نگاهی به زندگی علامه طباطبائی

 بیست و چهارم آبان ماه مصادف با سالروز درگذشت علامه محمد حسین طباطبایی(ره) است. محمد حسین طباطبایی مشهور به علامه طباطبایی، در سال1281 شمسی در تبریز در خانواده ای علمی و دینی به دنیا آمد. او در پنج سالگی مادر و در 9 سالگی پدرش را از دست داد. طباطبایی نوجوان در سال 1297 پس از طی تحصیلات مقدماتی به تحصیل علوم دینیه و عربیه مشغول شد و تا سال 1304 به قرائت متون سرگرم بود.
علامه طباطبایی در مدت هفت سال در علم صرف کتاب امثله، صرف میر، و تصریف و در نحو کتاب عوامل، دینی، صمدیه، سیوطی، جامی و مغنی و در بیان کتاب مطول و در فقه کتاب شرح لمعه و مکاسب و در اصول کتاب معالم، قوانین، رسائل و کفایه و در منطق کبری و حاشیه و شرح شمسیه و در فلسفه کتاب شرح اشارات و در کلام کتاب کشف المراد را خواند.
او در سال 1304 برای تکمیل تحصیلات خود عازم حوزه نجف شد و به مجلس درس مرحوم آیة ا... آقای شیخ محمد حسین اصفهانی حاضر گردید. او در آنجا یک دوره خارج اصول که تقریباً شش سال طول کشید و چهار سال نیز درس خارج فقه معظم له را درک نمود و همچنین هشت سال در خارج فقه مرحوم آیة ا... نائینی و یک دوره خارج اصول ایشان حضور یافت و کمی نیز به خارج فقه مرحوم آیة ا... آقای سید ابوالحسن اصفهانی رفت.
 او کلیات علم رجال را نیز پیش مرحوم آیة ا... حجت کوه کمری فرا گرفت. در فلسفه نیز به درس حکیم و فیلسوف معروف وقت، مرحوم آقای سید حسین بادکوبی می رفت. در ظرف شش سال که نزد وی تلمذ کرد منظومه سبزواری و اسفار و مشاعر ملاصدرا و دوره شفای بوعلی و کتاب اثولوجیا و تمهید ابن ترکه و اخلاق ابن مسکویه را خواند.
طباطبایی در سال 1314 در اثر مشکلات مالی ناگزیر به مراجعت به زادگاه اصلی خود تبریز شد و ده سال در آن سامان به سر برد. خود وی از این دوره به عنوان دوره ای یاد می کند که در زندگی اش خسارت روحی بسیاری به بار آورد، زیرا در اثر گرفتاری ضروری به تأمین معاش که از مجرای کشاورزی بود از تدریس و تفکر علمی جز مقداری بسیار ناچیز بازمانده بود و پیوسته با یک شکنجه درونی به سر می برد.
در سال 1325 زادگاه اصلی را ترک گفت و متوجه حوزه علمیه قم شد. در آن روزها، حوزه علمیه قم از ضربات سهمگین رضاخان رهایی یافته و با حضور آیات و مراجع بزرگوار چون آیة ا... بروجردی انسجام بیشتری پیدا کرده بود. فرصتی طلایی فراهم آمده بود تا علامه طباطبایی، نیازهای جامعه را بسنجد و طبق آنها، برنامه ای منظم و کارآمد تنظیم کند. تفسیر و فلسفه درسهایی بود که - بر اساس احساس وظیفه علامه - شروع شد و تعجب بسیاری را برانگیخت، زیرا تدریس تفسیر دانشی به دور از تحقیق تلقی می شد اما پشتکار و اخلاص علامه کار را بدانجا رساند که «المیزان» حاصل سالهای تلاش و تدریس گردید.
درس فلسفه نیز در آن عصر خوشنام نبود. از این رو، تلاشهای بسیاری در تعطیل این درس انجام می شد، اما رفتار مؤدبانه استاد و برخورد مهربانانه آیة ا... العظمی بروجردی، ابرهای تیره سوء تفاهمها را کنار زد. تشکیل جلسات عمومی و خصوصی این عالم فرهیخته و حضور شاگردان اندیشمندی چون آیة ا... مطهری باعث نقد و بررسی فلسفه های غربی - بخصوص ماتریالیسم دیالکتیک - شد و آثار و برکات جاودانه ای در تدوین کتابهای فلسفی به همراه خود آورد.
