بازخوانی پرونده یک جنایت؛ بررسی فنی عملکرد ناو وینسنس در حمله به هواپیمای مسافربری ایران

 یکشنبه دوازدهم تیر ماه 1367 مصادف با سوم جولای 1988، جهان شاهد جنایتی باور نکردنی از سوی آمریکا بود. مورد هدف قرار دادن هواپیمای مسافربری ایرانی (که 66 کودک در آن حضور داشتند) به وسیلۀ ناو جنگی وینسنس آمریکا و به وسیله موشک‌های پیشرفته استاندارد «SM2» آن قدر سنگدلانه و وحشیانه بود که در بیشتر مطالب منتشر شده در این خصوص به ابعاد عاطفی ماجرا پرداخته شده است و در تعداد کمی از مطالب و مقالات نیز به ابعاد فنی ماجرا اشاره شده است.

تجسس، کشف، شناسایی، رهگیری و انهدام وظایف پایه واصلی هر مجموعه پدافند هوایی را تشکیل می‌دهد. بنا به شرایط و نوع سامانه، گاهی وظایف فوق به صورت مجزا و به وسیلۀ دستگاه‌های مختلف که با هم در ارتباطند، انجام می‌شود و گاهی همه وظایف در یک سامانه پدافند هوایی انجام می‌شود. یعنی ابتدا هواگرد¹ توسط رادار تجسس مورد اکتشاف قرار می‌گیرد، سپس عمل شناسایی و تفکیک هواگرد از نظر دوست یا دشمن انجام می‌شود. برخی از سامانه‌ها به صورت مستقل و با استفاده از دستگاه شناسایی دوست از دشمن² هواگرد را شناسایی می‌کنند. برخی از سامانه‌های پدافند هوایی نیز اطلاعات لازم در خصوص دوست یا متخاصم بودن هدف را از طریق رادارهای پیش اخطار و در مواردی از مراکز عملیات منطقه‌ای³ و حتی پست‌های فرماندهی⁴ دریافت می‌کنند. در خصوص سامانه‌های پدافندهوایی دریا پایه نیز استعلام از مرکز فرماندهی یا ناو سرفرماندهی⁵، رادارهای پرنده و حتی رادارهای موجود در منطقه و استفاده از کتابچه برنامه زمانبندی پروازها، می‌تواند در تشخیص درست هدف مؤثر باشد.

در صورتی که هدف، ناشناس تشخیص داده شود، هواپیماهای شکاری⁶ و رهگیر⁷ برای مشاهده هواگرد از نزدیک و شناسایی و حمله به آن در صورت دشمن بودن، به پرواز درمی‌آیند. در واقع، هواپیماهای رهگیر و شکاری اولین لایه دفاع هوایی موسوم به دفاع هوایی هوا پایه محسوب می‌شوند. موشک‌های پدافند هوایی سطح به هوا (زمین پایه و دریا پایه) هم لایه‌های بعدی پدافند هوایی محسوب می‌گردند.

در صورتی که به هر دلیل، لایه‌های دفاعی فوق موفق به انهدام هدف متخاصم نشوند، لایه‌های آخر که توپ‌های ضدهوایی و در کنار آنها، دوش پرتاب‌ها با کالیبرهای مختلف هستند که به دفاع از نقطه یا منطقه آسیب‌پذیر می‌پردازند.

اما درخصوص دفاع هوایی در عملکرد ناو وینسنس ابهاماتی وجود دارد که به آن پرداخته خواهد شد. هواپیمای ایرباس A-300-B2-203 ایران به شماره پرواز 655 و شناسه IR655 به خلبانی کاپیتان محسن رضاییان، 38 ساله، به مقصد دبی، 290 مسافر را، که در بین آنان تعداد 39 مسافر غیرایرانی و 66 کودک نیز دیده می‌شد، در خود جای داده بود.⁸ کاپیتان رضاییان سابقه هفت هزار ساعت پرواز داشت که دو هزار ساعت آن با ایرباس بود.

در آن ایام «ایران ایر» هفته‌ای 2 پرواز از تهران به دوبی روانه می‌کرد. مطابق برنامه مدون، پروازهای فوق پس از برخاستن از تهران، جهت سوخت‌گیری و دریافت برخی خدمات در فرودگاه بندرعباس به زمین می‌نشست و سپس به مقصد دوبی پرواز می‌کرد.

در روز یکشنبه 12 تیرماه 1367، مطابق برنامه قبلی، هواپیمای فوق مرحله اول پرواز (تهران- بندرعباس) را به پایان رساند. اما، مرحله دوم پرواز (بندرعباس- دوبی) به دلیل مشکلات گمرکی یکی از مسافران، با20 دقیقه تأخیر انجام شد. مسیر پروازی هواپیمای فوق با مشخصات (A5Q,A5QW) پیش‌بینی شده بود.

هواپیمای ایرباس ایران به مقصد دوبی، از باند فرودگاه بندرعباس و در جهت 206 درجه، با هماهنگی برج مراقبت به پرواز درآمد. پس از برخاستن⁹، کاپیتان رضاییان ضمن تماس با دفتر ایران ایر در بندرعباس، از طریق فرکانس 8/131 مگا هرتز اعلام وضعیت می‌کند. سپس و در تماس دیگرش با برج مراقبت، ارتفاع خود را 3500 پایی از سطح دریا گزارش می‌دهد. خلبان رضاییان سپس در فرکانس 4/133 مگاهرتز و با برج مرکزی کنترل تهران¹⁰ تماس برقرار کرده و حضورش را در ارتفاع 7000 پایی اطلاع داده است. آخرین تماس ثبت شده هواپیمای ایرباس با برج بندرعباس 7 ثانیه پس از تماس با برج مرکزی کنترل تهران، انجام می‌شود و انهدام هواپیما نیز در ساعت 1023 و در شرایط صعود از ارتفاع 12000 پائی به 14000 پائی صورت پذیرفته است.

اولین اکو¹¹ هواپیمای مسافربری ایرباس در ساعت 1017 به وقت تهران برروی اسکوپ¹² رادار تجسس¹³ هوایی ناو وینسنس مشاهده می‌شود. در حالی که هنوز شناسایی نشده بود به دلیل شرایط خاص منطقه‌ای، اپراتور رادار جستجو بلافاصله افسر مسئول بخش پدافندهوایی ناو را مطلع می‌سازد. در این زمان هواپیمای مسافربری ایران به دلیل قرار داشتن در شرایط اوج‌گیری، با چشم غیرمسلح نیز قابل مشاهده بوده است. افسر مسئول پدافند هوایی نیز کاپیتان راجرز¹⁴، فرمانده ناو وینسنس، را مطلع می‌سازد. در واقع هواپیما در ساعت 1015 دقیقه از باند بندرعباس به پرواز درآمده و در ساعت 1023 مورد اصابت قرار می‌گیرد.¹⁵

شرایط خاص منطقه چیست؟

جنگ ایران و عراق، حضور ده‌ها ناو جنگی آمریکایی در خلیج‌فارس و دریای عمان که در حمایت از عراقی‌ها و کویتی‌ها در این آب‌ها وارد شده بودند بر شدت وخامت اوضاع افزودند همچنین درگیری‌های نابرابر قایق‌های توپدار سپاه با بالگردهای آمریکایی و نیز ناوچه اسکورت وینسنس، از جمله مواردی بود که شرایط منطقه را از حالت عادی خارج نموده بود.

پیش از آن، آمریکا در خلیج‌فارس عملاً با ایران وارد جنگ شده بود و حمله به کشتی «ایران اجر»¹⁶، حمله به سکوهای نفتی «رسالت» و «رشادت» (19 اکتبر 1987)، سکوهای نفتی «نصر»، «سلمان» و «مبارک» (18 آوریل 1988) درگیری با قایق‌های توپ‌دار ایرانی و...، از مصادیق بارز جنگ عملی آمریکا با ایران در خلیج‌فارس بود. در همان ایام، حوادثی همچون سقوط بالگرد آمریکایی در فاصله زمانی یک هفته قبل¹⁷، حمله به ناو «استارک»¹⁸ از سوی هواپیمای عراقی ترس شدیدی بر آمریکایی‌ها مستولی کرده بود.

آنها هزاران کیلومتر دورتر از کشور خود و در آب‌های سرزمینی کشورهای در حال جنگ هشت ساله، خود را همچون طعمه‌ای برای طرفین جنگ می‌دانستند و این فرایند، با برنامه‌ریزی و اهداف بیان شده سیاستمداران آمریکایی تناقض داشت. زیرا سیاستمداران آمریکایی، سربازان خود را جهت حفظ منافع آمریکا به خلیج فارس و دریای عمان فرستاده بودند ولی نظامیان آمریکایی به فکر جان خود بودند و نه تأمین منافع کشور خود. لذا متأثر از شرایط آن زمان، تصمیمات غیرعقلانی و شتاب‌زده‌ای می‌گرفتند. از جمله این تصمیمات غیرمنطقی و شتاب‌زده که توسط فرمانده راجرز فرمانده ناو وینسنس اعمال شده بود، تنظیم تمام کانال‌های ارتباطی ناو بر روی فرکانس‌های نظامی از جمله فرکانس 243 مگاهرترز بود. در حالی که ارتباط با هواپیمای مسافربری ایرانی از روی یک فرکانس غیرنظامی ممکن بود.

آشنایی مختصر با سامانه‌های پدافند هوایی ناو وینسنس

ناو وینسنس علاوه بر در اختیار داشتن رادارهای مختلف با کاربری‌های گوناگون و سامانه‌های پدافندهوایی توپخانه‌ای از وجود سامانه‌های پدافندهوایی موشکی ایجس¹⁹ و استاندارد²⁰ که از پیشرفته‌ترین سامانه‌های پدافندهوایی موشکی دریا پایه آن زمان محسوب می‌شد، بهره می‌برد.

سامانه پدافندهوایی ایجس که سلاحی سطح به هوا و دریاپایه برای مقابله با موشک‌های ضدکشتی و انواع هواگرد است، دارای یک رادار چند منظوره، سامانه‌های کنترل سلاح و کنترل آتش، رایانه مخصوص تجزیه و تحلیل، سکوی پرتاب موشک، موشک و... است. موشک RIM2 که از هدایت دستوری همراه با امکان ناوبری به صورت خودکار و با استفاده از هدایت اینرسی در بخش میانی مسیر و هدایت آشیانه‌یابی در بخش نهایی مسیر بهره می‌برد، دارای اشتراکاتی در نوع بهره‌گیری در سامانه پدافندهوایی استاندارد نیز می‌باشد. در واقع استاندارد تلاشی در جهت نوسازی سامانه پدافندهوایی کشتی‌های مجهز به ایجس نیز محسوب می‌شود که بعدها به صورت کامل جایگزین ایجس می‌گردد. رادار An/Spy-1a نیز راداری است که مراحل کشف و تعقیب هدف را انجام می‌دهد.

سامانه پدافندهوایی دریاپایه استاندارد نیز که در اکثر فریگیت‌ها و رزم‌ناوهای غربی از آن استفاده می‌شود، دارای دو نمونه برد متوسط (دارای موتور سوخت جامد) و برد افزایش یافته یا بلند (دارای موتور دوتراستی سوخت جامد همراه با بوستر سوخت جامد) می‌باشد. این سامانه قابلیت هماهنگی عملیاتی با سامانه ایجس را دارد. آن دسته از موشک‌هایی که قابلیت بهتری در هماهنگی با ایجس دارند و با سیستم آدابتور برای به کارگیری بر ضدّ موشک‌های کروز ضد کشتی استفاده می‌شوند، با عنوان «RIM-66C-SM2» شناخته می‌شوند. این موشک‌ها مشابه موشک‌های «RIM-66B» می‌باشند. موشک‌های سری "RIM" عموماً دارای سقف پرواز 20000 متر (60000پا)، و سرعت حدود 2 ماخ الی 5/2 ماخ، و برد «RIM-66B» حدود 34 کیلومتر و برد «RIM-67B» حدود 125 کیلومتر است. سرجنگی موشک‌های فوق عموماً متعارف و حاوی مواد انفجاری شدید همراه با فیوز ضربتی یا مجاورتی است.

