همه چیز درباره نخستین مجلس خبرگان رهبری

مجلس خبرگان رهبرى یکى از نهادهاى اساسى و حساس نظام جمهورى اسلامى ایران است که بر مبناى قانون ‌اساسى مسئولیت هاى خطیرى بر عهده دارد. اولین دوره از مجلس خبرگان رهبرى در حالى شکل گرفت که انقلاب اسلامى، بحران‌ها و چالش‌هاى عمیقى را پشت‌ سر گذاشته بود اما هنوز درگیر یک جنگ ناخواسته و توطئه هاى رنگارنگ از سوى استکبار جهانى بود. در این شرایط تشکیل مجلس خبرگان با جایگاه بلندى که در تداوم انقلاب داشت، با پشتوانه بیش از هیجده میلیون راى یکى از موفقیت‌هاى نظام جمهورى اسلامى محسوب شد بطورى که رهبر کبیر انقلاب پس از برگزارى اولین دوره انتخابات مجلس خبرگان فرموند: «انقلاب تثبیت ‌شد، مى ‌توانم راحت ‌بمیرم و از آینده مطمئن باشم‌» لذا دیدبان در این یادداشت ابتدا، به موضوعاتی در رابطه با کلیات مجلس خبرگان رهبری خواهد پرداخت و سپس به بررسی اولین دوره مجلس خبرگان رهبرى، که در بیست و سوم تیر ماه 1362، رسما فعالیت‌ خود را آغاز کرد، می پردازد.

* مجلس خبرگان در قانون اساسی

جایگاه مجلس خبرگان طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مشخص گردیده است که برخی از اصول مرتبط اصل 5- 107- 108- 109- 110- 111 می باشد. که اساسی ترین وظایف خبرگان، انتخاب وعزل رهبری، نظارت بر اقدامات وی و عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی می باشد. اما در کنار این وظایف خطیر، طبق اصل یکصدوهشتم قانون اساسى، اختیار وضع قوانین مربوط به خبرگان هم به خود این مجلس واگذار گردیده است. با این توضیح که، قوانین مربوط به شرایط خبرگان و چگونگى انتخاب آنان، در اولین دوره، توسط شوراى نگهبان ‌معلوم ‌شود؛ بدین صورت که با اکثریت آراى آنان تدوین و آن گاه به تصویب نهایى رهبر انقلاب برسد. از آن پس و براى تشکیل دوره‌هاى بعدى مجلس خبرگان، هر گونه تغییر و تجدید نظر در این قوانین و تصویب سایر مقررات مربوط به وظایف خبرگان، در صلاحیت خودِ مجلس خبرگان می باشد.

طبق آیین نامه داخلی مجلس خبرگان، مدت هر دوره 8 سال بوده و باید برگزیدگان مردم دارای شرایط زیر باشند:

الف- اشتهار به دیانت و وثوق و شایستگی اخلاقی؛

ب- اجتهاد در حدی که قدرت استنباط بعضی مسائل فقهی را داشته باشد و بتواند ولی فقیه واجد شرایط رهبری، را تشخیص دهد؛

ج- بینش سیاسی و اجتماعی و آشنایی با مسائل روز؛

د- معتقد بودن به نظام جمهوری اسلامی ایران؛

ه- نداشتن سوابق سوء سیاسی و اجتماعی.

تشکیلات درونی و ساختار و سازمانِ مجلس خبرگان بدین صورت است که دارای یک هیئت رئیسه، دبیرخانه، چند کمیسیون و یک هیئت تحقیق است. هیئت رئیسه در خود مجلس با اکثریت آرا انتخاب می شوند و مرکب است از رئیس مجلس، نائب رئیس اول و دوم و منشی اول و دوم. مجلس خبرگان در کل دارای یک نشست سالانه؛ به مدت دو روز والبته در شرایط لازم و مقتضی، نشست های فوق العاده ای هم برگزار می گردد.

