بنی صدر ؛ مردی در آیینه کیش شخصیت

فضای دوره جوانی بنی صدر مصادف با شکل گیری جبهه ملی و محبوبیت مصدق و دوران کودتا بود.

این فضا باعث شد تمایلات اسلامی وی در کنار ملی گرایی قرار گیرد. در همین اوان (1332-1331ش/1953-1952م) توانست دیپلم متوسطه را به پایان برساند. برادر بنی صدر -فتح الله- پس از کودتا مسئول انتشارات نهضت مقاومت ملی بود. از همین کانال، خود ابوالحسن نیز به جبهه ملی و مصدق متمایل گردید. البته قبل از این به حزب زحمت کشان و شخص مظفر بقایی علاقمند بود که با انتخابات مجلس هفدهم این علاقمندی به انتها رسید. -ظاهراً بنی صدر از تقلب در انتخابات برای بقایی پیغام هایی داد اما بقایی توجه نکرد- تحصیلات بنی‌صدر به دلیل عدم تسلط وی به زبان انگلیسی با مشکل مواجه شد و نتوانست در کنکور دانشگاه پذیرفته شود؛ بنابراین به دانشگاه معقول و منقول رفته و در آنجا لیسانس گرفت.

در همان دوره فرانسه آموخت و این پایه ای شد که در کنکور دانشگاه قبول شود و وارد دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران گردد. علایق سیاسی بنی صدر پس از کودتای 28 مرداد 1332ش/ 18 اوت 1953م متحول شد. او با کودتا از نظام سلطنتی گذر کرد و اندیشه جمهوری خواهی را در خود پروراند. به احتمال زیاد این جمله که "من اولین رئیس جمهور ایران خواهم شد" در این برهه زمانی گفته شده است.

آغازین فعالیت های سیاسی وی در قالب انجمن های دانشجویی و از دانشگاه شروع شد. وی از فعالین دانشجویی سال های 1342-1339ش/ 1963-1960م در دانشگاه تهران بود و پس از اتمام تحصیلات با ورود به موسسه تحقیقات اجتماعی، بنیان اندیشه وی تکامل یافت. بنی صدر هرچند با رهبری جبهه ملی دوم مخالف بود اما با آن در قالب سازمان دانشجویی همکاری داشت.

او از جبهه ملی سوم بیشتر از دوم استقبال کرد. نهضت آزادی نیز از دیگر گروههای بود که بنی‌صدر با آنها مرتبط بود؛ بنی صدر پس از قیام 15 خرداد 1342ش/ 5 ژوئن 1963م و در آذر ماه همان سال با بورس تحصیلی به فرانسه رفت و در دانشگاه سوربن به تحصیل در علوم سیاسی و اقتصاد پرداخت. او در ابتدای ورودش به خارج از کشور، عضو کنفدراسیون دانشجویان شد و به عنوان نماینده دانشجویان داخل کشور به عضویت هیئت دبیران کنفدراسیون در آمد.

عضویت بنی صدر در کنفدراسیون چندان نپایید و به زودی از آن خارج شد اما به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد. همکاری و تاسیس نشریات و انتشارات سیاسی از زمره فعالیت‌های وی در این دوره است. انتشارات مصدق، انتشارات مدرس و خبرنامه جبهه ملی عرصه فعالیت های وی را تشکیل می داد. از او و صادق قطب زاده به عنوان سازمان دهندگان اصلی نهضت آزادی و انجمن اسلامی دانشجویان در فرانسه یاد می کنند اما باید دانست که بنی صدر عضو نهضت آزادی نبود.

بنی صدر در تشکیل کمیته سارتر جهت آزادی زندانیان سیاسی نهضت آزادی در سال 1343ش/ 1964م نقش داشت. به نظر می آید اندیشه و بینش بنی صدر بیشتر از دانشگاه، ماحصل دوران کوتاه عضویت وی در موسسه تحقیقات اجتماعی و همکاری با جامعه شناس فرانسوی –پل ویی- باشد. وی در آن دوران مقالاتی در خصوص انتقاد از اقتصاد رژیم پهلوی منتشر کرد. او ادعا می کرد شاه با برنامه می خواهد کشاورزی را نابود کند تا به خارجیان فعال در حوزه کشاورزی تجاری خدمت کند.