عملکرد پدافندهوایی ناو وینسنس در مواجهه با ایرباس ایرانی

فرمانده راجرز پس از اطلاع از مشاهده اکوی هدف برروی اسکوپ رادار سرچ (جستجو) اعلام آماده باش می‌کند و به اپراتور ارتباط رادیویی ناو دستور می‌دهد که به هواپیمای مشاهده شده در رادار، پیغام اخطار مبنی بر عدم ورود به حریم ناو داده شود. پیغام‌های اخطار (3 اخطار) در عرض کمتر از 5 دقیقه برای هواپیمای ایرباس فرستاده شده بود. با توجه به عدم پاسخگویی ایرباس ایرانی به اخطارهای فوق و همچنین عدم دریافت پاسخ از سوی دستگاه شناسایی دوست از دشمن و شرایط خاص منطقه‌ای منجر به این شد که سامانه‌های پدافند هوایی موشکی ناو وارد عمل شده و دو فروند موشک سطح به هوا به سمت هواپیمای مسافربری شلیک کند.

در اینجا چند سئوال مطرح می‌شود:

1- آیا اقدامات انجام شده از سوی فرمانده راجرز برای شناسایی و تفکیک اهداف و اطمینان از متخاصم بودن هدف کافی بود؟

2- آیا کاپیتان رضاییان تعمدی در عدم پاسخگویی به پیام‌های ارسالی از سوی ناو وینسنس داشت؟

3- آیا کارکنان پدافندهوایی ناو وینسنس از روش‌های دیگر نمی‌توانستند به نوع هواپیما یا هواگرد مشاهده شده در اسکوپ و نوع عمل (خصمانه یا عدم خصمانه) پی ببرند؟

4- آیا تفاوت بین اف41 و هواپیمای مسافربری ایرباس از طریق اطلاعات دریافتی از رادار قابل درک نیست؟

5- آیا هواپیمای مسافربری ایرانی عمل خصمانه‌ای از خود نشان داده بود؟

6- چرا به استعلام از ناوهای مستقر در منطقه اهمیت کافی داده نشد و آیا نمی‌شد از هواپیماهای شکاری و ره‌گیرآمریکایی مستقر در منطقه جهت شناسایی استفاده کرد؟

قبل از پاسخگویی به سئوالات بالا، در نظر قراردادن نکات زیر ضروری به نظر می‌رسد:

الف) اطلاعات پروازی هواپیماهای مسافربری معمولاً حداقل از چند ماه تا یک سال قبل به ایکائو واگذار و آن سازمان نیز به سراسر کشورهای منطقه و شرکت‌های هواپیمایی منعکس می‌کند.

ب) بر فرض صحت ادعای مطرح شده، هواپیمای اف-14 هواپیمایی رهگیر با قابلیت اصابت قراردادن اهداف هوایی با استفاده از موشک‌های هوا به هوا است و تسلط این هواپیماها در نبردهای هوایی است. امریکائیان از این واقعیت، به خوبی اطلاع داشته و می‌دانستند که آن هواپیما، هیچ خطری برای آنها ایجاد نمی‌نماید.

ج) اندازه و سرعت هواپیماهای مسافربری با هواپیماهای جنگنده بر روی صفحه رادار کاملاً تفاوت داشته و متصدیان رادارها، به سهولت قادر هستند تا این هواپیماها را از یکدیگر تشخیص داده و تفکیک نمایند.

د) چرا دولت امریکا در یک بازه زمانی کوتاه مدت پس از شکایت ایران به دادگاه لاهه، حاضر به پرداخت غرامت به خانواده قربانیان این جنایت شد؛ در حالی که اگر توجیه آمریکایی‌ها منطقی بود، نیازی به پرداخت غرامت نبود؟

ه‍) ناخدا راجرز که مدال لیاقت گرفته بود بعد از بازگشت به امریکا، خود را بازنشسته می‌نماید.

و) از ابتدای جنگ تحمیلی تا آخرین روز آن، آمریکا از عراق حمایت می‌کرد. میزان این کمک‌ها به گونه‌ای بود که وفیق السامرایی در خاطرات خود نوشته است: «من فکر نمی‌کنم که آمریکایی‌ها آن قدر که به ما کمک کرده‌اند، به هیچ کشور دیگری حتی به رژیم اشغالگر قدس کمک کرده باشند». در ماه‌های آخر جنگ، این حمایت به درگیری مستقیم با ایران مبدل شد. آمریکایی‌ها بارها به حریم هوایی ایران تجاوز کردند و حتی در ارتفاع پایین پرواز کرده و یا دیوار صوتی را شکستند.²¹

نتایج حاصله از بررسی‌ها

بر اساس نتایج حاصله از بررسی دقیق تمامی اسناد و مدارکی که طرفین این حادثه ارائه نموده‌اند و همچنین، با استناد به نتایج حاصله از بررسی‌های انجام شده، تردیدی باقی نمی‌ماند که روند اقدامات انجام شده توسط ناو وینسنس به فرماندهی ناخدا راجرز، اشتباه بوده و بلاتردید آنها مقصر می‌باشند. (در عمدی یا سهوی بودن آن مطالبی نوشته خواهد شد)

اگر ناخدا راجرز در همان ابتدا به کتابچه راهنمای پروازهای زمان‌بندی شده که از سوی ایکائو تهیه شده و در اختیار آنها قرار داشت، مراجعه کرده بود، بدون شک می‌توانست از این فاجعه جلوگیری کند. قرائن چنین بنظر می‌رسد که ناخدای مذکور به کتابچه فوق که حاوی اطلاعات مفیدی در خصوص پروازها، نوع هواپیماهای مسافربری، کریدور پروازی²²، مبدأ و مقصد زمان پروازی و... است، مراجعه نداشته و اگر هم آن را مورد مطالعه قرار داده، به اطلاعاتش توجهی ننموده است. چرا که اگر ناخدای موصوف نگاه مختصری نیز به دفترچه فوق داشت متوجه می‌شد که درآن زمان مطابق برنامه مندرج در کتابچه فوق، پرواز 655 می‌بایستی با عبور از آسمان خلیج‌فارس انجام می‌شد.

مسئله دوم فرکانس مورد استفاده در ارسال پیام ناو وینسنس بود. همان‌گونه که اشاره شد این فرکانس نظامی و غیرقابل استفاده از سوی هواپیمای مسافربری بود. این مطلبی نبود که راجرز از آن اطلاع نداشته باشد. او می‌توانست دستور دهد تا با ارسال پیام در فرکانس‌های غیرنظامی، با هواپیمای مسافربری ارتباط برقرار نمایند. ارسال نکردن پیام در فرکانس غیرنظامی، دلایل مطرح در خصوص عمدی بودن و داشتن قصد قبلی برای ایجاد این حادثه را افزایش می‌دهد.

با توجه به آنچه گفته شد هواپیمای مسافربری ایرباس اساساً پیامی از سوی ناو وینسنس دریافت نکرد. بی‌تدبیری دیگر ناخدا راجرز، عدم استعلام از سایر ناوها و کشتی‌های امریکائی حاضر در منطقه بود. بر اساس گزارش کمیته حقیقت‌یاب ایکائو اپراتورهای رادار ناو هواپیمابر فورستال نیز هواپیمای مزبور را به عنوان یک هواپیمای تجاری شناسایی کرده بودند. این واقعیت مهم نیز موضوع عمدی بودن این حادثه را پررنگ‌تر می‌نماید.

مسئله بعدی تشخیص نوع هواپیما به وسیلۀ اکوی روی اسکوپ می‌باشد. با بلیپ مشاهده شده از هدف، رایانه رادار اطلاعاتی نظیر سمت، برد، ارتفاع و سرعت هواگرد را نشان می‌دهد. اطلاعات مشاهده شده، پس از ردیابی²³ دقیق‌تر محاسبه می‌شوند.

بنابراین با توجه به اینکه هواپیمای ایرباس در حال اوج گرفتن بود، لذا رادار هر لحظه ارتفاع هواپیما را بیش از لحظه قبل نشان می‌دهد. پس احتمال حمله انتحاری و انجام عمل خصمانه نیز منتفی بود. ضمن اینکه با مقایسه سرعت هواپیما می‌توان متوجه غیرنظامی بودن هواپیما و تفاوت آن با اف41 شد. تفاوت ابعاد اف41 و ایرباس نیز از طریق رادار قابل مشاهده است.²⁴

ضمن اینکه پس از قفل راداری²⁵ بر روی هدف و انجام عمل ردیابی²⁶، صدای خاص ناشی از انعکاس امواج ارسالی (اثر داپلر²⁷) مشخص کننده نوع هواگرد است و تفاوت میان صدای حاصل از امواج برگشتی از بالگرد، هواپیمای ملخ‌دار، موشک، هواپیمای مسافربری توربوجت، هواپیمای جنگی و... هر کدام توسط اپراتور رادار ردیابی به تفکیک قابل تشخیص است. نکته مهم‌تر اینکه مدت‌ها بعد از این فاجعه روزنامه نیویورک تایمز فاش کرد که ناو وینسنس و هواپیمای مسافربری ایرباس هر دو در آب‌های فلات قاره ایران و آب‌های سرزمینی ایران به سر می‌بردند. با توجه به اینکه کاپیتان رضاییان یقیناً در آن لحظات از حضور در آسمان ایران مطلع بود، لذا انتظار دریافت اخطار و حتی مورد هدف قرار گرفتن بر فراز دریای خودی²⁸ را نداشت.

سایر امکانات راداری ناو وینسنس

سامانه‌های راداری (SPYA)، رادار شناسایی دشمن (SLQ-32)، مرکز راداری تحلیل و شناسایی دشمن و هدف نما (IR GMT)، دستگاه کامل شناسایی دوست از دشمن، دستگاه شناسایی و تفکیک امواج مختلف دریافتی (از نظر طول موج، نوع دستگاه فرستنده و...)، دستگاهای مخصوص شنود مکالمات رادیویی و... از دیگر امکانات راداری ناو جنگی وینسنس به شمار می رفت. در خوشبینانه‌ترین حالت باید بگوییم که فرمانده راجرز نتوانست از این امکانات به خوبی بهره ببرد و یا با بی‌تدبیری و ضعف آموزش خود منجر به بروز فاجعه‌ای بزرگ شد. اگر چنین باشد این سئوال مطرح می‌شود که چرا راجرز بی‌تدبیر پس از پایان مأموریت به دریافت مدال نائل شد؟

دریافت این مدال فقط با یک دلیل توجیه پذیراست. فرمانده راجرز «در مأموریت محوله» موفق بوده است و به دلیل موفقیت در مأموریت فوق مورد تقدیر قرار گرفت. مأموریت محوله به ناخدا راجرز چه بوده که او از پس آن با موفقیت برمی‌آید؟

در بررسی عملکرد ناو وینسنس هیچ نکته غیرعادی و خارق‌العاده (غیر از یک مورد) مشاهده نمی‌شود که منجر به کسب مدال و تقدیر شود. تمام اقدامات انجام شده ناو وینسنس از قبیل هدایت و برنامه‌ریزی میدانی برای سایر ناوچه‌ها، هدایت و برنامه‌ریزی اسکورت برخی از کشتی‌ها، حضور در رزمایش‌های دریایی و... از وظایف اولیه هر ناوی در حد و اندازه ناو وینسنس محسوب می‌شود و فقط یک نکته باقی می‌ماند. ناو وینسنس در اجرای مأموریت انهدام هواپیمای مسافربری ایرانی که از رده‌های بالاتر فرماندهی ارتش آمریکا ابلاغ شده بود، موفق عمل کرده است. آمریکا از حمایت پنهان رژیم بعثی فراتر رفته و به جنگ رودررو با ایران وارد شده بود. اعزام 30 ناو جنگی آمریکا به خلیج‌فارس و دریای عمان، حمله به کشتی ایران اجر، حمله به سکوهای نفتی رسالت، رشادت (19 اکتبر 1987)، سکوهای نفتی نصر، سلمان و مبارک (18 آوریل 1988)، درگیری با ناوها و حتی قایق‌های توپدار ایرانی و... (که اکثر موارد فوق در آب‌های سرزمینی ایران صورت گرفت) نشانه‌های آشکار حمایت آمریکا از عراق و قرارگرفتن رو در روی ایران بود. اما برای اینکه افکار عمومی دنیا از این جنایت آمریکا، بیش از پیش تحت‌تأثیر قرار نگیرد، آمریکایی‌ها ادعا کردند که ناو وینسنس یک فروند اف41 ایرانی را ساقط کرده است. ادعایی که در عرض 24ساعت دروغ بودن آن برای جهانیان ثابت شد و شرمساری ابدی را نثار آمریکایی‌ها کرد. 

