مدخلی بر تاریخ معاصر ایران؛ سخنرانی حجت‏الاسلام رسول جعفریان

این واژه‏ها مجموعا مختص فلسفه جدید است و در فلسفه‏های گذشته این مفاهیم به چنین شکلی تعریف نمی‏شده است. می‏بینیم که نفی دوره‏های گذشته عملاً با کلمه «معاصر» و «مدرن» به وضوح پیوند خورده. توجه دارید که تاریخ معاصر یعنی تاریخی که متعلق به ماست و ما روی آن کار می‏کنیم تا زندگیمان را بیاموزیم و در واقع هویت فعلی خودمان را بشناسیم. پس ما براساس فلسفه‏های جدید، دوره‏ای را در تاریخ ایران به عنوان «تاریخ کهنه» تصور می‏کنیم و دوره‏ای را به عنوان «تاریخ نو». گاهی آدمها خیال می‏کنند که در این «دوره نو» آدمها هم نو شده‏اند و خصیصه‏های انسانی و تفکرات و اندیشه‏ها، در ادامه صنعت و تکنیک، همه متحوّل و نو شده‏اند. اصطلاح «معاصر» که تا اندازه زیادی تحت تأثیر واژه «مدرن» است در برابر «کهنه» قرار می‏گیرد. با این فرض، ما تاریخ معاصر را از یک دوره‏ای می‏گیریم که زندگی ما نو شده بر آن مبنایی که عرض کردم ما در واقع پشت پا می‏زنیم به دوره‏ای که عملاً تصور می‏کنیم دوره گذشته است ـ چون عصرش منقضی و سپری شده و از بین رفته است.

 

یک معنای معقول‏تری هم برای «معاصر» می‏توان تصور کرد و آن این است که ما تاریخی را «معاصر» بنامیم که به نحوی متعلق به ماست و در آن مشارکت داریم. ما دوره ساسانی را معاصر نمی‏دانیم زیرا آن تاریخ ارتباط عینی و عملی محسوس و قابل توجهی با زندگی ما ندارد. ولی احتمالاً از تاریخ اسلام به این طرف حضورش در زندگی ما قاطع‏تر است و هر چه جلو بیایم مشارکت ما در آن بیشتر است و ما با آن احساس انس و الفت بیشتری می‏کنیم؛ احساس می‏کنیم خودمان را در آن تاریخ بازشناسی کرده و هویت دینی خودمان را ارزیابی می‏کنیم. اگر معیار معاصر بودن این باشد که ما دوره‏ای را معاصر تلقی کنیم که زندگی خودمان را در آن منعکس ببینیم، نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی‏مان را در آن منعکس ببینیم، به نظر می‏آید که معنای قابل قبول‏تری بتوان برای واژه معاصر فرض کرد.

 

حال این سوال پیش می‏آید که ما زندگی خودمان را در کدام بخش تاریخ بیشتر منعکس می‏بینیم و تا چه مقدار خودمان را در آن شریک می‏یابیم؟ اگر معاصر بودن را به معنای تناسب و مشارکت و درک هویت کنونیمان و معاصر بودن با وضعیت فعلی بپذیریم، آیا با دوره ساسانی معاصریم یا دوره اسلامی تا سقوط عباسیها؟ با دوره ایلخانیها یا صفویه؟ در این نگاه، ریشه‏های فرهنگی و نظام اجتماعی ما تا آنجایی که مربوط به خودمان است و مخلوق ذهن یک مسلمان ایرانی است و تا آنجایی که تجربه‏های شخصی ماست مدنظر قرار می‏گیرد. این تا کجای تاریخ است؟ اگر شما به شهرهای جنوب شرقی کشور بروید می‏بینید اخلاق و سنن و رسوم با شما کمتر سنخیّت دارد و بیشتر با کشورهای همسایه سازگار است تا ایران؛ اگر به شهری بروید که احساس کنید تمام سننی که در شهر شما بوده اینجا هم هست احساس غربت نمی‏کنید. منظور من همین است که ما نسبت به گذشته خودمان نباید صفویه را کهنه فرض کنیم. مبدأ تاریخ معاصر ما ابتدای دوره صفویه است، یعنی دوره‏ای که متأسفانه شناخت مفصلی هم از آن نداریم و قاعده این است که از این دوره یک شناخت وسیع، همه‏جانبه و عمیق داشته باشیم.