* شرایط برگزاری اولین دوره مجلس خبرگان

مجلس خبرگان رهبری نمونه تکامل یافته‌ای از مجلس خبرگان قانون اساسی بود که چهار سال پس از پیروزی انقلاب زمینه های شکل‌ گیری‌اش فراهم شد و برگزاری انتخابات خبرگان رهبری در دستور کار نهادهای انقلابی قرار گرفت. اما هرچند ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت مجلس خبرگان رهبری در ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﻣﺎده و ﺷﺶ ﺗﺒﺼﺮه در ﺟﻠﺴﻪ ﻣﻮرﺧﻪ 1359/7/10 فقهای شورای نگهبان به تصویب رسیده بود، برگزاری نخستین دوره این انتخابات به دلیل همزمانی با دوران حیات بنیانگذار جمهوری اسلامی و وجود برخی ابهامات در خصوص چگونگی انجام وظیفه این مجلس، حساسیت‌هایی را به وجود آورد. آن زمان این شبهه برای برخی از افراد به وجود آمده بود که آیا برگزاری انتخابات مجلس خبرگان که وظیفه اصلی آن انتخاب رهبر، نظارت و عزل وی است به نوعی تضعیف امام خمینی (ره) محسوب نمی‌شود؟

تا اینکه دهم مرداد ماه سال 1361 علی‌اکبر ناطق نوری، وزیر وقت کشور، پس از گذشت 32 ماه از همه ‌پرسی قانون اساسی و تصویب آن توسط مردم، از برگزاری انتخابات مجلس خبرگان رهبری سخن گفت. وی تأکید کرد: «از نظر وزارت کشور، مقدمات کار انتخابات مجلس خبرگان انجام شده است و در این مورد پس از اعلام آمادگی شورای نگهبان و اجازه امام اقدام خواهد شد.» دو ماه و نیم پس از انجام این گفت‌و‌گو، وزیر کشور نامه‌ای به رهبر انقلاب ارسال و درباره تشکیل مجلس خبرگان کسب تکلیف کرد. بیست و هشتم مهرماه 1361 پاسخ رهبر انقلاب مبنی بر موافقت با برگزاری انتخابات مجلس خبرگان منتشر شد. شاید در نگاه اول کسب تکلیف وزیر کشور درباره مساله‌ای که در قانون اساسی پیش‌ بینی شده بود عجیب به نظر برسد، ولی شاید با دانستن این واقعیت که در آن زمان عده‌ ای تشکیل مجلس خبرگان را، تضعیف جایگاه مقام رهبری می دانستند، این کار برای پیشبرد کار ضروری به نظر آید. نامه تاییدیه امام وقتی منتشر شد که 10 روز از تصویب آیین نامه اجرایی انتخابات مجلس خبرگان در جلسۀ فقهای شورای نگهبان می گذشت و همه چیز برای برگزاری نخستین انتخابات این مجلس فراهم بود.(3)

البته امام خمینی (ره) صریحا در پاسخ به این شبهه فرمودند: «[آن چه‌] امروز در ملت ما مطرح است [درباره‌] قضیه مجلس خبرگان براى تعیین رهبرى، این مسئله است که نباید ملت ایران براى آن کم ارج قائل باشد، الان یک دسته از قرار شنیدم دور افتاده اند که این مجلس خبرگان نباید باشد براى این که تضعیف رهبرى است. مجلس خبرگان تقویت رهبرى است. »

و بدین ترتیب وزیر کشور، 19 آذر 1361 را به عنوان موعد برگزاری انتخابات نخستین دوره مجلس خبرگان رهبری اعلام کرد. ثبت نام داوطلبان از 16 آبان ماه آغاز شد و با دوبار تمدید مهلت ثبت نام اوایل آذرماه به پایان رسید و در پایان مهلت قانونی، 168 نفر برای شرکت در رقابت‌های انتخاباتی ثبت نام کردند که از این تعداد 12 نفر رد صلاحیت شدند.

* نتیجه انتخابات اولین دوره مجلس خبرگان

در همان زمان صدام حسین رییس دولت بعثی عراق با حمایت از منافقین، بر روی خستگی مردم و مشروعیت زدایی از نظام حساب ویژه‌ای باز کرده بود تا جایی که‌‌ همان روز‌ها خواستار برگزاری رفراندوم میان مردم ایران و عراق برای سنجش محبوبیت حاکمان دو کشور شد. در این شرایط برگزاری باشکوه نخستین انتخابات خبرگان رهبری موقعیت سیاسی نظام جمهوری اسلامی را تحکیم بخشید.

بر اساس نتایج انتخابات خبرگان رهبری که یک هفته بعد به صورت کامل مشخص شد در مجموع 18 میلیون و 140 هزار و 985 نفر در این انتخابات شرکت کردند که درصد مشارکت 77٫38% بود، بر اساس آرای مردم، 76 نماینده تعیین شدند و در 6 حوزه انتخابیه جریان انتخابات به دور دوم کشیده شد و در دور دوم نیز هفت نفر انتخاب شدند.