اظهار نظر مقامات آمریکایی

در ساعات اولیه وقوع این فاجعه، مقامات آمریکایی سعی در کتمان و حتی انکار آن داشتند. در حالی که حدود 100 جنازه از قربانیان جنایت آمریکا از آب های خلیج فارس بیرون آورده شد، سرگرد مایک اسنپ،²⁹ سخنگوی وزارت دفاع آمریکا،³⁰ در مقر فرماندهی پنتاگون³¹ گفت: «مقامات رسمی آمریکا این گزارش را که هواپیمای مسافربری ایرانی در خلیج فارس سرنگون شده تأیید نکرده‌اند. ما در پنتاگون از گزارش‌های خبری در مورد سرنگونی یک هواپیمای مسافربری ایران آگاه هستیم و می‌کوشیم به واقعیات پی ببریم».

سرهنگ آرنولد ویلیامز،³² سخنگوی دیگر پنتاگون، نیز ادعا کرد: «ما هیچ چیز در مورد دخالت داشتن نیروهای آمریکایی در شلیک به سوی هواپیمای ایرباس در اختیار نداریم گو اینکه از این گزارش آگاه هستیم». ساعاتی پس از این اظهارنظرها و متعاقب انتشار تصاویر و اخبار این فاجعه توسط رسانه‌های جهان، رونالد ریگان،³³ رییس‌جمهور وقت آمریکا، مدعی شد که نیروهای آمریکایی برای دفاع از خود به هواپیمای ایرانی حمله کردند. ریگان در اعلامیه‌ای ابراز داشت پنتاگون در این زمینه سرگرم تحقیقاتی است تا جزئیات حادثه مشخص شود. دریاسالار ویلیام کراو³⁴ رییس ستاد نیروهای مسلح آمریکا، در همان روز یک‌شنبه 12 تیر 1367 اعلام کرد که ایرباس ساقط شده ایرانی در تنگه هرمز به وسیله ناو وینسنس سرنگون شده است.³⁵

اعلام عزای عمومی در کشور

پس از این فاجعه، دولت در سراسر کشور یک روز و امام جمعه و استاندار استان هرمزگان در استان هرمزگان 3 روز عزای عمومی اعلام کردند.

شرح وقایع بر اساس اسناد و مدارک

«در ساعت 1045 روز 12 تیرماه 1367 ستاد تأمین استان هرمزگان و منطقه یکم دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هواپیمای ایرباس 655 که از بندرعباس عازم دوبی بود توسط ناوگان آمریکایی وینسنس، مورد اصابت قرار گرفت و در آب‌های خلیج‌فارس سقوط کرده است و بالگردهای نیروی دریایی مشغول جمع‌آوری اجساد هستند. در ساعت 1142 از ستاد مشترک ارتش اعلام شد که هواپیمای ایرباس 655 در خلیج‌فارس سقوط کرده است. در ساعت 1145 در رابطه با وضعیت هواپیمای فوق با دوبی تماس گرفته شد که اعلام شد که هواپیمای فوق به دبی نرسیده است. درخواست دوبی این است که یک فروند هواپیمای G.AIR جهت جستجو به منطقه فرستاده شود.

دو روز بعد (14 تیرماه 1367) در ساعت 1310 از بندرعباس اعلام شد که دو فروند هواپیمای اف-14 آمریکایی در منطقه سقوط هواپیمای ایرباس حضور دارند».³⁶

توضیحات فرمانده وقت نهاجا³⁷ در خصوص ماجرا

شهید سرلشکر منصور ستاری،³⁸ فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش، در مصاحبه مطبوعاتی خود گفت: «عمل جنایت‌کارانه آمریکا در خلیج‌فارس بی پاسخ نخواهد ماند.»³⁹ وی در یک گفتگوی مطبوعاتی این رویداد را عمدی دانست و اعلام کرد: «حمله دیروز ناوگان دریایی آمریکا به هواپیمای مسافربری جمهوری اسلامی ایران عمدی بوده است و این عمل جنایتکارانه بی‌پاسخ نخواهد ماند...آمریکایی‌ها این همه مدت در خلیج‌فارس بوده‌اند و تمام پروازها را زیر نظر داشتند و نمی‌توانند در مورد مسیر حرکت پروازهای ما اشتباه کرده باشند و با توجه به اینکه کریدور پرواز بین‌المللی است و هواپیماهای ما از هیچ مسیری جز این حرکت نمی‌کنند، این کریدور منطقه غیرنظامی و غیرجنگی است. آخرین نوتام از جمهوری اسلامی در سال 1988 به شماره (A 32-83) بود که در کریدور پروازی آن در داخل خلیج فارس به خاطر استفاده عراق برای حمله به منابع جمهوری اسلامی ایران منطقه جنگی اعلام شد. آن هم تا غرب جزیره سیری منطقه تنگه هرمز و بندرعباس که حتی بیمه‌گزاران بین‌المللی آن را غیرجنگی می‌دانند... از ساعت 1010 تا 1024 یعنی 14 دقیقه آمریکایی‌ها فرصت داشتند که هواپیما را شناسایی کنند.

شب گذشته دریاسالار ویلیام کرا رییس ستاد مشترک آمریکا پس از چند جلسه بحث و گفت‌و‌گو با خبرنگاران مسایلی را برای آنها بازگو کرده است. ما معتقدیم که در این مصاحبه دروغ‌های بسیار زیادی گفته ولی نتوانسته است عمل را توجیه کند. آنها می‌گویند ما در شناسایی هواپیما اشتباه کرده‌ایم. در حالی که در هواپیماهای غیرنظامی، دستگاه شناسایی وجود دارد که هواپیمای غیرنظامی از ابتدای برخاستن از باند این رادار را روشن نگه می‌دارند.

این فرستنده به هر ارگان نظامی و غیرنظامی شرق و غرب جهان که به رادار مجهز باشند اعلام می‌کند که من هواپیمای غیرنظامی هستم و دایم به صورت الکترونیکی ارتفاع هواپیمای خود را با دقت 10 پا در روی زمین گزارش می‌دهد. آمریکایی‌ها با یک رادار شنودی می‌توانند در منطقه ارتباط برقرار کنند. در حالی که سیستم‌های الکترونیکی در هواپیمای مسافربری با هواپیماهای جنگی فرق دارد و آنها بدون استثنا به این گزارش‌ها گوش می‌دهند. مسئله دیگری که مطرح است، اندازه بازتاب راداری یک هواپیمای غول پیکر با 300 سرنشین با بازتاب راداری یک هواپیمای شکاری است که به خوبی قابل تشخیص است. مسئله بعدی نوع مانور و اوج‌گیری یک هواپیمای مسافربری است که برای تحرکات گوناگون طراحی نشده است. ضمن اینکه این نوع هواپیماها به خاطر رفاه حال مسافران مجاز به انجام مانور در آسمان نیستند. دریاسالار کراو شب گذشته گفته است که هواپیما خارج از کریدور پرواز بین‌المللی حرکت می‌کرده است. در حالی که لاشه هواپیما در داخل کریدور پروازی سقوط کرده است.

بنابراین، حرف‌هایی که رییس ستاد مشترک آمریکا می‌زند، به هیچ عنوان واقعیت ندارد و آدم کهنه‌کاری مانند او علناً دروغ می‌گوید.

هواپیمای مسافربری ایران در حال اوج‌گیری با 14 هزارپا ارتفاع به سوی دوبی در حرکت بوده است. سرعت این هواپیما در اصطلاح تکانی نمی‌تواند زیاد باشد. [در حالی که] سرعت در عرف نظامی چسبیده به صوت است. شهید ستاری با اشاره به سخنان رییس ستاد مشترک آمریکا مبنی بر (اینکه کسی که منطقه را منطقه جنگی اعلام می‌کند و در این منطقه جنگی هواپیمای غیرشکاری را به پرواز در می‌آورد، باید منتظر این ریسک‌ها باشد) گفت: دریاسالار کراو باید ثابت کند که چه کسی منطقه را جنگی اعلام کرده است. امروز بیمه گزاران بین‌المللی حتی آب‌های منطقه را جنگی نمی‌دانند و این مطلب را می‌توان از بیمه لویدز هم پرسید.

شهید ستاری در جمع‌بندی سخنانش گفت: جنایت دیروز آمریکا 2 حالت دارد. یا آمریکا راست می‌گوید که در شناسایی هواپیما اشتباه کرده است که ما هیچ اعتقادی به این مسئله نداریم. زیرا معنی این حرف این است که آنها در شناسایی هواپیما در منطقه ناتوانند یا کنترل و فرماندهی بر یگان‌های شناور خود ندارند. همه کشورها بدانند که آمریکاییان برای حفظ امنیت منطقه به خلیج‌فارس نیامده‌اند. آنها جز ناامن کردن منطقه هیچ وظیفه دیگری ندارند. آمریکاییان یک روز پیش از این حادثه اعلام کردند که ما به دنبال بهانه برای درگیری با ایران هستیم و روز بعد مرتکب چنین جنایتی شدند. در این روز قایق‌های ما در حال گشت زنی مستمر خود در منطقه بودند و کارهای عادی خود را انجام می‌دادند و ما به عنوان نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران هیچ فعالیت پروازی نداشته‌ایم و هیچ هواپیمای شکاری ایران حرکتی را انجام نداده است.

چطور می‌شود که آمریکایی‌ها حمله 16 فروند شکاری عراق را به منطقه لارک یک اقدام خصمانه نمی‌دانند ولی هواپیمای مسافربری که در ارتفاع پایین و با سرعت زیاد حرکت می‌کند، شکاری و جنگی محسوب می‌شود. بنابراین ما معتقدیم عمل دیروز ناوگان آمریکا به عمد صورت گرفته است و این جنایت آمریکاییان بی‌پاسخ نمی‌ماند. با یک نفر در پاریس مصاحبه شده و وی گفته است که موشک حرارتی بوده و احتمالاً برای یک هواپیمای شکاری شلیک شده است و چون حرارت موتور هواپیمای مسافربری زیاد است موشک منفجر شده و به آن اصابت کرده است. در حالی که هیچ هواپیمای شکاری ایران در آسمان منطقه نبوده و موشک پرتاب شده از سوی ناوگان آمریکا راداری بوده است».⁴⁰ 

