تاریخچه‎ ‎کتابخانه ملی ایران

روز سوم شهریور 1316 کتابخانه ملی ایران با 30 هزار نسخه خطی و چاپی در ضلع شمالی موزه ایران باستان افتتاح شد.

  تـاریخچـه تشکیـل مجمـوعـه کتابخانه بـه آغـاز دهـه 1240 ش. بـاز می گردد. در 1231 ش مدرسه دارالفنون در ‏تهـران کار خود را آغاز کرد، و 12 سال بعد‏‎ ‎‏(1243ش.) کتابخانه کوچکی در آن مدرسه تأسیس شد و تقدیر چنین ‏بود که این‎ ‎مجموعه کوچک در مدرسه ای که به سبک اروپایی، ساخته شده بود، هسته اولیه مجموعه‎ ‎کتابخانه ‏ملّی ایـران شـود کـه 73 سـال بعـد، در سوم شهریور 1316ش. رسماً، در‎ ‎تهران، گشایش یافت؛ و یکی از مظاهر ‏تجدد در این کشور به شمار می رفت‎.

در عهد‎ ‎مظفرالدین شاه که آشنایی ایرانیان با تمدن غرب بیشتر شد، در 1276ش. به‎ ‎منظور اشاعه فرهنگ و ‏تأسیس مـدارس جـدیـد، انجمـن معـارف تهران تشکیل شد. انجمن یک‎ ‎سال بعد، « کتابخانه ملی معارف » را با ‏مجموعه ای‎ ‎که با کوشش فراوان گردآوری کرده بود، در جنب مدرسه دارالفنون، در محل انجمن، تأسیس‎ ‎کرد. ‏نکته مهم اینکه واژه « ملّی » که در نـام ایـن کتابخانه بـه کـار رفتـه، بـه‎ ‎هیچ وجه به معنای « ملیتی » و « ملی ‏گرایانه » نبـود، بلکـه بیـانگـر آن بـود کـه‎ ‎این کتابخانه هیچ گونه وابستگی به دولت ندارد و مؤسسه ای است غیر ‏انتفاعی و مردمی. ‏‎ ‎از این رو، بی جا نیست اگر آن را نخستیـن کتابخانه عمـومی ایران بدانیم که در تهران‎ ‎تأسیس شد؛ کما اینکه تا چند دهه بعد کتابخانه ملی تبریز،کتابخانه ملی فارس،‎ ‎کتابخانه ملی کرمان، و کتابخانه ‏ملی رشت نیز، که جملگی کتابخانه عمومی بودند، در‎ ‎ایران تأسیس شدند. والا در هرکشوری فقط یک کتابخانه ‏ملّی می تواند وجود داشته باشد‎. ‎از این رو، صحیح نیست « کتابخانه ملی معارف» را سلف کتابخانه ملـی ایـران ‏بدانیم‎.

در 1284ش. در زمان وزارت علاء الملک، کتابخانه ملی معارف به مدرسه‎ ‎دارالفنون منتقل و با کتابخانه آن مدرسه ‏ادغـام شد. در 1298ش. در زمـان‎ ‎وزارت معارف حکیم الملک، نـام « کتـابخـانـه معـارف » را بـر ایـن کتابخانه نهادند‎ ‎و بالاخره در 1313ش. در دوره وزارت معـارف علی اصغر حکمت، بـه نـام‏‎ ‎‏«‏‎ ‎کتابخانه عمومی معارف » خـوانـده ‏شـد. بنـا بـر نـظام نـامـه کتابخانه عمومی معـارف‎ ‎‏(‏‎ ‎مصوب 9 دی 1313 ش. ) کتابخانه از «دوایر اداره انطباعات ‏‏»بـوده و حدود 5000 جلد‏‎ ‎کتاب و به طور متوسط 31 نفر مراجعه کننده در هر روز داشته است‏‎.

بـخش « وظایف‎ ‎‏»‏‎ ‎نیـز فقـط بـه شـرح وظایف کارکنان کتابخانه اختصـاص دارد و هیـچ اشاره ای به وظایف‎ ‎کتابخانه ‏نمی کند. اما در نظامنامه اداره انطباعات ( سازمان مادر کتابخانه معارف‎ ‎‏)‏‎ ‎در بخش دایره کتابخانه ملّی، وظایف ‏کتابخانه عبارت بودند از‎:‎

الف‎) ‎تنظیم و مواظبت کتب موجود در کتابخانه و‎ ‎تدوین و طبع فهرست های لازم برای کتب‎.