در استان تهران به عنوان مهم ترین و پرنماینده ترین استان در میان 24 استان کشور(در آن زمان)، از مجموع 3 میلیون و 189 هزار و 530 برگ کل آرای مأخوذه، 13 نفر شامل: حضرات آیات عظام و حجج اسلام سیدعلی خامنه‌ای، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، علی اکبر مشکینی، محمد امامی کاشانی، محمد محمدی گیلانی، یوسف صانعی، محمدباقر باقری کنی، محمدباقر اسدی خوانساری، غلامرضا رضوانی، احمد آذری قمی، سیدهادی خسروشاهی و حسین راستی حائز اکثریت آرا شدند و انتخاب نفر چهاردهم حوزه انتخابیه استان تهران از میان دو کاندیدا به نام‌های صادق خلخالی و سیدمجید مهاجری ایروانی به دور دوم کشیده شد.

* برگزاری اولین جلسه خبرگان با قرائت پیام امام

اولین نشست مجلس خبرگان که در واقع نخستین مجلس خبرگان جامعه اسلامی پس از خبرگان قانون اساسی بود، در پنجشنبه 23 تیرماه 1362 در محل مجلس شورای اسلامی تشکیل گردید و با پیام حضرت امام (ره)، افتتاح شد که در این جلسه نمایندگان منتخب خبرگان، اعضای شورای نگهبان، نخست وزیر، رئیس ستاد مشترک ارتش، فرماندهان قوای سه گانه، جمعی ازنمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعضای شورای عالی قضایی، اعضای کابینه و سفرا و کارداران کشورهای خارجی حضور داشتند.

بنیان گذار انقلاب اسلامی ایران در پیام خود بیان فرموده بودند: "مجلس مبارک خبرگان، که به وسیله آراء ملت عظیم الشأن ایران، ...انتخاب شده اند، مفتوح گردید. مجلسى که براى ادامه نظام جمهورى اسلامى و شرعیت بخشیدن به آن نقش اساسى دارد. مجلسى که علاقه مندان به اسلام و جمهورى اسلامى دل بدان بسته، و مخالفان و دشمنان آن چشم به آن دوخته اند.

...کوچکترین سهل انگارى و مسامحه و کوچکترین اعمال نظرهاى شخصى و خداى نخواسته تبعیت از هواهاى نفسانى، که ممکن است این عمل شریف الهى را به انحراف کشاند، بزرگترین فاجعه تاریخ را به وجود خواهد آورد."

...و باید بدانید که تبهکاران و جنایت پیشگان بیش از هر کس چشم طمع به شما دوخته اند، و با اشخاص منحرفِ نفوذى در بیوت شما، با چهره هاى صد در صد اسلامى و انقلابى، ممکن است خداى نخواسته  فاجعه به بار آورند، و با یک عمل انحرافى نظام را به انحراف کشانند، و با دست شما به اسلام و جمهورى اسلامى سیلى زنند. اللَّه، اللَّه، در انتخاب اصحاب خود. اللَّه، اللَّه، در تعجیل تصمیم گیرى، خصوصاً در امور مهمه. و باید بدانید و مى دانید که انسان از اشتباه و خطا مأمون نیست. به مجرد احراز اشتباه و خطا از آن برگردید، و اقرار به خطا کنید؛ که آن کمال انسانى است، و توجیه و پافشارى در امر خطا نقص، و از شیطان است. در امور مهمه با کارشناسان مشورت کنید، و جانب احتیاط را مراعات نمایید.»

* فعالیت ها و اقدامات اولین دوره خبرگان

در این دوره، آیت‌الله علی اکبر مشکینی به عنوان رئیس، علی اکبر هاشمی رفسنجانی نایب رئیس و آقایان مؤمن و طاهری خرم‌آبادی، به عنوان منشی هیات رییسه انتخاب شده بودند. این دوره از مجلس خبرگان سه اجلاس فوق‌العاده برگزار کرد. اجلاس اول 19 آبان 1364 بود که در آن آیت‌الله منتظری به عنوان قائم‌مقام رهبری انتخاب شد، هرچند بعد‌ها حوادثی پیش آمد که منجر به استعفای آیت‌الله منتظری و عزل وی از قائم مقامی رهبری شد. دومین اجلاس در خرداد 1368 برای تعیین دومین رهبر جمهوری اسلامی ‌پس از رحلت امام بود و سومین اجلاس هم در مرداد 1368 بعد از تصویب بازنگری قانون اساسی توسط مردم برگزار شد. تعداد جلسات رسمی این مجلس، هر سال یک جلسه و در مجموع هشت جلسه بود و چنانچه سه جلسه فوق‌العاده نیز بر آن افزوده شود، این مجلس یازده جلسه در ظرف هشت سال دوره فعالیت خود برگزار کرد.