 

بحث را از زاویه دیگر دنبال می‏کنیم: بنده عرضم این است، با آن تعریفی که از «کهنه و «نو»، «مدرن» و «غیرمدرن» تصور می‏شود اگر تاریخ معاصر را تاریخ تجددگرایی خودمان بدانیم عملاً یک کار ضدّ ملی می‏کنیم. به عبارت دیگر، زمانی را که هویت خودمان را از دست دادیم و تسلیم مطامع دیگران شدیم و روزی را که حکومت شیفته محیط و تمدن دیگری شد، دقیقا ما آن را مبدأ تاریخ معاصر به حساب می‏آوریم. این نگاه کسانی است که «معاصر بودن» را با تجدّد یکی می‏دانند و می‏خواهند از گذشته جدا شوند و هویت پیشین خود را از دست بدهند و تسلیم شرایط جدید شوند. «دنیا عوض شده»، کجای دنیا عوض شده؟ اروپا عوض شد، ما هم وارد تاریخ جهانی شدیم و وارد یک تمدن جهانی شدیم. ولی واقع ما پشت پا به سوابق فرهنگی خودمان می‏زنیم که نباید آنها را دور بریزیم و به عنوان «کهنه» بودن کنار بگذاریم. نباید فریب کسانی را بخوریم که تاریخ گذشته ما را خرافات می‏دانند و از درباری صحبت می‏کنند که اساس آن بر تنجیم بوده است و در آن هیچ تفکر، فلسفه، عرفان، تمدن و حتی مدرسه‏ای نبوده‏است؛ یعنی همه را بگذاریم کنار. این کار اساسا ضدّ ملی است.

 

هویت امروز ما از دوره قاجار نیست. هویت و ریشه‏ای که مبانی این جامعه بر آن استوار است، عبارتست از یک سری مفاهیم و قوانین و تعابیری که در اصول دینی ریشه دارد، و یک سری تجربه عملی که قابل ایراد و رشد است. ما از آن دوره غافل می‏شویم و تاریخ معاصری را نشان می‏دهیم که هیچ ربطی به آن مبانی و مفاهیم ندارد. الان فرزندان ما خیال می‏کنند در گذشته مردم از گرسنگی می‏مردند و هیچ شعور و تفکری نداشتند. و همه این چیزها را با اصطلاحات برگرفته از تفکرات مدرن به خورد جماعت داده‏ایم.

 

کسانی که مبدأ تاریخ معاصر را مشخص کرده‏اند و آن را از قاجاریه به بعد می‏دانند، بلافاصله شکستهای ایران را در جنگهای ایران و روس به رخ ما می‏کشند و می‏گویند از اینجا «تجدد» شروع می‏شود. مبنای این حرفها بی‏اعتمادی به فرهنگ ملی و اسلامی ماست. مرحوم حمید عنایت تعابیری دارند که مضمون آن این است که ما قبل از جنگهای ایران و روس به خودمان اعتماد سنتی داشتیم؛ در این جنگها این اعتماد را از دست دادیم. راه‏حل این بود که نظام ارتش را اصلاح کنیم و بعد هم آموزش را. در مرحله دوم و در دوره مشروطه به دستاوردهای سیاسی غرب اعتماد پیدا کردیم و نسبت به خودمان بی‏اعتماد شدیم. در مرحله سوم یک نوع اعتماد به ملیت پیدا کردیم. رژیم پهلوی روی این نظریه سرمایه‏گذاری می‏کرد و ظاهرا یک نوع مواجهه با غرب را به عنوان نوعی اندیشه ناسیونالیستی مطرح کرد. در مرحله چهارم که انقلاب اسلامی بود یک نوع اعتماد به بنیادهای دینی پیداکردیم، یعنی از حرکتهای ناسیونالیستی و باستان‏گرایی فاصله گرفتیم و آمدیم سراغ همان هویت اصیل، یعنی چیزهایی که روزهای اول به آن بی‏اعتماد شده بودیم. این چهار مرحله را من به این تعبیر عرض کردم: یک نوع اعتماد سنتی، بی‏اعتمادی، اعتماد به مبانی ناسیونالیستی، و بعد هم متکی شدن به خودآگاهی مذهبی و بنیادهای دینی؛ و انقلاب اسلامی نشان داد که آن هویت هنوز پابرجاست. کسانی که فکر می‏کنند اینها از بین رفته و تاریخ ما تغییر پیدا کرده اشتباه می‏کنند. به عبارت دیگر، ما باید تاریخ معاصر را از اول صفویه ببینیم. امروزه و پس از انقلاب اسلامی عملاً یک حکومت مذهبی احیا شد که البته، به اعتقاد ما، خیلی مذهبی‏تر از دولت صفوی است و در آن دو رکن مهم قدرت دینی و سیاسی با هم ترکیب شده و مرجعیت مذهبی حیات جدیدی پیدا کرده است. به عنوان نمونه، دقیقا همین نماز جمعه در دوره صفویه برگزار می‏شد و در آن دوره مقالات زیادی درباره‏اش نوشته‏اند که پس از انقلاب دوباره احیا شد. و همینطور است بحث ولایت فقیه و قدرت دینی که یکی از اصول انقلاب است. با این روندِ احیا معلوم شد که زیرسازهای فرهنگی ما همان چیزهایی است که در آن دوره شکل گرفته است و ما این وسط گرفتار یک غفلت و بی‏اعتمادی بودیم و گوش به حرفهایی دادیم که می‏گفتند تاریخ ما قبل از این دوره تاریخ خرافات و تنجیم بوده است. اتفاقا تجدد پوسته‏ای ظاهری بود که از دوره قاجار به بعد تاریخ ما را مستور کرد و خیلی زود هم شکست. در این دوره در پس حجاب تجدد هویت ما سالم ماند؛ و این هویت، همان است که از صفویه به ارث بردیم البته با تجربیات جدیدتر و با اصلاحاتی که در آن صورت دادیم. به عقیده من ملّی‏گراها و مذهبیون در این موضع اشتراک نظر دارند. چون، در نهایت، هر دو معتقدند که باید روی پای خودمان بایستیم. طبق این نگاه، اگر اصولی به تاریخ بنگریم شروع تاریخ معاصر ما از صفویه است. شاه اسماعیل و قزلباشها و دیگرانی زحمت کشیدند و علی‏رغم اشکالاتی که داشتند باعث شدند ایران نوین شکل بگیرد. ما اصطلاح «ایران نوین» را آنجا بکار می‏بریم. من به اشکالاتی که آنجا هم بوده توجه دارم و بر این امر واقفم که بنیاد حکومت صفوی هم روی نژادهایی می‏گردد که خیلی ایرانی نیست. اما این هم پاسخ دارد، زیرا تعریف خاصی برای ایرانی به عنوان نژاد نمی‏شود کرد. همه اقوام و گروههایی که در این حوزه جغرافیایی می‏زیسته‏اند در شکل دادن تاریخ ایران سهم دارند.