ب‎ ) ‎جمع‎ ‎آوری کتب منطبعه و جراید و مجلات داخله و خارجه که به کتابخانه می رسد‎.

ج‎ ) ‎انتخاب و تعیین کتب خطی و چاپی که همه ساله باید برای‎ ‎تکمیل کتابخانه خریداری شود‎.‎

‎ ‎اینهـا بیشتـر وظایف کلی یک کتابخانه عمومی‎ ‎است. ریاست کتابخانه معارف در این زمان بر عهده جهانگیر ‏شمس -آوری بـوده کـه بـه‎ ‎تازگی از آمریکا به ایران برگشته و با کتابخانه های جدید آشنا بود. رویداد مهم‎ ‎دیگر، در ‏‏1313ش.، برگزاری کنگره و جشن هزاره فردوسی در تهران بود، شاید برای نخستین‎ ‎بار بود که گروه چشمگیری ‏از ایران شناسان و خاورشناسان سراسر جهـان در ایران گرد می‎ ‎آمدند. در مدرسه دارالفنون تالاری به نام ‏فردوسی نام گذاری شد و آثار خـاورشنـاسـان‎ ‎و ایـرانشنـاسـان میهمـان و کتـاب هـایـی کـه به کنگره اهدا کرده ‏بودند ، در آنجا‎ ‎گردآوری شد. پس از برگزاری کنگره، این کتاب ها نیز به مجموعه کتابخانه عمومی معارف‎ ‎اضافه ‏شد‎.‎

نخستین ساختمان کتابخانه ملّی‎

در‎ ‎اواخـر 1313ش. مهدی بیانی کـه به ریاست کتابخانه عمومی معارف منصوب شـده بـود، در‎ ‎تـلاش و مکاتبات ‏خـود بـرای رفـع مشکل جا و فضای کتابخانه عمومی معارف، از فرصت‎ ‎استفاده کرد و تأسیس « کتابخانه ملّی ‏ایران » را بـه علی اصغر حکمت، وزیـر معـارف،‎ ‎پیشنهاد کرد که مورد قبول قرار گرفت و با اقبال روبـه رو شـد. در ‏همیـن زمان موزه‎ ‎ایران باستان، در بخش غربی میدان مشق ( نبش خیابان امام خمینی و سی تیر کنونی ) در‎ ‎دست ساخت و ساز بـود و در قسمت شمالی ساختمان موزه ایران باستان قطعه زمینی بایر‎ ‎بود به مساحت ‏حدود 3500 متر مربع. در 1315ش. علی اصغر حکمت از رضا شاه اجازه‎ ‎خـواسـت کـه در این زمین کتابخانه ای ‏تخصصی برای موزه ایران باستان ساخته شود و به‎ ‎نام ابوالقاسم فردوسی، کتابخانه فردوسی نام گذاری شود‎.

‎با درخواست‎ ‎حکمت موافقت شد از آندره گدار، باستان شناس و معمار فرانسوی، کـه نقشـه موزه ایران‎ ‎باستان را ‏تهیه کرده بود خواسته شد تا نقشه ای برای کتابخانه ارائـه دهد تا سبک دو‎ ‎ساختمان بسیار به هم شبیه شـود. ‏کـار ساختمان در 1316 بـه اتمـام رسیـد و در‏‎ ‎مکـاتبـات نیـز بـا نـام کتـابخـانـه فردوسی از آن اسم رفته است. در ‏‏1316 دستور‏‎ ‎داده شد که ساختمان به مهدی بیانی تحویل شود‎.‎