لذا به طور کلی در این دوره اقدامات بسیار مهم و ارزنده ای توسط مجلس خبرگان انجام شد و تحولات سر نوشت سازی نیز به وقوع پیوست که به شرح زیر می باشد:

1- در اولین جلسه وصیت نامه سیاسی - الهی امام (ره ) که به عنوان امانت به مجلس خبرگان تسلیم شده بود با حضور کلیه اعضا حاضر خبرگان لاک و مهر گردید.

2- اصلاح و تکمیل آیین نامه داخلی مجلس خبرگان که با رای اکثریت نمایندگان به تصویب رسید.

3- انتخاب منتظری به قائم مقامی رهبری در تیرماه 1362 (برخلاف میل باطنی امام خمینی(ره) ) انجام پذیرفت و پس از احراز ناتوانی ایشان از انجام چنین رسالتی و فقدان برخی شرایط، امام خمینی در فروردین 68 وی را از این منصب عزل نمود به نحوی که فروپاشی باند سید مهدی هاشمی و اعترافات او و عملکرد سال های آتی وی ضرورت چنین اقدامی را بیش از پیش نشان داد.

4- پاسخ امام خمینی (ره) به استفساریه وزیر کشور وقت در بهمن 1366 مبنی بر عدم صلاحیت و مشروعیت گروهک غیر قانونی نهضت آزادی برای تصدی هر نوع مسئولیتی درکشور بود که با حمایت بی دریغ خبرگان رهبری مواجه گردید.

5- انتخاب آیت الله خامنه ای به رهبری انقلاب که بلافاصله پس از رحلت امام خمینی(ره) صورت گرفت و با درایت دور اندیشی و موقع شناسی اجازه ندادند تا خلاء قدرت سبب واگرایی در داخل و سوء استفاده معاندین و قدرتهای سلطه گر شود آنان با این انتخاب حکیمانه مسیر نهضت و راه امام را بیمه ساخته و برگ زرینی را در تاریخ درخشان این مجلس به ثبت رسانیدند، که مهمترین و محوریترین اقدام این دوره از مجلس خبرگان می باشد.

6- حمایت خبرگان منتخب مردم از مواضع و تدابیر امام خمینی و مقام معظم رهبری در مواجهه با تحولات منطقه ای و بین المللی نظیر حمایت از قیام و انتفاضه ملت مظلوم فلسطین ، مواضع استکبار سیتز و ضد آمریکایی رهبری.

* مجلس خبرگان تا به الان

تاکنون در مجموع، چهار دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری برگزار شده است و اکنون چهارمین دوره این مجلس با ریاست آیت‌الله مهدوی کنی مشغول به کار است. البته این عالم ربانی از تاریخ 14 خرداد 1393 بعد از مراسم سالگرد رهبر کبیر انقلاب به حالت کما (بیهوشی) رفته و فعلا در بستر بیماری هستند؛ که امید بر این است به زودی لباس عافیت بر تن کنند و به خدمات کم نظیر خود ادامه دهند.

* جمع بندی

به نظر دیدبان مهمترین ویژگی های این ساختار را در دو مقوله زیر می توان ارزیابی کرد:

1- زمینه سازی برای حضور مردم در صحنه های اجتماعی و اعطای حق انتخاب و تصمیم گیری (در گسترده ترین شکل ممکن به مردم).

2- مرتبط ساختن زندگی اجتماعی مردم با اصول و ارزش های دینی و رنگ و بوی الهی بخشیدن به کلیه رفتارها و عملکردهای اجتماعی.

خبرگان همانطور که بیان شد علاوه بر آنکه سطح اعتلای فرهنگی و آزادی اندیشه مردم ما را برای جهانیان ترسیم می سازد، جهت گیری های اعتقادی و اخلاقی این مردم را نیز که در اعتماد به عالمان راستین دین و تبعیت از شخص ولی فقیه ظهور یافته است به عنوان پشتوانه صحت و سلامت آن به همگان معرفی می کند.