راه حل بنی صدر برای پایان دادن به این وضعیت، رهایی از وابستگی به غرب و ایجاد صنایع بومی است. با این پیش زمینه در نهضت دانشجویی اسلامی ایران در خارج از کشور، ابوالحسن بنی صدر به عنوان نظریه پرداز و تئوریسین «حکومت اسلامی» و اقتصاد توحیدی مشهور شد. در سال 1351ش/ 1972م بنی صدر برای تشیع جنازه پدرش به نجف رفت و در آن جا بیشتر با امام خمینی آشنا شد. سال 1352ش/ 1973م نیز بار دیگر برای دیدن امام به نجف مراجعت کرد. بار آخری که امام خمینی تبعید شد بحث ها راجع به محل اقامت وی بالا گرفت. کویت، الجزایر و فرانسه از شهرهایی بود که پیشنهاد گردید. تصمیم بر فرانسه شد.

در هنگام اقامت در پاریس، بنی صدر به همراه صادق قطب زاده و ابراهیم یزدی از مهم ترین افراد در کنار امام به لحاظ فکری و اندیشه ای بودند. با وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357ش/ 1979م، ابوالحسن بنی صدر به عضویت شورای انقلاب درآمد. این نهاد عمده ترین کارگزار و تعیین کننده خط مشی کشور در اوایل انقلاب بود. ابوالحسن بنی صدر پس از استعفای دولت موقت، به سمت سرپرست وزارت دارایی و وزارت خارجه منصوب شد. "خانه های بنی-صدری" و اصلاح در امور بانکی و دیگر امور رفاهی از کارهای وی در وزارت دارایی بود.

مهمترین مسأله بنی صدر در سمت وزیر خارجه حل قضیه حمله به سفارت آمریکا و گفتگو دربارة گروگان‌ها بود که با اختلافاتی که پیش آمد، وی استعفا داد و کاندید مجلس خبرگان گردید. او پس از ورود به مجلس خبرگان به همراه آیت الله طالقانی و برخی دیگر از اعضا به مخالفت با اصل ولایت فقیه و گنجاندن آن در قانون اساسی پرداخت. در انتخابات اولین دوره ریاست جمهوری -5 بهمن 1358ش/25 ژانویه 1980م- با کسب 72 درصد آراء به عنوان اولین رئیس جمهور ایران برگزیده شد.

انتخاب او به ریاست جمهوری اوضاع را پیچیده تر کرد؛ زیرا دارای تمایلات ناسیونالیستی بود و خود را یک مصدق جدید می نگریست. او در سخنرانی هایش از مصدق تمجید و او را مظهر هویت ایرانی-اسلامی معرفی می کرد. بنی‌صدر در این برهه مدعی کشف تقلب در انتخابات مجلس شورای اسلامی اول شد.

روزنامه انقلاب اسلامی به عنوان ارگان ریاست جمهوری در 25 اسفند 1358ش/ 15 مارس 1980م لیست تقلب های انتخاباتی را منتشر کرد. بنی صدر در 31/4/1359ش/ 22/07/1980م با ادای سوگند، انجام وظیفه در سمت ریاست جمهوری را آغاز کرد. او در ابتدا به انتخاب نخست وزیر پرداخت هر چند تکاپوهایی برای نخست وزیری سیداحمدخمینی نیز انجام داد اما در نهایت محمد علی رجایی به این مقام رسید. حزب جمهوری در انتخاب رجایی نقش مستقیم داشت.

آنها در انتخابات نیز مخالف علنی رئیس جمهوری بنی صدر بودند. چالش بنی صدر با رجایی با اقدام رجایی به انعقاد قرارداد الجزایر در راستای آزاد سازی گروگان ها به اوج رسید. رئیس جمهور به خاطر عدم اطلاع به وی درمورد قرارداد، از دولت رجایی و بهزاد نبوی به عنوان مشاور نخست وزیر شکایت کرد. مساله دیگر بحث جنگ ایران و عراق است. از نظر بنی صدر عامل اصلی جنگ، آمریکابود. او برخلاف مکتبی ها و در راس آنها حزب جمهوری اسلامی در پی بازگرداندن فرماندهان بازداشتی به جبهه ها و تشویق ارتش به عنوان نیروی مدافع مرزهای کشور بود؛ در حالی که از منظر آنان اعتمادی به ارتش نبود. اختلافات بنی صدر با رجایی و همچنین مخالفت های حزب جمهوری در تقویت ارتش، سبب شد تا اختیارات رئیس جمهور را محدود کنند.