در خرداد 1316، رضا شاه دستـور داد کتاب های مکرر چاپی و خطی کتابخانه سلطنتی‎ ‎نیز به کتابخانه عمومی ‏معارف تحویل داده شود. مجموعاً 13،712 نسخـه چاپی و خطی – در‏‎ ‎چند نوبـت – بـه بیانی تحویل داده شد. ‏همچنین کتابخانه خصـوصـی عزیرخان ندائی‎ ‎‏(‏‎ ‎عزیز خان خواجه ) که اموال خود را وقف کرده و پادشاه وقت را ‏متولی قـرار داده بـود،‎ ‎به کتابخانه معارف منتقل شد. مجمـوعـه دیگـری کـه در زمـان افتتـاح بـه کتـابخـانـه‎ ‎ملـی ‏منتقـل شد، حدود 5000 جلد کتاب به زبان های روسی، فـرانسـوی، و آلمانی متعلق‏‎ ‎به کتابخانه بانک استقراضی ‏روسیه بود. این بانک در دوره ناصرالدین شاه در رقابت با بانک‎ ‎شاهنشاهی ( متعلق به بریتانیا ) در ایران تأسیس ‏شد. پس از‎ ‎انقـلاب اُکتبـر 1917 و روی کـار آمـدن حکومت شـوروی در روسیه، در 1299ش. به موجب‎ ‎قرارداد ایران ‏و شـوروی قـروض دولت ایـران که متجاوز از چهل میلیون منات بود بخشیده‎ ‎شد. دارایی بانک نیز به دولت ایران ‏واگذار شد و کتاب های بانک در اختیار کتابخانه‎ ‎ملّی قرار گرفت. بـا کوشش و همت مهـدی بیـانـی مجموعه ‏کتابخانه عمومی معـارف‎ ‎‏(‏‎ ‎همراه با کتاب های اهدایی کتابخانه سلطنتی و مجموعه عزیزخان خواجه و مجموعه‎ ‎بانک‎ ‎استقراضی و تعدادی مجمـوعـه های خصوصی ) که روی هم 000/30 نسخه خطـی و چـاپـی مـی‏‎ ‎رسیـد ‏بـه ساختمان جدید- جنب مـوزه ایـران باستان- منتقـل و با نام « کتابخانه ملی‎ ‎ایران » در سوم شهریور 1316 ‏افتتاح شد. حبیب یغمایی ماده تاریخ افتتاح‎ ‎کتابخانه ملی ایران را این چنین سروده است‎:‎

زفردوسـی آمـوز تاریخ آن میاسای زآموختن یک‏‎ ‎زمان

مسـاحـت زیـر بنـای نخستیـن سـاختمـان کتابخانه‎ ‎ملّـی ایران 550 متر در دوطبقـه اسـت. طبقه اول مشتمل بود ‏بر تالار نمایش، تـالار‎ ‎فـردوسـی ، بخش نشـریـات و خدمات فنی؛ و طبقـه دوم بـه تالار مـطالعـه ( برای حدود‎ 60 ‎نفر ) و مخازن کتاب ها اختصاص داشت. مخازن کتابخانه کلاً برای 40000 جلد کتاب‏‎ ‎طـراحی و ساخته شـده بـود، ‏از اسناد و مدارک چنین بر می آید کـه علی رغم افتتـاح‎ ‎کتابخانه ملّی ایـران در تاریخ سـوم شهریور 1316، ‏ساختمان کتابخانه به طور کامل‎ ‎ساخته و آماده نشده بود و بعضی از قسمت های آن در سال های بعد – لااقل تا ‏‏1320 ش‏‎. – ‎کـامـل شده اند. از ایـن رو، در روزنـامـه اطلاعات مـورخ 18/3/1318ش. خبـر‎ ‎‏«‏‎ ‎افتتـاح کتابخانه ملی ‏ایـران » ایـن چنین درج شـده اسـت: « عمـارت جـدیـد کتابخانه‎ ‎ملی که در شمال عمارت موزه ایران باستان در ‏خیابان رفائیل ساختمان شده است از هر‎ ‎حیث آماده شد، و از روز دوم تیر ماه افتتاح و تالار مطالعه کتابخانه همه ‏روزه به‎ ‎استثنای ایام تعطیل از ساعت هفت صبح تـا یکساعت بعـد از ظهر برای استفاده مراجعه‏‎ ‎کنندگان دایر ‏خواهد بود»‏‎.‎

