تاریخ شفاهی مکمل تاریخ کتبی

با گسترش روزافزون علوم در هر یک از رشته‌ها، انتظار به وجود آمدن رشته‌های تخصصی نیز وجود دارد. علم تاریخ طی فراز و نشیبهایی که فراروی آن بود، شاهد گسترش شیوه‌های نوین تاریخ‌نگاری بود. با ایجاد مکاتب تاریخ‌نگاری و شیوه‌های علمی نگارش، و نیز از سه دهة گذشته با شکل گرفتن تاریخ شفاهی، گامی نوین در مطالعات تاریخی برداشته شد. در این شیوه، پژوهشگر از چارچوب نوشتاری خارج می‌شود و با روی آوردن به مصاحبه، زوایای مبهم تاریخ معاصر را در تاریخ شفاهی جستجو می‌کند. در پژوهشهای شفاهی، حوزة کار تنها در تاریخ خلاصه نمی‌شود و حتی فراتر از آن هم می‌توان به مطالعه و تحقیق پرداخت. به طور مثال، در طرح تدوین تجربیات خبرگان قنات ـ که شرکت مدیریت منابع آب ایران به انجام رسانده است ـ بدون رویکرد به تاریخ، پژوهش ارزنده‌ای دربارة سازة قنات صورت گرفته است. تاریخ شفاهی، مقدمه‌ای است بر تاریخ مکتوب؛ از آن جهت که مورخ با صحنه‌سازان جریان تاریخی طرف است؛ با افرادی که در بطن حادثه بوده‌اند و شاهدان اصلی آن رخداد تاریخی‌اند. تاریخ شفاهی، شناخته‌ شده‌ترین برنامة ثبت اطلاعات شمرده می‌شود و به طور کلی، راهکاری است برای جمع‌آوری اطلاعات که در ضمن آن، تجهیزات ضبط صوتی را با هماهنگی مورد استفاده قرار می‌دهند تا گزارشهای دقیقی از عقاید و نظرات شاهدان ماجرا یا دست‌اندرکاران حادثه فراهم کنند. اهمیت تاریخ شفاهی در تدوین تاریخ‌نگاری معاصر ایران، از آن جهت است که منابع مکتوب پاسخگوی نیاز پژوهشگران نیست. در مجموع، اهمیت تاریخ شفاهی به جهات زیر است:

1ـ به واسطة اینکه افرادی که در جریان حادثه‌ای بوده‌اند، به نقل رویدادها و خاطرات می‌پردازند،‌ لذا گفته‌های افراد، همسو و تکمیل کنندة اسناد می‌باشد که می‌توان از آن به عنوان منابع دست اول یاد کرد.

2ـ تا انتشار اسناد در مسائل مختلف، مدت زمانی خواهد گذشت. از این رو، تاریخ شفاهی این امکان را به وجود می‌آورد که پژوهشگران قبل از انتشار اسناد، از زبان شاهدان عینی وقایع ، اطلاعاتی کسب کنند. نکتة درخور توجه در تاریخ شفاهی، کسب اطلاعات بکر و جدید از مصاحبه شونده می‌باشد. در این شیوه،‌ محقق در انتظار آزاد شدن اسناد بایگانیها می‌ماند. زیرا با روی آوردن به تاریخ شفاهی، اطلاعاتی به دست می‌آورد که فراتر از نوشته‌های مکتوب می‌باشد.

3ـ در تاریخ شفاهی، ‌جذابیت خاصی وجود دارد. بدین نحو که پژوهشگر این حیطه با مدارک ضبط‌ شده‌ای که در اختیار دارد، حالات و طرز بیان مصاحبه شونده را نیز ـ که از لحاظ روان‌شناختی مهم است ـ درک می‌کند. زیرا در طنین صداها و لحن گفتارها معانی گوناگونی از شخصیت افراد، ضعف و غضب، قاطعیت، صلابت، تمنا و التماس، آرامش و اضطراب و برخی دیگر از صفات افراد نهفته است که آنها را نمی‌توان در کتاب مکتوب کرد بلکه فقط باید شنید؛ بویژه آنکه صداها و گفتار و تسلط بر بیان، یکی از راههای باریک روانکاوی شخصیتهاست.

4ـ ویژگی اصلی تاریخ شفاهی نداشتن قضاوت و داوری است؛ چرا که مخاطب از شیوه‌های ارشادی خسته شده و می‌خواهد خودش قضاوت را تحلیل کند و تاریخ شفاهی، این امکان را در اختیار او قرار می‌دهد.

5ـ تاریخ شفاهی، به محقق کمک می‌کند تا تصویری کم و بیش زنده از وقایع تاریخی ـ که بر تجربة مستقیم و غیر مستقیم فردی مبتنی است ـ ارائه دهد.

در حین مطالعة تاریخ، شاید بسیاری از استدلالها مبهم و باورنکردنی باشد؛ در حالی که تاریخ شفاهی موشکافانه‌تر به قضایا می‌نگرد و از تمام جوانب، موضوع را بررسی می‌کند. تدوین تاریخ شفاهی، شاید ساده به نظر آید؛ اما در یک تحلیل،‌ واقعیت این است که شیوة تاریخ شفاهی از پیچیدگی و مشکلات خاصی برخوردار است. اولین مسئله در تاریخ شفاهی، عشق و علاقه به تاریخ است. اگر پژوهشگری این خصیصه را نداشته باشد، در برقراری ارتباط یا مصاحبه‌شونده دچار مشکل می‌شود و نمی‌تواند مقصود و منظور خود را بیان کند. دوم اینکه، مصاحبه‌گر باید پژوهشگری به تمام معنی باشد؛ در حیطه‌ای که به پژوهش می‌پردازد، حوزة مطالعاتی وسیعی داشته باشد و تمام زوایای جریان را از میان مکتوبات بررسی کند و دیگر آنکه، شناختی نسبی از مصاحبه‌ شونده داشته باشد. در تاریخ شفاهی، ما دو نوع نگرش در آن واحد داریم: اول نگرشی که مصاحبه شونده نسبت به موضوع دارد؛ زیرا در طرح آن موضوع نقش داشته است. دیگر نگرش مصاحبه‌کننده به موضوع است. بنابراین مصاحبه‌گر با مطالعة عمیق و بررسی همه جانبه، باید این دو نگرش را به هم نزدیک کند. به نحوی که اگر متوجه شد مصاحبه‌شونده دارد لاف می‌زند و گزافه می‌گوید و یا موضوعی را کتمان می‌کند به او یاد‌آور شوند