 

یکی از استادان فرموده‏اند: «بنده تاریخ معاصر را از همان قاجار می‏دانم که مقارن با تاریخ انقلاب کبیر فرانسه است و هر دو مشترکند در ایجاد طبقه بورژوا.» این تعاریف اصلاً ملی نیستند. نه اینکه ما از دنیا جداییم؛ من ایران را از صفحه عالم جدا نمی‏کنم، ولی اندیشه اصولی را این می‏دانم که براساس هویت دینی‏مان بیندیشیم. آن چیزی که مردم به آن رسیدند و مجددا احیاء کردند پوسته ظاهری تجدد بود یا دین، که در اعماق وجودی این سرزمین ریشه دارد؟ کسانی که دوره را صفوی به عنوان یک دوره سیاه و غیرقابل استفاده برای ما مطرح کردند، تقریبا حمل بر صحت در مورد عمل آنها این است که بگوئیم اطلاعی نداشتند. یعنی آنها نه فلسفه آن دوره را می‏شناختند و نه علم آن دوره را و نه توجه داشتند به جنبه‏های تمدنی آن دوره و اگر بنا باشد که به هر چیزی که نسبت به آن معرفت عمیقی نداریم پشت پا بزنیم یقینا خیلی دوام نخواهیم آورد و دیگران هم به ما پشت پا خواهند زد.

 

به عنوان نمونه، اگر ما نظام آموزشی دوره صفوی را در نظر بگیریم و ببینیم که چه فعالیتهایی برای ایجاد یک نظام آموزشی نسبتا قوی به عمل آوردند آن وقت متقاعد می‏شویم که باید ادامه‏دهنده آن راه باشیم. برای نمونه، چند مورد از آن فعالیتها را نام می‏برم: ایجاد پشتوانه‏های مالی قوی به نام موقوفات برای آن نظام آموزشی، ساختن مدارسی که امروزه ساختن هر کدام از آنها به‏لحاظ مادی حتی از طاقت مراکز اقتصادی قوی خارج است یا حداقل دشوار، و یا مثلاً از بین بردن آثار سوء خانقاهها که نه تنها مدرسه بلکه تعلیم و تفکر را مورد تهدید قرار می‏داد. این کارها کارهایی نیست که به راحتی بتوان از آنها چشم پوشید. به قول آن ظریف، مشکل از آنجایی شروع شد که دارالفنون را روبروی مدرسه مروی ساختند و بنا نشد که همان مدرسه را احیا کنند. از همان ابتدای تجدداندیشی یک نوع دشمن و رقیب برای نظام آموزشی درست کردند.