سیر تحولات کتابخانه ملّی‎

هنوز‎ ‎مدتی از افتتاح کتابخانه نگذشته بود که مشکل جا و فضا دوباره مطرح شد و بیانی‎ ‎مکـاتبـات خـود را بـا آندره ‏گدار ( کـه مـدیـر کـل اداره باستان شناسی بود ) آغاز‎ ‎کرد. بالاخره در نیمه دوم دهه 1330 ساختمان دیگـری به ‏مساحت 570 متر مربع زیربنا در‏‎ ‎حد فاصل ساختمان قبلی و دیوار وزارت امور خارجه ( که در شرق کتابخانه ملّی ‏بود‎ ‎‏)‏‎ ‎سـاختـه شـد و لااقـل برای یک دهه، کتابخانه ملّی کمتر تحت فشار کمبود جا بود.در‎ ‎دهه بعد مجدداً مشکـل ‏جـا و فضا پدیدار شد. لیکن چون بحث احداث کتابخانه ملّی پهلوی‎ ‎پیش آمد، عملاً موضوع کمبود جا و فضای ‏کتابخانه ملی در ساختمان جنب موزه کنار‎ ‎گذاشته شد. پیشنهـاد احـداث کتابخانه ملّی دیگـری بیشتر بـه این ‏دلیل بود که‎ ‎کتابخانه ملّی موجود از زمان احداث ( سوم شهریور 1316ش.) بـه هیـچ وجـه، چـه از نظر‎ ‎تشکیلات و ‏اساسنامه و چه از نظر وظایف و نیروی انسانی ، به گونه ای عمل نکرده بود‎ ‎که بتوان آن را یک کتابخانه ملّی بـا ‏معیارها و استانداردهای کتابداری به حساب‎ ‎آورد. اساسنامه و آیین نامه های آن به گونه ای تدوین شده بود که ‏بیشتر پاسخگوی‎ ‎نیازهای یک کتابخانه عمومی بود. در شـرح وظایف و آیین نامه های آن نیز هیچ اثر و‎ ‎ردّی از ‏وظایف کتابخانه ملّی به چشم نمی خورد، بدین معنی که مسئـول گـردآوری‎ ‎انتشارات کشور و سازماندهی آنها و ‏بالاخره نشر کتابشناسی ملی؛ و گردآوری انتشارات‎ ‎درباره ایران از سراسر جهـان و بـه موازات این وظیفه کمک و ‏یاری به کتابداری و‎ ‎کتابخانه های کشور نبود. حتی کتابخانه ملّی ایران قـانـون واسپـاری کتاب را کـه‎ ‎نـاشـران را ‏موظف می کرد « از هـر نسخـه که به طبع می رسد، دو نسخه را برای ضبط در‎ ‎کتابخانه ملّی و تکمیـل مجموعه ‏مطبوعات » بفرستند ( ماده 5 قانون مطبوعات مصوب 5‏‎ ‎محرم الحرام 1326ق.، فصل دوم – طبع کتاب )، پیگیری ‏نمی کرد و به انجام نمی رساند‎. ‎در واقـع کتابخانه ملّی ایـران در حـد یک کتابخانه عمومی و شاید یک قرائت خانه‎ ‎انجام وظیفه می کرد. به خصوص از اوایـل دهـه 1340، متأسفانه بـه پوششی بـرای سازمان‏‎ ‎اداری ممیـزی و ‏سانسور بدل شده بود و بنا بر آیین نامه اصلاحی تأسیس چاپخانه ( مصوب‎ 1343)‎، مـدیـران چاپخانه ها مکلف ‏بودند دو نسخـه از نشریه مورد چاپ را بعد از چاپ‎ ‎متن و قبـل از صحـافـی بـا ذکـر کامل هویت مؤلف یا مترجم و ‏تعیین تعداد نسخی که از‎ ‎اثر منظور منتشر می شود به کتابخانه ملّی تهران ارسـال دارنـد تا حداکثر ظرف مدت‎ ‎ده روز در دفتر مخصوصی که برای این موضوع ترتیب داده می شود به ثبت برسد. آیین‎ ‎نامه ثبت کتاب- بـه طـور ‏مستقـل- در تاریخ دهم اسفند 1356 در هیئت وزیـران به تصویب‏‎ ‎رسید. کتابخانه ملّی