شهید ستاری در میزگردی که به همین مناسبت در سیمای جمهوری اسلامی ایران برپا شده بود شرح ماوقع را این گونه تشریح کرد: «هواپیما در ساعت 1015 دقیقه از باند بلند می‌شود و در ساعت 1023 مورد اصابت قرار گرفت. زمانی حدود 8 دقیقه پس از پرواز و 13 دقیقه پس از کسب اجازه از برج مراقبت برای خزش. بحث روی شناسایی میشه. [در پاسخ به ادعای آمریکایی‌ها مبنی بر اشتباه در شناسایی هواپیمای مسافربری به جای هواپیمای جنگنده] با این وسایل پیشرفته‌ای که روی ناوهای آمریکایی هست، من به مواردی اشاره می‌کنم که به این دلایل این مسئله [اشتباه در شناسایی هواپیما] از نظر ما مردود است. هواپیماهای تجارتی و غیرنظامی به رادار شناسایی مجهز هستند که در یک حالت خاص وقتی که عمل می‌کنند –که تمام هواپیماها در این حالت موج پخش می‌کنند- ضمن اینکه خودشان را می‌شناسانند که غیرنظامی هستند، در هر لحظه رادارهایی که این امواج را دریافت می‌کنند به طور اتوماتیک ارتفاع این هواپیما را می‌توانند اندازه‌گیری کنند، خود هواپیما به صورت الکترونیکی اعلام می‌کند که من ارتفاعم چقدر است. این وسیله فقط روی هواپیماهای غیرنظامی است. هواپیماهای نظامی به این وسیله مجهز نیستند. این حالت از شناسایی را در اختیار ندارند. [در پاسخ به ادعای آمریکایی‌ها مبنی برحرکت خارج از کریدور هواپیمای ایرانی شهید ستاری با استفاده از نقشه و نشان دادن مسیر پرواز هواپیما و موقعیت ناو آمریکایی گفت:] اینجا محل بندرعباس است هواپیما درست در مرکز کریدور به سمت مقصد خودش به سمت دوبی در حال پرواز بود. این کریدور یک کریدور بین‌المللی است. من نقشه‌ای از خودمان دارم که با رنگ زرد مشخص شده و کریدورهای دیگری که در داخل خلیج فارس و تنگه هرمز و رأس مسندام⁴¹ موجود است و مورد استفاده هواپیماهای مسافربری و غیرنظامی قرار می‌گیرد. نقشه‌ای که می‌بینید یک نقشه بین المللی است و دقیقاً همین کریدور مشخصاً روی آن پیدا است. محل اصابت دقیقاً در مرکز کریدور است و در این حدود هواپیما مورد اصابت قرار گرفت. دقیقاً روی راه هوایی خودش در حال پرواز بود. اینجا محل حضور رزم‌ناو وینسنس که این عمل جنایت‌کارانه را انجام داده مشخصاً نشان دادیم. هواپیما به وسیله دوتیر موشک هدایت شونده راداری مورد حمله قرار گرفته است.»⁴²

فرمانده غواصان نداجا⁴³ از جمع‌آوری اجساد سخن گفت

امیر دریادار ناصر سرنوشت⁴⁴ در خصوص فرمانده عملیات جمع‌آوری اجساد مسافران ایرباس 655 ایرانی در مصاحبه‌ای گفت: «بلافاصله بعد از این اتفاق ناگوار از طرف فرمانده محترم نیروی دریایی به من ابلاغ شد که هواپیما در این لحظه مورد اصابت قرار گرفته و در خلیج‌فارس سرنگون شده و شما به همراه تیمتان به منطقه اعزام شوید. در آن زمان در حال آماده‌سازی تیم برای عملیات برون مرزی دیگری بودیم که بلافاصله به منطقه اعزام شدیم. در همان روز به منطقه رسیدیم. نیروی دریایی در منطقه یکم دریایی بندرعباس با تمام توان ناوها هاورکرافت هلی‌کوپتر و تیم‌های غواصی را بسیج و شروع کردیم به جمع‌آوری اجساد. در آن عملیات توانستیم 187 جسد را از آب بگیریم.

لاشه هواپیما را استخراج کنیم و بفهمیم که جعبه سیاه هواپیما کجاست و در چه نقاطی مورد اصابت قرار گرفته است. جهت اطلاع شما [باید بگویم] که این هواپیما توسط 2 فروند موشک مورد اصابت قرار گرفت. یکی در قسمت بال و دیگری در قسمت دم...؛ حمله به یک هواپیمای ایرباس، هواپیمای مسافربری آن هم توسط یک ناوشکن فوق پیشرفته آمریکایی که قدرت تشخیص همه‌گونه هدفی را دارد، بعید به نظر می‌آید که اشتباه باشد و بعید به نظر می‌رسد که غیرعمد باشد. این کار عمداً انجام شده به دلیل آن که آنها دیگر مانده بودند که چکار بکنند. آنها پیش روی خود کشوری را می‌دیدند که با تمام قدرت و نیرو آمده و به دنبال استقلال خود است و نمی‌گذارد که پا بگذارند رویش و حرکت بکنند.»⁴⁵

ناصر سرنوشت مدتی بعد در مصاحبه‌ای حقایق و ناگفته‌های جدیدی در این خصوص مطرح کرد.⁴⁶ وی درپاسخ به سئوالاتی مبنی بر تعجیل در تصمیم گیری فرمانده ناو وینسنس و مقطع زمانی این رخداد گفت: «فاکتورهای متعددی می‌تواند در تصمیم‌گیری فرمانده ناو مؤثر باشد که یکی ترس فرمانده است از اینکه هواپیمای در حال پرواز یک هواپیمای جنگی هست یا نیست، در این مورد یا فرمانده قدرت تصمیم‌گیری را از دست داده و یا اطلاعات غلطی به او داده شده و یا اینکه به وی دستور دادند که بزند و فاکتور آخر برای بنده بیشتر قابل قبول است چرا که 2 موشک به سمت هواپیمای مسافربری شلیک شده که نیازی به این کار نبود...؛ اتفاقات همزمان با ساقط شدن هواپیمای مسافربری ایران نشان می‌دهد که این دستور صادر شده تا هواپیمای مسافربری ما مورد هدف قرار گیرد. شما نگاه کنید در همان مقاطع 3 فروند ناو جنگی آمریکایی، سکوی نفتی سلمان را مورد هدف قرار دادند که به اعزام ناوچه موشک‌انداز جوشن برای مذاکره انجامید اما نهایتاً وقتی ناوچه جوشن با «پرچم سفید» برای انجام مذاکرات رفته بود، مورد اصابت 4 موشک از سوی ناوهای آمریکایی قرار گرفت. در واقع فرمانده ناو آمریکایی، هر که را به وی نزدیک می‌شد، مورد اصابت موشک قرار می‌داد و قدرت تصمیم‌گیری خود را از دست داده بود. زمانی که ما به آنها پیام می‌دادیم که در آبهای سرزمینی ما هستید، می‌گفتند که نه ما در آبهای بین‌المللی قرار داریم. صدای پیام‌ها و اخطارهای فرمانده ناوچه جوشن به ناو آمریکایی و پاسخ‌های مبهم و بی‌سر و ته آنها موجود است».

سرنوشت از چگونگی ابلاغ مأموریت خود و نحوه انجام آن مطالب بیشتری مطرح کرد: «زمانی که هواپیما مورد هدف قرار گرفت، من به همراه تیمی که در اختیار داشتم در کوهک تهران در حال تمرین برای انجام یک ماموریت برون‌مرزی در یکی از پایگاه‌های عراق بودیم که فرمانده وقت نیروی دریایی از طریق جانشین خود ابلاغ کرد که ما بلافاصله و با همان پرسنل به محل اعزام شویم.

ما هم با همان لباس‌های ورزشی قرمزرنگ که در حال تمرین تکواندو بودیم، به فرودگاه مهرآباد رفته و به منطقه اعزام شدیم و در همان روز حادثه در محل حادثه حضور پیدا کردیم. زمانی که به منطقه رسیدیم، 40 نفر از غواصان منطقه یکم دریایی بندرعباس در حال جست‌و‌جو بودند و ما هم بلافاصله وارد عمل شدیم.

حدود یک هفته تا 10 روز حتی فرصت نکردیم لباس‌های خودمان را عوض کنیم. هوا به قدری گرم و عملیات به اندازه‌ای فشرده بود که نمی‌توانستیم از غذاهای متداولی که در جیره‌های غذایی وجود داشت استفاده کنیم و ما تنها غذایی که در طول این مدت استفاده می‌کردیم نان، پنیر و هندوانه بود. هنگام جمع‌آوری قطعات هواپیما در عمق 37 متری آب در پشت جزیره قشم، گاهی پیش می‌آمد که شب‌ها کوسه یا سفره‌ماهی به ما حمله می‌کردند، اما ما به دنبال دستوری که مبنی بر جمع‌آوری تمامی قطعات هواپیما صادر شده بود، توانستیم همه بقایای هواپیما را جمع‌آوری کردیم.

جمع‌آوری اجساد و بقایای هواپیما با به کارگیری حدود 80 غواص و تمامی امکانات منطقه یکم دریایی، حدود 52 روز طول کشید. 2 ناو «تُنب» و «لاوان»، 2 فروند هواناو (هاورکرافت) و 4 فروند بالگرد هم در اختیار ما بود که به صورت شبانه‌روزی کار می‌کردیم. درجه حرارت سطح آب به هنگام انجام عملیات، بیش از 50 درجه بود که کار را خیلی سخت‌تر می‌کرد. اجساد را به هم می‌بستیم و در آخرین مرحله که بالگرد یا هواناو در صحنه حاضر می‌شد، آنها را داخل کیسه‌های مخصوص قرار می‌دادیم تا خونابه در مسیر نریزد. اجساد اکثرا به دلیل ماندن در آب، باد کرده بودند. شلیک موشک دوم هم باعث شده بود تا پوست سر و بدن آنها کنده شود و مسافران از داخل هواپیما به بیرون پرتاب شده و در هوا متلاشی و به کف دریا ریخته شوند.

گوشت بدن اکثر جسدها کنده شده بود و تعداد کمی مثلاً کسانی که شلوار جین به پا داشتند، بقایایی از جسد در آنها دیده می‌شد. دل و روده‌ این اجساد بر روی آب شناور بود و ما مجبور بودیم گاهی 40-50 متر این بقایا را جمع‌آوری کنیم. اجساد در تابوت هم جا نمی‌گرفتند و ما ناچاراً آنها را در برانکاردهای توری قرار داده و با هواناو و بالگرد به بندرعباس منتقل می‌کردیم. در نهایت توانستیم جسد 187 نفر از290 مسافر ایرباس را جمع‌آوری کنیم. پس از جمع‌آوری اجساد به سراغ بقایای هواپیما رفتیم و تمامی آن را به همراه جعبه سیاه هواپیما جمع کردیم.

من در طول 8 سال دفاع مقدس فرماندهی عملیات‌های مختلفی را بر عهده داشتم که اولین آنها فرماندهی انهدام سکوهای البکر و الامیه در 1359 و آخرین آن هم فرماندهی جمع‌آوری اجساد هواپیمای مسافربری ایرباس بود.

من حین عملیات جمع‌آوری اجساد، برای غواصان مسابقه شنا می‌گذاشتم و می‌گفتم که 10 نفر اولی که بتوانند مسافت 5 کیلومتری را شنا کنند، مثلاً یک نوشابه خُنک بیشتر از سایرین دریافت خواهند کرد. البته از این موضوع، هدف دیگری را دنبال می‌کردیم. می‌خواستم به وسیله شنا کردن، بقایای اجسادی که روی دست و بدن آنها چسبیده بود، در آب شور دریا پاک شود. جمع‌آوری اجساد، صحنه‌های تکان‌دهنده زیادی داشت طوری که وقتی تصویربردار صدا‌و‌سیما از صحنه فیلمبرداری می‌کرد، دچار مشکل شد و نتوانست وضعیت را تحمل کند. دوربین را گذاشت و رفت.

یکی از اجسادی که ما پیدا کردیم، جسد خلبان هواپیما کاپیتان رضائیان بود. جسد را به ساحل منتقل کردیم که روستای (سُنی‌نشین) شیب‌دراز در جزیره قشم بود. وقتی برگشتم، دیدم یک پیرزن بالای سر جسد کاپیتان ایستاده است. به او گفتم نیاز به حضور شما نیست. نیروهای ما برمی‌گردند و جنازه را منتقل می‌کنند. او در جواب گفت: من وظیفه خود می‌دانم که در اینجا باشم تا حیوانات وحشی به این جنازه حمله نکنند.

بعدها شنیدم پیش‌نماز اهالی روستا، ماهی‌گیری در این منطقه را برای 2 ماه ممنوع کرده است. می‌گفت ماهی‌های این منطقه گوشت انسان خوردند و باید مدتی بگذرد تا پاک شوند. مردم هم همین کار را کردند.