هر روز که سپری می شد، ابعاد علمی و چهره چشمگیر علامه بیشتر از گذشته نمایان می شد. شعاع شخصیت این استاد فرزانه به داخل کشور محدود نگردید، بلکه اندیشمندان بسیاری را به سوی خویش کشاند و به بحث و گفتگو با آنان منجر شد.
یادگارهای ماندگار
انبوه دانش و کیمیای ایمان علامه، آثاری گرانبها و جاودانه به سان مشعلی فروزان فرا راه دانش پژوهان آفرید؛ کتابهایی چون:
- تفسیرالمیزان: دایرة المعارفی از معارف و در بردارنده بحثهای اعتقادی، تاریخی، فلسفی، اجتماعی و... با تکیه بر قرآن کریم. اثری سترگ که استاد شهید مطهری 60 سال یا100 سال دیگر زمان درک عمق و ارزش این کتاب را می داند. این کتاب ثمره ای کم نظیر از بیست سال تلاش شبانه روزی علامه است. نقطه آغازین این تألیف به برکت غور و ژرف نگری در روایات «بحارالانوار» بود. علامه سبک این تفسیر را از مرحوم قاضی آموخت و در قم عملی ساخت.
- بدایة الحکمة: کتابی که یک دوره تدریس فشرده برای دوستداران علوم عقلی در قم و سپس دانشگاه های کشور گردید.
- نهایة الحکمة: این اثر برای تدریس فلسفه با توضیحی بیشتر، عمقی افزونتر و سطحی عالی تر تدوین شده است.
- اصول فلسفه و روش رئالیسم: بینش علامه پیرامون نظرات مادیون و ماتریالیستها باعث فراهم آوردن این اثر گردید؛ اثری که پاورقیهای استاد مطهری عنایتی افزون بدان بخشیده است.
- حاشیه بر کفایه: کتابی اصولی پیرامون قوانین استنباط است.
- شیعه در اسلام: دوره ای کامل از اعتقادات و معارف شیعه در این اثر نفیس به چشم می خورد.
- مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن: او که محققی فرانسوی است، درباره چگونگی شیعه و مباحث اعتقادی و... مذاکراتی با علامه داشته که در این کتاب وجود دارد.
- خلاصه تعالیم اسلام: خلاصه آنچه هر مسلمان متعهد باید از آن آگاهی داشته و خود را بدان زینت دهد، در این اثر بیان شده است.
- روابط اجتماعی در اسلام: انسان اجتماعی و رشد اجتماعی او، پایه زندگی اجتماعی، آزادی در اسلام و... مباحثی است که در این کتاب بدانها پرداخته شده است.
- بررسیهای اسلامی: مجموعه ای است زرین از مقالات استاد که بسان دایرة المعارفی از معارف ناب اسلامی جمع آوری شده است.
- آموزش دین: کتابی در قلم روان و مطالبی لازم و ضروری است که برای دانش آموزان نوشته شده است.
شاگردان
همای همت علامه، باعث تربیت مه گونه هایی شده تا آنگاه که خورشید وجودش رخ در نقاب خاک می کشد، اینان چون ماهتاب هدایت، نورافشانی می کنند. شاگردان علامه، دهها نفر از بزرگان و فرهیختگان کنونی در حوزه های علمیه هستند که به تنی چند از آنان اشاره می شود. حضرات آیات و حجج اسلام: شهید مرتضی مطهری، شهید سید محمد حسینی بهشتی، امام موسی صدر، ناصر مکارم شیرازی، شهید محمد مفتح، شیخ عباس ایزدی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، عزالدین زنجانی، محمد تقی مصباح یزدی، ابراهیم امینی، یحیی انصاری، سید جلال الدین آشتیانی، حسن حسن زاده آملی، علی احمدی میانجی، عبدا... جوادی آملی و...
علامه طباطبایی نه تنها شخصیت علمی کم نظیر در تاریخ معاصر حوزه محسوب می شوند، که از ویژگیهای اخلاقی بی نظیری هم بهره برده اند. در این راستا، بسیار بر ارادت به اهل بیت(ع)، شرح صدر، اخلاص، تعبد و بندگی، و شناخت مقتضیات زمان و مکان ایشان تأکید کرده اند.
علامه طباطبایی پس از عمری جستجوی حقیقت، سرانجام پس از 81 سال زندگی در 18 محرم 1402 قمری (24 آبان 1360 شمسی) دعوت حق را پاسخ گفتند.