 

پیدایش صفویه از چند جهت برای ما ارزش دارد؛ و این ارزش به اعتبار هویت فعلی ما و به اعتبار معاصر بودن با ما، یعنی انعکاس تصویر امروز ما در گذشته، اهمیت ویژه‏ای دارد. همانطور که توجه دارید مهمترین نکته این است که ایران جدید از دوران صفویه شکل گرفت. البته کلمه ایران در متون آغاز آن دوره به چشم نمی‏خورد، ولی روشن است که روی کار آمدن صفویان آغازی است برای شکل‏گیری مستقل منطقه‏ای که زمانی مرکز تمدن شرق بوده است. از اواسط دوره صفوی کلمه ایران رایج می‏شود. از زمان شاه سلیمان به بعد در اسناد، از این منطقه به عنوان ایران یاد می‏شود. تا قبل از آن هر جایی اسم خودش را داشت؛ مانند آذربایجان، فارس و اصفهان کلمه جامع «ایران» از این دوره مرسوم شد. البته این کلمه در ادبیات مورد استفاده بوده اما کاربرد روزمره نداشت اما کم‏کم رسمیت پیدا کرد.

 

به لحاظ مذهبی ما شیعه هستیم و علاوه بر این سنیهای ما نیز تمایل ویژه به تشیع دارند. آنها نه تنها علاقه به اهل بیت دارند و در مراسم عاشورا شرکت می‏کنند بلکه با برادران شیعه خود همدردی می‏کنند و در دفاع از این سرزمین با آنها بوده‏اند و هستند. سنیهای ما تفکر عقلانی را ترجیح می‏دهند و اینها به خاطر تاثیری است که از تشیع پذیرفته‏اند. محققی می‏گفت من از فرات به این طرف را شیعه می‏دانم و منظورش همین نوع تفکر آنهاست که عقلانی است و گرایش به تشیّع دارد. ادلّه زیادی داریم که اجداد صفویان قرن هشتم مذهب تشیع یا مذهبی بین تشیع و تسنّن داشته‏اند. ولی دولت صفوی به صورتی نظام‏مند یک خطوط حایلی در این محدوده جغرافیایی ایجاد کرد و آن را با آداب و رسوم خاصّی شکل داد، خوشبختانه از علمای عرب هم در این زمینه استفاده کرد و برای شکل‏دهی یک فرهنگ منظم و منسجم تلاشی پیگیر صورت گرفت. پس انصاف این است که مبنای رسمی و عمومی شدن شیعه را در این روران بدانیم. البته انحرافاتی هم داشته‏اند که باید اصلاح شود ولی اصل و بنیاد امروز ما از آن دوره است. به لحاظ فرهنگی هم همینطور است. تفکر فلسفی که امروز در ما قوتی دارد دقیقا میراث دوره صفوی است. از آن دوره ما متون پرارزشی در عرفان و فلسفه داریم. نظیر این بنیادها از طریق شیعه‏های ایرانی به هند و پاکستان و افغانستان هم راه یافته است.

 

بنابراین هم از حیث سیاسی و هم از حیث فرهنگی و مذهبی مبدأ و مبنای تاریخ معاصر ما دوره صفویه است. اگر این دوره را کنار بگذاریم و به عصر تجدد بیاییم کار خودمان را مشکل کرده و به اعتقاد بنده کاری ضد ملی کرده‏ایم. ما می‏توانیم ذهن مردم را اصلاح کنیم و به حقیقت سوق دهیم تا این باعث شود که اعتماد مردم به مسائل سنتی بیشتر شود و نه اینکه بگوییم اینها مانعی برای ترقّی هستند.

حجت‏الاسلام جعفریان: معاصر بودن معیار می‏خواهد و آن این است که ما کدامیک از دوره‏های تاریخی را مبدأ می‏دانیم و هویت خودمان را در آن می‏بینیم. این ارتباط با دوره ساسانی کم است و با اوایل اسلامی هم کم است ولی در صفویه بخش اعظم سنتهای اصیل امروز به وجود می‏آید. با استدلال بنده انقلاب اسلامی نشان داد که آن هویت اصیل‏تر است و هشتاد درصد هویت ما از آن دوره است و تجدد بیست درصد بر ما اثر گذاشته است که از حد ظواهر فراتر نیست. اگر باید مبدأ را دوره‏ای بگیریم که هویت امروزین ما را معین می‏کند صحیح این است که دوره صفوی باشد. اگر کسی مبدأ تاریخ معاصر را تجددگرایی بگذارد کاری ضدّ ملی کرده یعنی هویت اصیل خودش را زیر پا گذاشته است.