ها، این معبر مسدود می شود. این مکان بخشی از کاخ گلستان است که ناصرالدین شاه علاقه زیادی به آن داشته و اغلب اوقات در آنجا خلوت می کرده و به قلیان کشیدن می پرداخته است.

موزه مخصوص

این عمارت در ضلع شمالی کاخ گلستان و در طبقه زیرین تالار سلام قرار دارد که در حقیقت بخشی از زیرزمین نخستین موزه ایران محسوب می شود که توسط محمد ابراهیم خان معمار باشی ساخته شده است. این مکان از زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار تا پایان این سلسله به نگهداری و انبار چینی آلات و نقره هایی اختصاص داشت که سلاطین کشورهای اروپایی به ایشان هدیه داده بودند. این مکان در زمان محمدرضا شاه پهلوی به موزه مخصوص تبدیل شد و کلیه هدایای پادشاهان اروپایی به این محل انتقال پیدا کرد. از دیگر اشیای قیمتی که در این موزه وجود دارد می توان به زره شاه اسماعیل صفوی، تیر و کمان نادرشاه افشار، ساعدبند و مهر فتحعلیشاه قاجار، تاج آغامحمد خان قاجار و... اشاره کرد.

نگارخانه

نگارخانه در ضلع شمالی کاخ گلستان و بین خلوت کریم خانی و موزه مخصوص واقع شده و محل به نمایش گذاشته شدن گنجینه نفیس تابلوهای نقاشی هنرمندان دوره قاجار است که در آن سیر تحول نقاشی ایران و آثار هنرمندان مشهور این دوره تاریخی دیده می شود.