ایـران، کتابشناسی ملی ‏ایـران را نیز از سال 1342 بـه طور ناقص‏‎ ‎و نامرتب منتشر می کرد که از نظر خدمات فنی و اصول علمـی و جهانی ‏کتابداری نیـز به‎ ‎قدری عقب بود که امکان نداشت قـادر باشد بـه سایر کتابخانه های کشور یاری برساند‎. ‎بیشتر ‏فعالیت سه تا چهار دهه اول عمر کتابخانه ملّی صرف انتشار فهرست نسخه های خطی‏‎ ‎آن شد. در نیمـه دهـه ‏‏1340 رویدادهای مهمـی در کتابداری ایران رُخ داد که هیچ گونه‏‎ ‎نشان و ارتباط تعاملی با کتابخانه ملّی در آنها به ‏چشم نمی خورد. از آن جمله اند‎: ‎تأسیس گروه کتابداری در دانشگاه تهران و برگزاری دوره کارشناسی ارشد ‏کتـابـداری،‎ ‎تأسیس انجمن کتابداری ایـران، و مـرکـز خـدمـات کتابداری کـه بـا مرکز توأمان خود‎- ‎مرکز اطلاعات و ‏مدارک علمی- در وزارت علوم و آموزش عالی، در 1347، تأسیس شدند. از‎ ‎این رو، تأسیس یک کتابخانه ملّی با ‏اصول و ضوابط علمی و جهانی، فـرصتـی بود برای‎ ‎بهره گیری هرچه بیشتر این مؤسسات کتابداری و ایجاد ارتباط ‏و تعامل میان کتابخانه‎ ‎های مختلف کشور و سازماندهی نظام ملی کتابداری و اطلاع رسانی. از این رو، در 1352،‎ ‎از ایفلا درخواست شد که ایران را در تأسیس کتابخانه ملّی جدید یاری دهد. در همایش‎ ‎جهانی ایفلا – در 1352- ‏نمایندگان ایـران از آقای لیبارز، رئیس ایفلا که در عین حال‎ ‎سرپرستی طرح کتابخانه ملّی پهلوی را بر عهـده ‏داشـت، خواستند کـه در تأسیس کتابخانه‎ ‎ملّی، بـه عنوان یک رویداد مهم فرهنگی در تاریخ ایران، نقش مهمی به ‏کتابداران‎ ‎ایرانی سپـرده شـود. از ایـن رو طـرح تأسیس کتابخانه ملّی پهلـوی به مرکز خدمات‎ ‎کتابداری و مرکز ‏مدارک علمی ایران ارسال شد. در 1354، ناصر شریفی، رئیس وقـت‎ ‎دانشکـده کتابـداری پـرات، در ایـالات متحـده- ‏‏60 تن از کتابداران و معماران مشهـور‏‎ ‎جهـان را دعـوت کرد تا بـرای بررسی معمـاری و کتابخانه های ایران به مدت ‏یک ماه به‎ ‎ایران سفر کنند. در این مـدت 15 تن از کتـابـداران ایـرانـی نیـز با این گـروه‏‎ ‎همکـاری کـردنـد. حاصل این ‏گردهمایی نخستیـن برنامه پیشنهادی ناصر شریفی بـود کـه‎ ‎بـه دولت ایـران ارائـه شـد: کتابخانه ای با 350 هزار ‏متر مربع زیر بنا. این طرح را‎ ‎کمیته فنی ایفلا و کتابداران ایرانی، غیر قابل قبول، بلند پروازانه، و غیر عملی‎ ‎دانستند. پس از بررسی های لازم و تجدید نظـرهـا، طـرح پیشنهادی دوم که ژان‎ ‎پیرکلاول، رئیس کتابخانه ‏دانشگاه لوزان تهیه کـرده بـود ارائه شد: کتابخانه ای در‎ 94 ‎هزار متر مربع. این طرح در مهر 1355 به تصویب هیئت ‏داوران رسید و به مسابقه‎ ‎گـذاشتـه شـد. از مجمـوع 600 نقشـه ای که از سراسر جهان ارسال شد، هیئت ‏داوران،‎ ‎مرکب از معماران و کتابداران ایرانی و خارجی، در اسفند 1356ش. شرکت آلمانی « فن‎ ‎گرکان، مارک و ‏شرکا » را برنده اعلام کرد. هنـوز بـررسـی هـا و تجدید نظرهای نهایی‎ ‎بـه انجام نرسیده بود که با پیروزی انقلاب ‏اسلامی کار متوقف شد. پس از پیـروزی‎ ‎انقـلاب اسـلامـی، نخستین گـام بـرای ساماندهی کتابخانه ملّی در ‏‏1358 برداشته شد‏‎: ‎طـرح ادغام مرکز خدمات کتابداری و کتابخانه ملّی ایـران که هر دو زیر مجموعه وزارت‎ ‎فرهنگ ‏و آموزش عالی بودند به وزیر فرهنگ و آموزش عـالـی ارائـه شـد و مـورد تصـویـب‎ ‎قـرار گرفت. ولـی ادغـام عملاً در ‏‏1360 انجام شد و مرکز خدمات کتابداری با همه‏‎ ‎تجهیـزات و کارمندانش بـه سـاختمـان قـدیمـی کتابخانه ملی ‏ایران منتقل شدند، یعنی‎ ‎همان مکانی که حـدود دو دهـه از کمبود جا و فضا رنج می برد. بررسی های جدیدی ‏انجام‎ ‎شد، تا شاید بتوانند از ساختمان های دولتی یا نیمه دولتی برای رفع مشکلات کتابخانه‎ ‎ملّی استفـاده ‏کنند. در 1359، کمیتـه ای 7 نفـره، مرکب از نمایندگان مرکز خدمات‏‎ ‎کتابداری، کتابخانه ملّـی، چنـد مهنـدس و ‏نمـاینـده ای از قـم از ساختمان های‎ ‎مـوجـود در تهـران بـازدیـد کـردنـد و بالاخره ساختمانی را که برای دفتر ‏فرهنگی فرح‎ ‎پهلوی، در نیـاوران و در قسمت شمالی فرهنگسرای نیـاوران ساخته شده بود به این منظور‎ ‎انتخاب ‏کردند. در آخرین روزهـای 1359 گـزارش نهـایـی کمیتـه بـرای وزیر فرهنگ و‏‎ ‎آموزش عالی ارسال شد و در 18 ‏فروردین 1360ش. مورد موافقت قرار گرفت. اما تغییر وزیر‎ ‎و دخالت های افراد غیر متخصص و غیر مسئول موجب ‏شد که انتقال، عملی نشود. بـا عملـی‎ ‎شـدن ادغـام مـرکـز خدمات کتابداری در کتابخانه ملّی، در 1362، بحران ‏کمبود جا به‎ ‎مراتب شدیدتر شد. سـرانجـام بخشـی از ساختمان نیاوران بــه کتابخانه ملّی تحـویـل‎ ‎داده شـد و ‏متعاقب آن کتابخانه ملّی، عملاً در سـه نقطـه تهـران مستقـر شـد‎. ‎پراکندگی نیروهای انسانی و بخش های ‏مختلف کتابخانه ملّی موجب می شد که وظایف و‎ ‎کارهای کتابخانه بـا کُندی و مشکـلات زیادی انجام پذیرد. در ‏‏1369 ش. بار دیگر اجرای‎ ‎طرح ساختمان کتابخانه ملّی مطرح شد و کلیـه سـوابـق در اختیار مهندسان مشاور ‏شرکت‎ ‎پیرراز که از طرف وزارت مسکن و شهرسازی به کتابخانه معرفی شده بود، قرار گرفت‎. ‎برنامه ها و نقشـه ‏هـا مجـدداً بررسی و جرح و تعدیل شد. حاصل مطالعات جدید طرحی بود‎ ‎در 90 هزار متر مربع که بـرای تهیـه ‏نقشه ها و اجـرا بـه مسابقه ملی گذاشته شد. در‎ ‎تـاریـخ 7 مـرداد 1374 هیئت داوران از مجمـوع 5 طرحی کـه ‏ارائه شده بود شرکت‎ ‎مهندسان مشاور پیرراز را برنده اعلام کرد. کار ساختمان در منطقه عباس آباد تهران‎ ‎آغاز و ‏فاز اول در 11 اسفند 1383 افتتـاح شـد و کلیـه واحدها و نیروهای انسانی‏‎ ‎کتابخانه ملّی ایـران در یک مکـان جمع ‏شدند. ‏