در این راستا در سال 1360ش/ 1981م لایحه حذف فرمان همایونی به مجلس داده شد که بنی صدر طی نامه ای به امام آن لایحه را مقدمه عزل خود قلمداد کرد. بنی صدر برای جلوگیری از کاهش اختیاراتش متوسل به برگزاری رفراندوم شد اما با مخالفت شدید مواجه شد. در یازدهم خرداد 1360ش/ 31 مه 1981م روزنامه انقلاب اسلامی ارگان نهاد ریاست جمهوری و روزنامه میزان ارگان نهضت آزادی توقیف شدند. رئیس جمهور، متخلف و فرماندهی کل قوا از او گرفته شد.

به دنبال این قضایا و با پیشنهاد هاشمی رفسنجانی و به تبع آن درخواست نمایندگان مجلس شورای اسلامی مبنی بر عزل رئیس جمهور و اعلام بی کفایتی وی، امام نیز حکم بر عزل بنی صدر از رئیس جمهوری داد. و با این ترتیب بنی صدر پس از مدتی مخفی شدن راهی فرانسه شد و تا کنون نیز در آن جا زندگی می کند. او این بار جبهه جنگ سیاسی علیه جمهوری اسلامی را به راه انداخت. بنی صدر در فرانسه با شاخه سازمان مجاهدین خلق و شخص مسعود رجوی در قالب شورای ملی مقاومت همکاری اش را آغاز کرد و موافق تشکیل حکومتی با عنوان جمهوری دمکراتیک اسلامی شد. اما همکاری با این شورا به درازا نکشید و از هم پاشید. نشریه انقلاب اسلامی و انتشارات انقلاب اسلامی با هدف عدم تکرار تجربه اعتماد به روحانیت و انقلاب 1357ش/ 1979م از ارکان فکری-سیاسی بنی صدر در خارج از کشور است.

دیدگاه وی نسبت به حکومت فعلی حالتی هجومی و انتقادی است. او معتقد است ملت ایران با رژیم، مخالف و حکومت، پایگاه روحانی اش را از دست داده است. بنی صدر آثار تألیفی و ترجمه ای بسیاری در دوره قبل و بعد از انقلاب انتشار داد که از آن میان می توان به کتاب های زیر اشاره کرد: کیش شخصیت، تضاد و تناقض، تضاد و توحید، بعثت دائمی، اقتصاد توحیدی، بیانیه جمهوری اسلامی، موازنه ها، تعمیم امامت و مبارزه با سانسور، اصول پایه و ضابطه های حکومت اسلامی، نقدی بر برچسب های ناچسب، جهت طبقاتی اسلام و...

منابع

احمدی، حمید، خاطرات ابوالحسن بنی صدر، بی جا، انتشارات انقلاب اسلامی، 1380

آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی، 1387

پارسونز، سر آنتونی، غرور و سقوط، ترجمه: حسن پاشا شریفی، بی جا، انتشارات راه نو، 1363

روزنامه انقلاب اسلامی، 25/12/1358

روزنامه جمهوری اسلامی، 10/50/1359

روزنامه کیهان، 05/09/1359

زیباکلام، مقدمه ای بر انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات روزنه، 1388

غریب، علی، ایستاده بر آرمان (روایت فروپاشی یک انقلاب)، بی جا، انتشارات انقلاب اسلامی، 1385

فوران، جان، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، انتشارات رسا، 1387

مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، جلسه163، صفحه67

مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی، گردآورده جیمز بیل و ویلیام راجر لویس، تهران، نشر نو، 1368

منتظری، حسینعلی، خاطرات و مصاحبه ها، بی جا ، بی نا، 1379

هاشمی رفسنجانی، علی اکبر، دوران مبارزه (زیر نظر محسن هاشمی) تهران، دفتر نشر معارف انقلاب اسلامی، 1376

هاشمی، یاسر، عبور از بحران (کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 1360)، تهران: نشر معارف انقلاب، 1378