دو روز قبل از این حادثه، از طرف نیروی دریایی ارتش، در میهمانی که توسط وابسته نظامی وقت پاکستان در تهران برگزار شده بود، شرکت کردم. وقتی جنازه افراد را از آب می‌گرفتیم از داخل جیب یکی از آنها پاسپورتی را بیرون آوردم و دیدم که همان وابسته نظامی پاکستان است که برای رفتن به کراچی، قرار بود با این هواپیما به دوبی رفته و از آنجا به پاکستان برود».

رسانه‌ای شدن ماجرا

اخبار ساعت 1400 روز یک‌شنبه 12 تیر 1367 رادیو از نخستین بخش‌های خبری بود که در خصوص این حادثه اطلاع رسانی کرد. چند ساعت بعد مهندس مجیدی مدیرعامل وقت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در این خصوص گفت: «قبل از این که آخرین خبر این حادثه بسیار وحشتناک را به استحضار بینندگان محترم برسانم و عرض کنم که این پرواز 290 مسافر و کادر پرواز داشته که در آب‌های خلیج‌فارس و قبل از رسیدن به مرز خود ما مورد اصابت موشک آمریکای جنایت‌کار قرار می‌گیرد. 209 نفر از این مسافرین بزرگسال بودند، 57 کودک زیر 12 سال تا 2 سال، 8 نفر طفل زیر 2 سال و 53 نفر زن و بقیه مرد بودند...».⁴⁷

سال‌ها بعد مهندس مجیدی حال و هوای روز شنیدن خبر فاجعه را این گونه تعریف کرد: «من در محل کارم نشسته بودم و مشغول انجام امور هواپیمایی بودم. به من خبر دادند که هواپیمایی که 5 دقیقه پیش از بندرعباس به سمت دوبی پرواز کرده، روی رادار نیست و الآن خبری از آن نداریم. خب این مسئله خیلی دردناک بود چون در تعریف کار هوایی و هواپیمایی این مسائل تعریف خاص خودش را دارد. بلافاصله من از کارهای جاری دست کشیدم و فعال شدم به جهت اینکه تحقیق کنم که چه اتفاقی افتاده است. جاهایی که می شد تماس بگیرم، تماس گرفتم. آنها تأیید کردند و خبر دادند که بله ما دیدیم که از ناو وینسنس که در خلیج فارس هست 2 موشک به هواپیما اصابت کرده و هواپیما منهدم شده است... .

در همه کنوانسیون‌های بین‌المللی مصوب شده که جان مسافران هوایی باید در امنیت کامل باشد ولی چه چیزی می‌توانست نظر آمریکا را جلب بکند که به یک هواپیمایی که 290 مسافر پیر و جوان، کودک و زن در آن هستند حمله بکند و 2 موشک به آن حواله بکند. خب این چه التیامی می‌تواند برای آمریکا باشد. در حقیقت آبروی خود را در دنیا و تمام مجامع بین‌المللی برد. واقعاً آمریکا به هیچ قانون و مقررات بین‌المللی پایبند نیست و آن کنوانسیون‌هایی که خودش عضوش هست و آن را امضاء کرده آنها را زیر پا می‌گذارد و عملی را انجام می‌دهد که به هیچ عنوان در دنیا قابل توجیه نیست. این هم عذر بدتر از گناه است. برای اینکه اگر آمریکا قدرت این تشخیص را ندارد [که فرق بین هواپیمای مسافربری و جنگنده را تشخیص بدهد] که هواپیمای مسافربری را به جای هواپیمای جنگی تلقی بکند و به آن حمله بکند، پس معلوم می‌شود که خیلی ناتوان است. خیلی ضعیف است.

ولی این حکایت از پستی و دنائت آمریکا است که می‌فهمد که هواپیما جنگی نیست، مسافربری است، حمله می‌کند به خیال خام خودش که شاید از این طریق بتواند فشاری بر مردم ایران و رزمندگان ایران بیاورد بلکه آنها دست از جنگ‌شان بردارند. همان کاری که در همین زمان دارد انجام می‌دهد.»⁴⁸

برخی جراید در روزهای اول اطلاعات دقیقی ارائه نکردند. به عنوان مثال تعداد مسافران هواپیما را بر اساس گزارشات اولیه 298 نفر ذکر کرده بودند که این آمار در روزهای بعد اصلاح شد.⁴⁹

خاطرات آقای اکبر هاشمی رفسنجانی از حمله آمریکا به هواپیمای ایرباس ایرانی

آقای اکبر هاشمی رفسنجانی که در آن سال‌ها علاوه بر مسئولیت ریاست مجلس شورای اسلامی، به عنوان جانشین فرمانده کل قوا در امور جنگ، در تصمیم‌گیری‌های کلان کشور تأثیرگذار بود، ‌در خاطرات خود از فاجعه هدف قرار گرفتن هواپیمای مسافربری ایرانی به نکات جالبی اشاره کرده است. وی به گزارشات مسئولین سیاسی و نظامی کشور در این خصوص و همچنین مخالفت امام(ره) با درخواست اعلام جهاد علیه امریکا در پی حمله ناجوانمردانه به هواپیمای مسافربری ایرانی اشاره کرده است.⁵⁰

برابر خاطرات وی در روز یکشنبه 12 تیرماه 1367: «آقای [سرتیپ منصور] ستاری [فرمانده نیروی هوایی ارتش] اطلاع داد که یک هواپیمای ایرباس ایرانی بر فراز تنگه هرمز دچار سانحه شده و فرود اضطراری در دریا داشته و از سرنوشت آن بی اطلاعیم. بلافاصله آقای شمخانی اطلاع داد که نیروی دریایی سپاه می‌گوید با ناوها و هلی‌کوپترهای آمریکایی درگیر شده، یک قایق ما و یک هلی‌کوپتر آمریکایی غرق شده‌اند و ناو آمریکایی، هواپیمای مسافربری را که همان موقع به آنجا رسیده، با موشک ساقط کرده است. گزارش‌های بعدی همین گزارش سپاه را تأیید کرد. جنایت عجیبی است. 290 مسافر و خدمه شهید شده‌اند. گفتم سریعاً اعلان کنند که آمریکایی‌ها در اعلام اخبار جلو نیفتند».

هاشمی رفسنجانی در ادامه به روز دوشنبه 13 تیرماه 1367 اشاره می‌کند: «در راه مجلس از محل ستاد کل و دفتر فرماندهی، ستاد مشترک و مقر عقیدتی سیاسی ارتش بازدید کردم. ساعت هشت و نیم به مجلس رسیدم. در گزارش‌ها مسئله سقوط هواپیمای ایرباس ایران، همه اخبار را تحت‌الشعاع گرفته و موج وسیع انتقاد و محکومیت علیه آمریکا بلند شده و سران آمریکا به تناقض افتاده‌اند و در انفعال، موضع دفاعی گرفته‌اند ... درباره کیفیت تبلیغات در مورد جنایت اخیر آمریکا مذاکره شد. سپس درباره عملیات آینده صحبت کردیم. قرار شد محدود و کم تبلیغات انجام شود؛ به عنوان اصلاح خط و انهدام دشمن... امروز نامه آیت‌الله منتظری به امام(ره) و جواب امام(ره) منتشر شد. امام(ره) در جواب، دستور حمایت از من در جنگ به ایشان داده‌اند.

متن نامه امام خمینی(ره) خطاب به آیت‌الله منتظری به این شرح است:⁵¹

تاریخ: 13/04/1367

محل: تهران، جماران

موضوع: پاسخ پیام تسلیت شهادت ده‌ها هموطن در جریان سقوط هواپیمای مسافربری توسط امریکا

بسم‌الله‌ الرحمن الرحیم

جناب آیت‌الله‌ آقای منتظری ـ دامت افاضاته

پیام جنابعالی تسکینی بود بر آلام تمامی کسانی که از شیطان بزرگ، امریکای حیله‌گر ضربه خورده‌اند. مردم آزادۀ جهان همیشه از ابرقدرت‌ها خصوصاً امریکای جنایتکار صدمه دیده‌اند و تا عزم خود را برای رویارویی با کفر و شرک جهانی و امریکای سلطه‌گر جزم ننمایند، هر روز شاهد جنایتی تازه خواهند بود.

مردم شریف ایران باید توجه کنند که امروز، روز مبارزه و جنگیدن با تمام شیاطینی است که حقوق حقۀ تمامی پابرهنگان جهان را صرف عیش و نوش و تهیۀ سلاح‌هایی می‌نمایند که برای همیشه حاکم دنیای گرسنگان باشند.

جنگ امروز ما، جنگ با عراق و اسرائیل نیست؛ جنگ ما، جنگ با عربستان و شیوخ خلیج‌فارس نیست؛ جنگ ما، جنگ با مصر و اردن و مراکش نیست؛ جنگ ما، جنگ با ابرقدرت‌های شرق و غرب نیست؛ جنگ ما، جنگ مکتب ماست علیه تمامی ظلم و جور؛ جنگ ما جنگ اسلام است علیه تمامی نابرابری‌های دنیای سرمایه‌داری و کمونیزم؛ جنگ ما جنگ پابرهنگی علیه خوشگذرانی‌های مرفهین و حاکمان بی‌درد کشورهای اسلامی است. این جنگ سلاح نمی‌شناسد، این جنگ محصور در مرز و بوم نیست، این جنگ، خانه و کاشانه و شکست و تلخی کمبود و فقر و گرسنگی نمی‌داند. این جنگ، جنگ اعتقاد است، جنگ ارزش‌های اعتقادی ـ انقلابی علیه دنیای کثیف زور و پول و خوشگذرانی است. جنگ ما، جنگ قداست، عزت و شرف و استقامت علیه نامردمی‌هاست.

رزمندگان ما در دنیای پاکِ اعتقاد و در جهان ایمان تنفس می‌کنند و مسلمین جهان هم که می‌دانند جنگ بین استکبار و اسلام است، جهانخواران را آرام نخواهند گذاشت و ضربه‌های خود را بر همۀ کاخ‌‌نشینان وارد می‌کنند.

جنابعالی که یکی از ذخایر این انقلاب می‌باشید، با پشتیبانی از آقای هاشمی وقت خود را مصروف در ساختن دنیا[یی] از کرامت و بزرگواری نمایید و مردم شریف ایران نیز بدانند که این روزها دست‌های ناپاک شرق و غرب برای هدم اسلام و مسلمین در یکدیگر گره خورده است، باید نگذاریم که تلاش فرزندان انقلابی‌مان در جبهه‌ها از بین برود. برای برپایی احکام اسلام عزیز دست اتحاد به یکدیگر داده، محکم و استوار تا پیروزی اسلام حرکت کنیم.

مسئولین نظام باید تمامی همّ خود را در خدمت جنگ صرف کنند. این روزها باید تلاش کنیم تا تحولی عظیم در تمامی مسائلی که مربوط به جنگ است به وجود آوریم. باید همه برای جنگی تمام عیار علیه امریکا و اذنابش به سوی جبهه رو کنیم. امروز تردید به هر شکلی خیانت به اسلام است، غفلت از مسائل جنگ، خیانت به رسول‌الله‌- صلی‌الله‌ علیه و آله و سلم - است. اینجانب جان ناقابل خود را به رزمندگان صحنه‌های نبرد، تقدیم می‌نمایم.

انفجار هواپیمای مسافربری، زنگ خطری است برای تمامی مسافرتهای هوایی. باید با تمام وجود تلاش کنیم تا چنین صحنه‌های دردناکی پیش نیاید.

اینجانب به تمامی بستگان این فاجعه تسلیت عرض نموده و خود را در غم و اندوه از دست دادن عزیزانشان شریک می‌دانم. من به جنابعالی و تمام کسانی که برای رسیدن به هدف مقدس پیروزی اسلام تلاش می‌نمایید، دعا می‌کنم.