ادغـام سازمان اسناد ملی کشور با کتابخانه‎ ‎ملّی ایـران‎

‎در 29/8/1378 سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، وابسته به‏‎ ‎وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در کتابخانه ‏ملّی ادغام شد و عملاً تعداد ساختمان های‎ ‎کتابخانه ملّی به هشت ساختمان افزایش یافت. اتفاق مهم دیگری ‏که در دهه 1380 در‏‎ ‎کتابخانه ملّی روی داد، ادغـام سازمان اسناد ملی کشور با کتابخانه ملّی ایـران و‏‎ ‎تأسیس « ‏سازمان اسناد و کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی » بـود. شـورای عالی اداری در‎ ‎نـودوپنجمین جلسـه مـورخ ‏‏2/6/1381 ، بـه پیشنهـاد سازمان مدیریت و برنامه ریزی‏‎ ‎کشـور و بـه منظـور ساماندهی مدیریت اسنادی و ایجاد ‏هماهنگی بـرای نگهـداری آثـار‎ ‎و اسناد مکتوب ( چاپی و خطی ) و غیر مکتوب و اوراق، مراسلات، دفاتر، و سایر ‏اسناد‎ ‎ملّی در دستگاه های اجرایی و نظایر آن، و همچنین تسهیل در نگهداری و دسترسی به‎ ‎اسناد و صرفه ‏جویی در هزینه های مربوط و جلوگیری از انجام وظایف تکراری» کتابخانه‎ ‎ملّی این ادغام را تصویب کرد. در بنـد ج ‏مـاده 2 ایـن تصویب نامه کـه بـه امضای‏‎ ‎معاون وقت رئیس جمهور و دبیر شورای عالی اداری رسیده، آمده اسـت ‏کـه « وظایف و‎ ‎مأموریت های تخصصی سـازمـان اسنـاد ملّـی ایـران و همچنیـن کتابخانه ملّی در قالب‎ ‎دو معاونت ‏مستقـل، تحت عنـوان کتابخانه ملّی و اسناد ملّی با برنامه مستقل در‏‎ ‎قوانین بودجه سنواتی فعالیت خواهند ‏نمود». بار دیگر در مـاده 3 تصویب نامه بـر ایـن‏‎ ‎استقلال مهر تأیید زده شـده است. « سازمان اسناد و کتابخانه ‏ملّی جمهوری اسلامی‎ ‎ایران بـراسـاس قـانـون اساسنامه کتابخانه ملّی جمهـوری اسلامی ، مصوب 2/8/1369‏‎ ‎مجلس شورای اسلامی، اداره می شود و قـانـون تأسیس سازمان اسنـاد ملّی ایـران مصـوب‎ 7/2/1349 ‎در کلیـه ‏موارد به استثنای مواردی که با اساسنامه فوق الذکر مغایرت دارد،‎ ‎لازم الاجرا می باشد». تصویب نامه بر « ادغام ‏وظایف، مأموریت ها و واحدهای پژوهشی‎ ‎سازمان های تجمیع شده ‌[ سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ] در یک ‏سازماندهی و واحدهای‎ ‎مربوط « تأکید می کند و از سازمان جدید التأسیس می خواهد کـه تشکیلات خود را‎ ‎حداکثر ظرف مدت سه ماه تهیه و به تأیید سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور برساند(‏‎ ‎بند های الف، ب، ج، د ‏ماده یک تصویب نامه )و مجدداً در تبصره ماده 6 بر مهلت سه‏‎ ‎ماهه تأکید می کند. در مـاده 4 تصویب نامه، ‏سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشـور، «‏‎ ‎وظایف مربوط بـه ساماندهی بایگانی های دستگاه های اجـرایـی و ‏تنظیم روش های‎ ‎نگهـداری و بایگانی از طـریـق سـازمـان مدیریت و برنامه ریزی کشـور » را بـرای خود‎ ‎محفـوظ ‏نگـه می دارد و عمـلاً، و بدرستی، کار گردآوری، بررسی، امحـاء و بالاخره‎ ‎نگهداری اسنادی که به دلایل ملّی ‏ارزش آرشیـوی دارنـد را به معاونت اسناد ملّی‎ « ‎سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران » واگذار می کند. همچنین ‏در ماده 5 تصویب نامه‏‎ ‎از سازمان جدید التأسیس می خواهد که « به منظور استاندارد سازی و استفاده از اسناد،‎ ‎حداکثر ظرف مدت 6 مـاه استانداردهای مربوط بـه فهرستنویسی، نمایه سازی، و زمینـه‏‎ ‎ایجاد شبکه را تدوین و ‏به واحدها و مؤسسات اسنادی کشور ابلاغ نماید. و بالاخره در‎ ‎مـاده 7 تصویب نامه آمـده اسـت کـه سازمان ‏مدیریت و برنامه ریزی کشور موظف است‎ ‎اعتبارات لازم را تأمین کند تـا سازمان اسناد و کتابخانه ملّی امکان ‏فهرستنویسی،‎ ‎نمایه سازی، اسکن اسناد ملی و شبکه سازی آنها را به وجود آورد. برابر نمـودار‎ ‎تشکیلاتی ‏مصـوب دی 1381 ، ریاست سازمان اسنـاد و کتابخانه ملّی جمهـوری اسلامی‏‎ ‎ایران به انتخاب هیئت امنـای ‏سازمان انتخـاب و بـا حکم ریاست جمهوری منصوب می گردد‎. ‎هیئت ممیزه و شورای اسناد ملی دو بازوی ‏مشـورتـی و کمکی ریاست سازمان هستنـد و زیـر‎ ‎نظـر او سه معاونت کتابخانه ملّی، معاونت اسناد، و معاونت ‏پشتیبانی؛ و چهـار مدیریت‎ ‎پژوهش و آموزش، حـوزه ریاست و روابـط عمومی و بین المللی، حراست، گزینش، و ‏مدیریت‎ ‎تـوسعـه فناوری اطلاعات انجام وظیفه می کنند. در نمـودار تشکیلاتی پنـج مدیریت کل‎ ‎به طور مستقیم ‏زیر نظر معاونت کتابخانه ملّـی انجـام وظیفـه می کنند. این مدیریت‎ ‎های کـل عبـارتنـد از : مدیریت پـردازش، کـه ‏وظیفـه مجمـوعـه سـازی و سازماندهی‎ ‎منابع زیر نظر آن است؛ مدیریت تولید منابع دیجیتال؛ مدیریت کتاب های ‏خطی و نادر،که‎ ‎وظیفه گردآوری، سازماندهی، و به خصوص حفظ و نگهداری کتاب های خطی، چاپ سنگی، و ‏نادر‎ ‎با آن است. مدیریت اطلاع رسانی همگانی، که به مراجعه کنندگان کتابخانه در یافتن‎ ‎منابع و استفاده از آنها ‏‏(سیستم های دستی و ماشینی ) کمک می کند؛ و بـالاخـره‎ ‎مدیریت مرجع و اطلاع رسانی تخصصی، کـه بخش ‏های مختلف منابع تخصصی ( علوم انسانی و‎ ‎اجتماعی، هنـر، و فنـاوری )، بخش ایران شناسی و اسلام ‏شناسی، منابع غیر کتابی و‎ ‎پیایندها زیر مجموعه آن را تشکیل می دهند. معـاونـت پشتیبـانـی ( شـامـل مدیریت ‏های‎ ‎مالی، اداری، و طـرح و برنامه و بودجه ) در کنـار دو معـاونـت کتابخانه ملّی و‎ ‎اسنـاد ملّی می کوشد تا ‏شـرایـط را بـه گونه ای فراهم و آمـاده سازد کـه آنها‎ ‎بتوانند وظایف و رسالت های خود را انجام دهند و به اهداف ‏خود دست یابند‎.‎