والسلام علیکم و رحم‍ة‌الله‌

13/4/67

روح‌الله‌ الموسوی الخمینی

قربانیان این جنایت چه کسانی بودند؟

قربانیان این جنایت دارای تابعیت 7 کشور مختلف بودند. افرادی از اتباع کشورهای ایران، امارات، هند، پاکستان، یوگسلاوی، فرانسه و ایتالیا در ایرباس 655 حضور داشتند. تعداد 253 تن ایرانی که از این عده، تعداد 237 را مسافرین و 16 نفر دیگر را خدمه هواپیما تشکیل می دادند. از این تعداد، 37 مسافر غیر ایرانی که شامل 13 نفر اماراتی، 10 نفر هندی، 6 نفر پاکستانی، 6 نفر یوگسلاو، یک نفر فرانسوی و یک نفر ایتالیایی، در این فاجعه جان خود را از دست دادند. وابسته نظامی وقت پاکستان در تهران نیز در میان جان باختگان بود. در مجموع تعداد 66 کودک در این پرواز حضور داشتند.

نتیجه‌گیری

با در نظر گرفتن وقایع رخ داده در ایام منتهی به 12 تیرماه 1367 و مداخله مستقیم آمریکا در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و رودرویی مستقیم با ایران و بررسی ادعاهای آمریکا در خصوص واقعه حمله به هواپیمای مسافربری ایرانی، حضور ناو وینسنس در آب‌های سرزمینی ایران- که بدون اجازه از سوی ایران بوده است- و در نظر قرار دادن نحوه عملکرد مجموعه پدافند هوایی ناو وینسنس در برابر ایرباس ایرانی، تجهیزات فنی ناو وینسنس، اعتراف به اشتباه عملکرد ناو وینسنس از سوی مقامات امریکائی، سابقه درگیری‌های آمریکا علیه ایران به ویژه در ماه‌های آخر جنگ و اقدام امریکا در پرداخت غرامت به خانواده قربانیان، می‌توان به این نتیجه قطعی رسید که حمله به هواپیمای ایرانی یک برنامه از پیش طرح ریزی شده بود و به هیچ وجه ادعای بعدی امریکائیان مبنی بر «اشتباه در تشخیص نوع هواپیما» صحت ندارد.

فرمانده راجرز و کارکنان موثر ناو وینسنس از همان ابتدا هم می‌دانستند که هواپیمای ایرانی یک هواپیمای مسافربری است. با جمع بندی شواهد و مدارک موجود مشخص شده است که حمله به هواپیمای ایرانی با اطلاع از ماهیت هواپیما رخ داده است. لذا این عمل جنایت جنگی محسوب می‌گردد.

جدول اسامی مسافران پرواز 655 ایران ایر⁵² در 12 تیرماه 1367

ردیف	نام و نشان	توضیح	ردیف	نام و نشان	توضیح	ردیف	نام و نشان	توضیح
1	محسن رضائیان (کاپیتان)	خلبان	101	محمد علی عرفی	تبعه هند	201	حمیدرضا قیومی
2	محمد رضا امینی جزء	مهندس  پرواز	102	حیات تقی زاده کرمانی		202	ش عامری سیاهویی
3	شادمهر طالبی	سرمهماندار	103	مرتضی قادری نژاد		203	الف عامری سیاهویی
4	کامران تیموری	کمک خلبان	104	شاه جهان بخشی زاده		204	الف عامری سیاهویی
5	جلال نادری	مهماندار	105	ف- قادری نژاد		205	معصومه عامری سیاهویی
6	میرزاعلی زارع لواسانی	مهماندار	106	س- قادری نژاد		206	عبدالحسین قیائی
7	نقی ترابیان	مهماندار	107	منیژه قاسمی		207	زازیلا لولاآور
8	مینا مویدالاتولیه متولی		108	مه لقا قرائی		208	امیرحسین قیایی
9	میرعلی‌اکبر محسنی مقدم	مهماندار	109	اسماعیل شب خیز		209	منادخت قیایی
10	ژاله بنائیان	مهماندار	110	مریم سلماکی		210	امیدعلی بندی
11	حمید بدخشان نوری	مهماندار	111	دُرمحمد سه بخش		211	حسن بندی
12	محمدرضا اکبر مقدم		112	یحیی علی عسکری موسی آبادی		212	ش بندی
13	علی شهبازی		113	عبدالله اسلامی		213	محمود بندی
14	سودابه ترابی نیا		114	یارعلی دهقانی مدیسه		214	مهناز بندی
15	حمید متولیان		115	سیدجواد موسوی حرخوی		215	اعظم بندی
16	حسین نیک ملکی		116	آمنه زنگنه		216	معصومه بندی
17	محمود دژبان پور		117	احمد عالی پور		217	م بندی
18	حسین امامی میبدی		118	ابراهیم پام		218	فاطمه نساءاژدهایی
19	کانتری دولاب		119	د- صالح		219	محمد دوزنده
20	حسین توکلی بامکان		120	عبدالله مدنی		220	ا- اسلوب
21	غلامحسین نوشادی		121	فاطمه کارگزار		221	ا- دوزنده
22	رجبعلی رضوان		122	فرید کارگزار		222	فاطمه مهماندار رضایی کهریزی (نیری)
23	محمد کاگربیده		123	فرهاد کارگزار		223	محمدرضا  رضایی نیری
24	اردشیر خسروی فارسانی		124	عبدالرحمن ورساوه		224	محمدتقی رضائیان نیری
25	یدالله چشم میشی		125	خانم خ محمدکالی		225	ابراهیم انصاریان
26	لطف الله فیاض بارجینی		126	شهربان خانم اژدها		226	جواد آقایاری
27	حسین دهقان چناری		127	اکبر حسین پور		227	منصور امیدی
28	سهیلا دهقان چناری		128	یوسف خانی فری		228	موسی خبر
29	محمد صادق دهقان چناری		129	صدیقه قتالی		229	م- ح خبر
30	روح الله دهقان چناری		130	شمیسه قتالی		230	هادی خبر
31	فاطمه فریدزند		131	سیدمحمد قتالی		231	آمنه خبر
32	عیدمحمد نوروزی چلچه		132	خدیجه صدیقی		232	مرتضی خبر
33	عادفیه شاکری		133	سیدعبدالله شایعی موسوی		233	سکینه وحدانی
34	محمدرضا شفیع زاده		134	زینب قتالی		234	سیدعبدالرضا صمدی
35	امیر عابد شاهی		135	شمس الدین بهزادی		235	اشرف صمدی
36	حسن علی محمد	تبعه  شارجه	136	ولی زارع خورمیزی		236	سیده طاهره صمدی
37	فهد حسن همراه	تبعه شارجه	137	مراد زارعی		237	فاطمه صمدی
38	فیصل حسن همراه	تبعه شارجه	138	مرتضی سخایی		238	طیبه صمدی
39	فاطمه حسن همراه	تبعه شارجه	139	ابوالفتح رشیدپور		239	بدریه شهداد ابراهیم	(تبعه دوبی)
40	مکیه غلام علی		140	محمدعقیل بهزادی		240	ا - جامعی
41	فلاح حسن همراه	تبعه شارجه	141	علی اصغر اکرمی		241	م- جامعی
42	کیومرث آقایی قیماسی		142	علی اصغر اکرمی اکرم		242	هدی خطیب
43	عبدالرحیم کمال		143	علی ملاح		243	احمد جعفرزاده بی بی نازنین
44	رضا کمانچی		144	سکینه ملاح		244	انتونیو کاپوتا (تبعه ایتالیا)
45	علی محمد مالک ثابت		145	رجبعلی محمدی		245	سیروس کشکولی
46	اسمالی حسین اریف		146	نعمت الله رضوی ارانی		246	علی کشکولی
47	اسفندیار شیروانی فیل آبادی		147	مرتضی تحویلیان		247	محمد کشکولی
48	محمد آسایش زارچی		148	علی مشجاعی		248	مریم اسدجعفری
49	عبدالله یوسفی چرمهینی		149	سیدحسین گنجی		249	عبدالله مراغی زاده
50	فریدون قدیمی مهینی		150	پروین گنجی ابراهیم آبادی		250	غلام عباس جعفری
51	بهادر سرفرازی		151	مژگان گنجی		251	زینب باقی زاده
52	شیرمحمد امیری		152	خلیل آریافر		252	رحمت پاکدامن
53	رحیم منتخبی اول		153	احمد گچینی زاده		253	فرشته ساعدی
54	جمعه احمدی		154	فاطمه میرگچینی		254	عفت خانوم شجاعی
55	روز خاتون سابقی نژاد		155	ابراهیم بیگی		255	میررحمت نقیب زاده جلالی
56	مریم مرادی پور فرزند		156	فاطمه زیدسرایی		256	سیمین محمد	تبعه شارجه
57	غلامعلی بحرینی		157	پانته آ بیگی		257	فاطمه محمد	تبعه شارجه
58	احمد علی زاده		158	پریسا بیگی		258	عارفه ارشاد	تبعه پاکستان
59	احمد احمدی		159	دُرمحمد کهرازه		259	وجیهه ارشاد	تبعه پاکستان
60	محمد شجیعی		160	بی بی ملک نارویی		260	اهریما ارشاد	تبعه پاکستان
61	شمس علی عزیزی سورشجانی		161	فریبا کهرازه		261	منیر ارشاد	تبعه پاکستان
62	گمشاد ابراهیم نژاد		162	سیدکامل انصاری		262	غلام رمضانی
63	احمد درستی		163	محمد قلی پور		263	سعید کمالی
64	مریم شناسی		164	حمل ریسباف		264	صدیقه هنر (کمالی)
65	رسول اسماعیل زهی قلعه بیدی		165	ولی محمد سیر سور رئیسی		265	مرید ارشد
66	محمدحسن شفیعی سورک		166	سیدعبدالرحیم ادسون		266	محمدحسین جدی
67	پنجشنبه اغول		167	رجبعلی فاصلی هامانه		267	کارنام ساتیانا رایانارائو	تبعه هندوستان
68	آقاجان محمد باغبان		168	آرمان کهرازه		268	علی خدادادی
69	حسین زراعی مهرجردی		169	مسعود اتحاد		269	پروانه خواجه میرکی پور
70	مراد دهقانی سرجو		170	آسیه عطاری نژاد		270	زهرا ممدلی
71	نور محمد دهقانی		171	عایشه عبدالرحیم		271	کیوان دریس
72	اسماعیل لطیفی		172	منامحمدعبدالله عبدالرحمن	(تبعه دوبی) از اعضای خانواده سرگرد عبدالعزیز رییس وقت پلیس دوبی	272	رایکومیلو کویچ	تبعه یوگسلاوی
73	محترم لطیفی		173	وحیده محمدعبدالله عبدالرحمن	(تبعه دوبی) از اعضای خانواده سرگرد عبدالعزیز رییس وقت پلیس دوبی	273	سیناد چیراک	تبعه یوگسلاوی
74	حسن امامی		174	محمد عبدالله عبدالرحمن	(تبعه دوبی)،  از اعضای خانواده سرگرد عبدالعزیز رییس وقت پلیس دوبی	274	استافکو جاک	تبعه یوگسلاوی
75	عبدالصمد دهقان زهی ناوک		175	محمدابراهیم شایان		275	داوک موبه جودیک	تبعه یوگسلاوی
76	محمدعلی اطهری نجف‌آبادی		176	شهنود ریگی		276	یوگول جاب کرال جویچ	تبعه یوگسلاوی
77	غلامعلی رستمی حیدرآبادی		177	خان محمد رهبر		277	سلوگودن نسکویچ	تبعه یوگسلاوی
78	هیبت الله سلطانی سورکانی		178	عبدالله رهبر		278	رام کرام روکالا	تبعه هندوستان
79	اقدس سلطانی		179	اسماعیل ریگی		279	کالا پانا روکالا	تبعه هندوستان
80	عبدالشکور  اسماعیل زهی		180	ابره ریگی		280	ایلی پروپاها	تبعه هندوستان
81	تاج محمد محمد زهی		181	مسعود رهبر		281	یوکالاسمان رحمان	تبعه هندوستان
82	سبزعلی پکوک		182	رقیه بی نیاز		282	شکری اولیایی
83	جمال‌الدین قنبرزهی گرگیج		183	سارا آوازه		283	س- جامعی
84	عیدو قنبرزهی گرگیج		184	محمد خراسانی پور		284	محمد خیر
85	یوسف احمدی فرد		185	لیلا آوازه		285	حسام حسن
86	شهاب عزیزی		186	زهرا خراسانی پور		286	محمد کارگزار
87	قدرت زراعی  حیدرآبادی		187	فاطمه خراسانی پور		287	سیدفخرالدین قتالی
88	عبدالله شه بخش		188	پرویز یونسی		288	پرهام بیگی
89	غلامخان شه بخش		189	مراد رواق		289	آرمان بهزادی منش
90	ملک خارکوهی		190	حمیدرضا افضلی		290	زهرا رضایی نیری
91	گل محمد اسماعیلی		191	رجبعلی محمدخان
92	محمدبهاءالدین	تبعه پاکستان	192	خالد محمد عبدالله عبدالرحمن	(تبعه دوبی) از اعضای خانواده سرگرد عبدالعزیز رییس وقت پلیس دوبی
93	یعقوب دهانی کنگی		193	احمد محمد عبدالرحمن	(تبعه دوبی) از اعضای خانواده سرگرد عبدالعزیز رییس وقت پلیس دوبی
94	علی‌بخش ربیعیان صادق‌آبادی		194	صالح احمد عبدالله	تبعه دوبی
95	آمنه زنگنه		195	هلن نری عیسی
96	کریم راد احمدزاده		196	حوریه رستگار
97	عزیز الحسن عرفی	تبعه هند	197	سیدمحمدرضا بهزادی‌منش
98	وجیهه عرفی	تبعه هند	198	سیدمحمدعلی بهزادی منش
99	ایران عرفی	تبعه هند	199	احسان شهرزاد	تبعه پاکستان
100	تاج حسن عرفی	تبعه هند	200	اسحاق عامری سیاهویی