ساختمان جدید کتابخانه ملّی‎

این‎ ‎ساختمان بـه گونه ای طراحی و ساخته شده کـه عـلاوه بـر مدیریت، واحدهای پشتیبانی، و‎ ‎پارکینگ، هشت ‏مـرکـز مهم و تخصصـی کتابداری و مجمـوعـه هـای کتاب های مرجع و غیـر‏‎ ‎مرجع چاپی، نسخـه هـای خطـی و ‏کتاب های نادر، منابع غیرکتابی را در خود جا بدهد و‎ ‎قابلیت آن را داشته باشدکه بتواند با تغییراتی که در حوزه ‏فناوری – به خصوص فناوری‏‎ ‎اطلاعات- روی می دهد هماهنگ شود. همچنین ساختمان جدید ایـن امـکان را ‏فراهم می آورد‎ ‎که مراکز تخصصی کتابداری بتوانند با هم در ارتباط مستقیم و تعاملی باشند. مجمـوعـه‎ ‎اصلـی ‏کتابخانه ملـی در مخزن های بسته و در زیر زمین نگاهداری می شود ولی مجموعه ها‎ ‎و منـابـع مرجع ( عمومی و ‏تخصصی ) در سالن های قرائت و به صورت نظام قفسه باز در‎ ‎دسترس مراجعه کنندگان هستند. بـخش نسخـه ‏هـای خطـی و کتاب های نادر از امکانات و‎ ‎تجهیزات ویژه ای ـ به منظور حفظ و نگهداری این میراث فـرهنگـی ‏کشـور ـ برخوردار‎ ‎است. با استفاده از تجهیزات مدرن امکان انتقال کتاب از مخازن به بخش های امانت‎ ‎امکان پذیر ‏است. این ساختمان گنجایش حداکثر هفت میلیون نسخه را دارد‎.‎