پانوشت‌ها

1- به هر وسیله‌ای گفته می‌شود که توان پرواز در جو را داشته باشد. با این تعریف انواع وسائل پرنده مانند بالن و بادپر (گلایدر) و بالگرد (هلیکوپتر) و حتی سفینه فضایی را می‌توان هواگرد نامید.

2- Identification Friend Or Foe [IFF]

3- sector operation center [soc]

4- command post ]cp[

5- Flagship، کشتی حامل فرمانده گروهی از ناوهای جنگی که به مأموریتی خاص اعزام شده‌اند.

6- Fighter Jet هواپیمای جنگنده یا شکاری نوعی هواگرد نظامی با سرعت بالا و مانورپذیری بسیار است و از سلاح‌هایی برای از میان بردن هواپیماهای دشمن برخوردار است.

7- Interceptor Aircraft هواپیمای رهگیر جنگنده‌ای است که به طور خاص برای جلوگیری از مأموریت هواپیماهای دشمن، به ویژه بمب‌افکن‌ها و هواپیماهای شناسایی طراحی شده است. رهگیرها معمولاً به منظور انجام هر چه سریعتر مأموریت و آمادگی برای ماموریت بعدی به سرعت بالا و جنگ‌افزارهای قدرتمند خود متکی هستند.

8- هواپیمایی ایران ایر تا دی 1390 همچنان از شماره پرواز 655 برای هواپیماهای تهران به دبی استفاده می‌کرد. (منبع: مقاله «فهرست مرگ‌بارترین حملات نظامی به هواپیماهای مسافربری در جهان» منتشرشده در خبرگزاری فارس)

9- Take Off.

10- Tehran ACC.

11- ECHO . ظاهرشدن انرژی بازتاب شده از هدف بر صفحه رادار که BLIP هم نامیده می‌شود.

12- اسکوپ Scope: صفحه نشاندهنده علائم راداری

13- SEARCH.

14- William C. Rogersш. راجرز دومین فرماندة ناو وینسنس بود و در 11 آوریل 1987 به این سمت منصوب شد. در آن زمان، ناو وینسنس، یکی از تنها پنج رزم‌‌ناو به‌‌آب‌‌انداخته‌‌شده‌‌ای بود که سامانه جدید رزمی موسوم به Aegis را حمل می‌‌کرد. این سامانه یک میلیارد دلاری، یک سیستم مدیریت رزمی یک‌‌پارچه رایانه‌‌ای بود. وینسنس اولین رزم‌‌ناو از این نوع بود که به ناوگان اقیانوس آرام پیوست. مرکز این سامانه یک رادار پیشرفته، دارای ردیابی اتوماتیک چندمنظورة سه بعدی و زمان‌‌بندی‌‌شده موسوم به AN/SPY  -1  است. این رادار بسیار پرقدرت که به‌‌عنوان “سپر ناوگان دریایی” شناخته شده قادر به جست‌‌وجو، ردیابی و هدایت موشک‌‌ها به‌‌طور همزمان با ظرفیت ردیابی بیش از یک‌‌صد هدف در بیش‌‌تر از 100میل دریایی(200کیلومتر) است. فرماندهی یک ناو مجهز به سامانهAegis  در آن زمان بسیار مهم تلقی می‌‌شد. وینسنس در 25 آوریل 1988 در یک مأموریت شش‌‌ماهه به حمایت از عملیات ارنست ویل، همراهی و اسکورت تانکرهای نفت‌‌کش در خلیج‌‌فارس، در این منطقه مستقر شد.

15- برابر اظهارات شهید سرلشکر منصور ستاری فرمانده فقید نهاجا.

16- Iran Ajr.

17- یک فروند بالگرد «ام-اچ-6» متعلق به واحدهای عملیات ویژه نیروی زمینی آمریکا که از روی یکی از دو دوبه بزرگ شناور در شمال خلیج‌فارس به پرواز درآمده بود، حدود یک هفته قبل از ماجرای به وجود آمده توسط ناو وینسنس در خلیج‌فارس سقوط کرد. (منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 6 تیرماه 1367، صفحه 3)

18- حمله به ناو استارک: در هفدهم ماه می ‌سال 1987(27 اردیبهشت 136) دو فروند هواپیمای میراژ عراقی با استفاده از موشک اگزوست به ناو استارک در 85 مایلی شمال شرقی بحرین حمله کردند. این ناو مجهز به موشک‌های هدایت شونده بوده و 164 خدمه اعم از افسر و ملوان در آن حضور داشتند. در اثر این حمله هوایی سه تفنگدار آمریکایی کشته و 30 تن زخمی شدند. در پی این حادثه صدام حسین رئیس‌جمهور عراق در پیامی به ریگان رئیس جمهور آمریکا، با ابراز تأسف عمیق خود گفت که هواپیماهای عراق به اشتباه به کشتی آمریکا حمله کرده اند. او خواستار انجام تحقیقات مشترک درباره این حمله هوایی شد. هرچند که عراقی‌ها با عذرخواهی و پرداخت غرامت سعی در جبران داشتند، اما مجموع این حوادث بر میزان آمادگی و حتی روحیه آمریکایی‌های مستقر در خلیج‌فارس تأثیرگذار بود. منبع: خاطره روز 28 اردیبهشت سال 1366 آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی مندرج در http://hashemirafsanjani.ir همچنین هاشمی، 1389، «دفاع و سیاست»؛ کارنامه و خاطرات سال ۱۳۶۶ هاشمی رفسنجانی) سال‌ها پس از جنگ ایران و عراق حامد الجبوری، سفیر وقت عراق در سوئیس فاش کرد که حمله به ناو آمریکایی استارک در خلیج‌فارس در هفدهم ماه می ‌سال 1987 طبق نقشه از پیش تعیین‌شده آمریکا و توسط هواپیمای عراقی ساخت فرانسه صورت گرفت. الجبوری در گفتگو با شبکه تلویزیونی الجزیره افزود: رونالد ریگان، رئیس‌جمهور وقت آمریکا برای جلوگیری از پیروزی قاطع ایران در جنگ با عراق پس از سقوط شبه جزیره فاو به دست ایرانیان، از طریق اجرای دسیسه حمله به ناو استارک، زمینه درگیری نظامی با ایران را در فاو فراهم کرد. (منبع: یک مقام سابق عراقی فاش کرد: جزئیات تازه از همکاری آمریکا با رژیم صدام در جنگ تحمیلی‌» منتشر شده در جام‌جم آنلاین شنبه 15 تیر 1387، شماره خبر: 100942878496، به نشانی:

http://www 1.jamejamonline.ir/printable.aspx?newsnum=100942878496.

19- Aegis.

20- Standard. سامانه موشکی استاندارد: سامانه موشکی استاندارد با برد متوسط ساخت کشور آمریکا می‌باشد. این سامانه موشکی ازجمله تجهیزات دفاعی پدافند هوایی کشورمان به حساب می‌آید. سامانه پدافند هوایی موشکی استاندارد که نوع دریا پایه آن معمولاً در فریگیت‌ها و ناوها از آن استفاده می‌شود دارای دو نوع برد متوسط و برد افزایش یافته می‌باشد. در نوع برد متوسط از موتور دوتراستی سوخت جامد و در نوع برد افزایش یافته از موتور دو تراستی سوخت جامد همراه با بوستر سوخت جامد استفاده می‌گردد. موشک فوق از هدایت آشیانه یاب نیمه فعال راداری استفاده می‌کند. سرجنگی موشک استاندارد، متعارف و حاوی مواد منفجره شدید همراه با فیوز ضربتی یا مجاورتی می‌باشد. منبع: جهان‌فر، رضا، کرمی، فهیمه، 1392، مقاله «آشنایی با سامانه موشکی استاندارد (برد متوسط)» منتشر شده در همشهری آنلاین دوشنبه 3 تیر 1392، کد مطلب: 220135، به نشانی: http://hamshahrionline.ir/details/216874.

21- عسکری، شاداب، 1394، قرائتی جدید از هشت سال دفاع مقدس (ویژه اساتید، محققان، فرماندهان و دانشجویان)، تهران، آتشبار، اول، صص 253 تا 257.

22- کریدور پروازی: [فرانسوی courridor] دالانی که پرواز هواپیما از آن مسیر انجام می‌شود.

23- Track.

24- طول هواپیمای جنگنده F14، 82 فوت و 8 اینچ است و این در حالی است که طول هواپیمای مسافربری ایرباس 177 فوت و 5 اینچ است.

25- Lock On.

26- Track

27- Doppler Effect

28- Territorial sea

29- Mike Snap.

30- وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا United States Department of Defense.

31- Pentagon.

32- Arnold Williams.

33- Ronald Wilson Reagan.

34- William Crow.

35- روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 13 تیرماه 1367، صفحه 10.

36- پدافند هوایی در گذرگاه 8 سال دفاع مقدس، جلد هشتم، وقایع 12 الی 14 تیرماه 1367، ص 140.

37- نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران.

38- شهید سرلشکر منصور ستاری: سرلشگر شهید منصور ستاری، در تاریخ ۲۹ اردیبهشت ماه سال ۱۳۲۷ در روستای ولی‌آباد ورامین در خانواده ای مذهبی متولد شد. دوران ابتدایی را در مدرسه ولی‌آباد ورامین و دوران متوسطه را در روستای پوئینک باقرآباد ورامین به پایان رساند. در طول دوران تحصیل، همواره یکی از شاگردان ممتاز مدرسه به شمار می‌رفت. وی پس از اخذ مدرک دیپلم متوسطه در سال۱۳۴۵ وارد دانشکده افسری شد و پس از پایان دوره سه ساله دانشکده افسری به درجه ستوان دومی نایل آمد.

          در سال۱۳۵۰ جهت طی دوره کنترل شکاری به آمریکا اعزام و با سپری نمودن دوره ای یک ساله در سال۱۳۵۱ به عنوان افسر کنترل شکاری در تیپ دفاع هوایی نیروی هوایی مشغول به کار شد. 3 سال بعد یعنی در سال 1354 در کنکور سراسری شرکت کرد و در رشته برق و الکترونیک پذیرفته شد، اما با شروع جنگ تحمیلی در حالی که بیش از چند واحد به پایان تحصیلات دانشگاهی‌اش باقی نمانده بود، دفاع از میهن را ترجیح داد و تحصیل را رها کرد.

          شهید ستاری به دلیل فعالیت‌های خوبی که در ارایه طرحهای نوین و مبتکرانه از خود نشان داد، در سال ۱۳۶۲ به سمت معاون عملیاتی فرماندهی پدافند هوایی نهاجا منصوب شد. طرحها و پیشنهادات او بسیار منطقی، عملی، کاربردی و مؤثر بود و نقش مهمی در ارتقاء توان رزم پدافند هوایی و در نتیجه نیروی هوایی ارتش داشت. از این رو در سال ۱۳۶۴ به عنوان معاون طرح و برنامه نهاجا انتخاب شد و به دلیل کاردانی و شایستگی که در شخصیت ایشان وجود داشت، در بهمن ماه سال ۱۳۶۵ در درجه سرهنگی به فرماندهی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران منصوب شد. از نکات جالب انتصاب شهید ستاری به فرماندهی نیروی هوایی این بود که او در زمان انتصاب دارای تخصص خلبانی نبود و بعدها به فراگیری مهارت خلبانی روی آورد. دلیل انتصاب وی تخصص مثال‌زدنی وی در امور مختلف نیروی هوایی (اعم از بخش آفندی و همچنین بخش پدافند هوایی)، تعهد مثال‌زدنی، خلاقیت و ابتکارات بی‌مانند بود. این انسان مومن و فرمانده لایق و توانمند و خلاق پس از گذراندن 46 بهار پربار در پانزدهم دی‌ماه 1373 در سانحه سقوط هواپیمای جت فالکن به شهادت رسید. نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در زمان فرماندهی سرلشکر منصور ستاری دارای اقتدار روز افزون گشته و تعاملات مناسبی با نیروهای هوایی کشورهای منطقه داشت.(منبع: کرمی، فهیمه، مقاله «زندگینامه شهید ستاری، فرمانده نابغه و پدافندی نیروی هوایی» منتشر شده در پرتال اطلاع‌رسانی ارتش جمهوری اسلامی ایران به نشانی http://www.aja.ir)

39- روزنامه اطلاعات، دوشنبه 13 تیرماه 1367.

40- روزنامه اطلاعات، دوشنبه 13 تیرماه 1367.

41- مسندام: مسندام یا مسندم یکی از استان های کشور عمان در جنوب تنگه هرمز قرار دارد و ژرفای آب تنگه هرمز در روبروی مسندم ۱۸۰ متر است. قسمت شمالی مسندم که بنام رأس مسندم معروف است بر فراز آبراه مهم تنگه هرمز قرار دارد و از این منظر یکی از مناطق سوق الجیشی منطقه خلیج‌فارس به شمار می رود. بر اساس آمار سال ۲۰۰۳ میلادی سازمان ملل متحد جمعیت استان مسندم 20 هزار و 380 نفر بوده که این میزان در سال 2005 به حدود 28 هزار نفر رسیده است و برابر برخی از گزارشات جمعیت این استان از مرز 40 هزار نفر عبور کرده است. استان مسندم یکی از چهار استان کشور عمان بشمار می رود. ساکنان این استان عمدتاً اهل سنت بوده و اقتصاد عمومی مردم این منطقه از طریق کشاورزی و ماهی گیری و کشتی سازی می‌گذرد. (منبع: پایگاه خبری تحلیلی جنوب ایران به نشانی:

)http://www.jonoubiran.com/view/240

42- فایل تصویری مصاحبه شهید سرلشکر منصور ستاری در مستند تلوزیونی سراج (روشنگری) تهیه شده توسط گروه حماسه و دفاع شبکه یک سیمای ج.ا.ا.

43- نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران.

44- دریادار بازنشسته ناصر سرنوشت متولد 1330 در کرمان است. وی که فرمانده عملیات مروارید و یکی از معدود بازماندگان ناوچه پیکان است پس از اخذ مدرک دیپلم در رشته ریاضی، وارد نیروی دریایی ارتش شد و برای ادامه تحصیل به دانشکده سلطنتی دریایی انگلستان اعزام گردید. -وی در آن مرکز آموزشی با پرنس چارلز هم دانشگاهی بود- پس از اخذ مدرک کارشناسی علوم دریایی از این کشور و خدمت در ناوچه‌های «ببر» و «پلنگ» در بندرعباس، بار دیگر برای گذراندن دوره عالی مخابرات دریایی به انگلستان رفت.

 ناصر سرنوشت، در بازگشت مجدد به کشور، در بندرعباس و بر روی ناوچه‌های «رستم» و «فرامرز» به خدمت ادامه داد. پس از 2 سال و همزمان با تشکیل اسکادران زیرسطحی در نیروی دریایی ارتش، برای گذراندن این دوره انتخاب و به آمریکا اعزام شد و توانست مدرک کارشناسی مکانیک و برق را هم از آنجا اخذ کند. وی علاوه بر این، دوره‌های غواصی و نجات و بازیابی مغروق‌ها را نیز پشت سر گذاشت و در همین زمینه مشغول به خدمت شد. با شروع جنگ تحمیلی که نیروی دریایی بلافاصله وارد جنگ شد، در عملیات‌های مهم این نیرو نظیر عملیات مروارید نقشی تأثیرگذار داشت. همان عملیاتی که موجب شد تا نیروی دریایی عراق تا پایان جنگ نتواند کمر راست کند و در همین مسیر به درجه رفیع جانبازی نیز نائل آمد. سرنوشت در سال 1373 از نیروی دریایی ارتش بازنشسته شد. پس از بازنشستگی نیز حرفه خود را در دریا ادامه داد و در همین راستا اقداماتی را در نصب سکوهای پارس جنوبی، تعمیر سکوهای نفتی و گازی، و در بخش فراساحلی، لوله‌گذاری کف دریا و انجام تعمیر در این حوزه انجام داد و تا کنون مشغول به خدمت است. وی فرماندهی عملیات جمع‌آوری اجساد قربانیان حادثه ایرباس در خلیج‌فارس را بر عهده داشت. منبع: خبرگزاری فارس به نشانی:

)http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930408001389.

45- فایل تصویری مصاحبه دریادار بازنشسته ناصر سرنوشت در مستند تلوزیونی سراج (روشنگری) تهیه شده توسط گروه حماسه و دفاع شبکه یک سیمای ج.ا.ا.

46- ناگفته‌های جمع‌آوری اجساد ایرباس ایرانی در گفت‌وگوی فارس با دریادار سرنوشت، گفت‌وگو از: علی عباسی‌مزار و مهدی بختیاری، منتشر شده در خبرگزاری فارس به نشانی:

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930408001389.

          همچنین سایت اینترنتی تاریخ ایرانی به نشانی http://tarikhirani.ir/

47- فایل تصویری مصاحبه مهندس مجیدی مدیرعامل وقت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در مستند تلوزیونی سراج (روشنگری) تهیه شده توسط گروه حماسه و دفاع شبکه یک سیمای ج.ا.ا

48- فایل تصویری مصاحبه مهندس مجیدی مدیرعامل وقت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در مستند تلوزیونی سراج (روشنگری).

49- روزنامه جمهوری اسلامی دوشنبه 13 تیرماه 1367، ص 10.

50- پایگاه اطلاع‌رسانی هاشمی رفسنجانی به نشانی: http://hashemirafsanjani.ir همچنین «خاطرات هاشمی از حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران و نامه منتظری» منتشر شده در سایت تحلیلی خبری عصر ایران به نشانی:

http://www.asriran.com/fa/news/283255.

51- http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930308000038.

52- لیست اسامی قربانیان فاجعه 12 تیرماه 1367 منتشر شده در پایگاه اینترنتی 655 به نشانی:

http://ir655.ir/content.php?page=news&id=44.

منابع:

* اسناد

- مجموعه اسناد مرکز اسناد ستاد تبلیغات جنگ در خصوص اصابت قرار گرفتن هواپیمای الجزایری، هواپیمای ایرباس 655 ایرانی و...

- مجموعه اسناد پدافند هوایی نیروی هوایی تحت عنوان «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس، جلد 8، وقایع سال 1367».

* کتب

- عسکری، شاداب، 1394، قرائتی جدید از هشت سال دفاع مقدس (ویژه اساتید، محققان، فرماندهان و دانشجویان)، تهران، آتشبار، اول.

- هاشمی، علیرضا، 1389، دفاع و سیاست؛ کارنامه و خاطرات سال 1366 هاشمی رفسنجانی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول.

* فایل صوتی و تصویری مصاحبه

- فایل تصویری مصاحبه شهید سرلشکر منصور ستاری در خصوص پرواز ایرباس 655.

- فایل تصویری مصاحبه دریادار بازنشسته ناصر سرنوشت در مستند تلوزیونی سراج (روشنگری) تهیه شده توسط گروه حماسه و دفاع شبکه یک سیمای ج.ا.ا.

- فایل تصویری مصاحبه مهندس مجیدی مدیر عامل وقت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در مستند تلوزیونی سراج (روشنگری) تهیه شده توسط گروه حماسه و دفاع شبکه یک سیمای ج.ا.ا.

* مقالات

- جهان‌فر، رضا، کرمی، فهیمه، 1392، مقاله «آشنایی با سامانه موشکی استاندارد (برد متوسط)» منتشر شده در همشهری آنلاین دوشنبه 3 تیر 1392، کد مطلب: 220135، به نشانی:

http://hamshahrionline.ir/details/216874

- کرمی، فهیمه، 1392، مقاله «زندگینامه شهید ستاری، فرمانده نابغه و پدافندی نیروی هوایی» منتشر شده در پرتال اطلاع رسانی ارتش جمهوری اسلامی ایران به نشانی: http://www.aja.ir

* جراید و نشریات

- روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 6 تیرماه 1367، صفحه 3.

- روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 13 تیرماه 1367، صفحه 10.

- روزنامه اطلاعات، دوشنبه 13 تیرماه 1367.

* سایت‌های اینترنتی

- خاطره روز 28 اردیبهشت سال 1366 آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی مندرج در:

http://hashemirafsanjani.ir

- «یک مقام سابق عراقی فاش کرد: جزئیات تازه از همکاری آمریکا با رژیم صدام در جنگ تحمیلی‌ »منتشر شده در جام جم آنلاین شنبه 15 تیر 1387، شماره خبر: 100942878496، به نشانی:

http://www1.jamejamonline.ir/printable.aspx?newsnum=100942878496

- پایگاه خبری تحلیلی جنوب ایران به نشانی:

)http://www.jonoubiran.com/view/240.

- خبرگزاری فارس به نشانی:

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930408001389.

- ناگفته‌های جمع‌آوری اجساد ایرباس ایرانی در گفت‌وگوی فارس با دریادار سرنوشت، گفت‌وگو از: علی عباسی‌مزار و مهدی بختیاری، منتشر شده در خبرگزاری فارس به نشانی:

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930408001389.

- سایت اینترنتی تاریخ ایرانی به نشانی: http://tarikhirani.ir

- پایگاه اطلاع رسانی هاشمی رفسنجانی به نشانی: http://hashemirafsanjani.ir

- «خاطرات هاشمی از حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران و نامه منتظری» منتشر شده در سایت تحلیلی خبری عصر ایران به نشانی:

 http://www.asriran.com/fa/news/283255.

 -http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930308000038.

- پایگاه اینترنتی مطالعات مدیریت بحران به نشانی:

http://www.bohraan.com/NewsDetail.aspx?itemid= 2150.

- لیست اسامی قربانیان فاجعه 12 تیرماه 1367 منتشرشده در پایگاه اینترنتی 655 به نشانی:

http://ir655.ir/content.php?page=news&id=44.

فصلنامه مطالعات تاریخی شماره 52