نقش اسرائیل در جشن‌های ۲۵۰۰ ساله

در شرایطی که فقر و تنگدستی در جامعه ایران گسترش یافته بود، رژیم پهلوی تصمیم به برگزاری یکی از گران‌ترین و پرزرق‌وبرق‌ترین جشن‌ها در تاریخ گرفت و برای این منظور حدود ۱۵۰ میلیون دلار هزینه صرف کرد. طراحی این جشن که از بیستم مهرماه ۱۳۵۰  با تفکر اسرائیلی انجام شد. این امر حساسیت‌هایی هم برانگیخت به عنوان نمونه در جلسه  روز ۵۰/۳/۴ وزارت اطلاعات، حساسیت منتقدان به خبر خبرگزاری رویتر درباره اینکه «یک هواپیمای اسرائیلی حامل ۳۵ تن از اشیای الکتریکی از اسرائیل به تهران پرواز نموده از این اشیاء در مراسم جشنهای ۲۵۰۰ ساله ایران استفاده خواهد شد.» مورد بحث قرار گرفت.

هدف رژیم از برگزاری «جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی»،  ایجاد تصویری از شکوه و عظمت بود. با این حال، این جشن‌ها نه تنها به هدف خود نرسید، بلکه به عنوان نشانه‌ای از بی‌توجهی به مشکلات و رنج‌های مردم تلقی شد.

در آن روزگار و در زمان جنگ پرتنش بین مسلمانان و رژیم صهیونیستی، حضور کارشناسان اسرائیلی در طراحی و اجرای این مراسم، خشم و نارضایتی عمومی را در میان مردم مسلمان ایران افزایش داد. در این شرایط، امام خمینی با قاطعیت این جشن را محکوم کرد و آن را نشانه‌ای از اشرافی‌گری رژیمی دانست که در سایه فقر و رنج ملت، دست به برگزاری چنین مراسمی زده است. (تصاویری از این جشن را اینجا ببینید.)

روایت این موضوع در صفحات 660 تا 671 از کتاب «مردی برای تمام فصول» به رشته تحریر درآمده است. این کتاب در سال 1379 توسط موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی و به قلم مظفر شاهدی منتشر شد. به بهانه سالروز آغاز جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی، خواندن این برش از کتاب، خالی از لطف نیست:

نخستین طرح‌های جشن ۲۵۰۰ساله

مهم‌ترین و بی‌سابقه‌ترین مراسمی که در دوره محمدرضا ‌پهلوی برگزار شد، جشن‌های موسوم به ۲۵۰۰ سال شاهنشاهی ایران در سال ۱۳۵۰ش در تخت جمشید بود. گویا برای اولین‌بار در سال ۱۳۳۷ش بود که شاه به‌رغم مشکلات عدیده سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور به فکر افتاد به مناسبت گذشت ۲۵۰۰ سال از پایه‌گذاری رژیم شاهنشاهی در ایران به دست کوروش دوم هخامنشی، جشنی در خور اعتنا برگزار کند و توجه جهانیان را به‌سوی ایران، به‌عنوان کشوری کهنسال و قدرتمند [!] جلب نماید. [...]

به‌هرحال به دنبال تصمیم شاه جهت برگزاری این جشن‌ها، هیئتی در دربار تشکیل شد تا مقدمات لازم را برای این منظور فراهم آورد. ابتدا شجاع‌الدین شفا که خود از پیشنهاددهندگان اولیه برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ساله بود، به‌عنوان رئیس این هیئت تعیین شد. پس از حدود دو سال [...]، سناتور جواد بوشهری به‌جای شفا به ریاست آن برگزیده شد و این سمت را تا سال 1347ش حفظ کرد. این هیئت که تحت عنوان شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی از آن یاد می‌شود، تلاش‌های گسترده و پیگیری را در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تبلیغاتی در ایران و سایر کشورهای جهان آغاز کرد تا زمینه‌های لازم برای برگزاری جشن‌های 2500ساله را فراهم آورد. [...]

کارگردان جشن‌های ۲۵۰۰ساله

جواد بوشهری در سال ۱۳۴۷ عملاً از ریاست شورای مرکزی جشن‌های ۲۵۰۰ساله کنار گذاشته شد و به‌جای وی اسدالله علم وزیر دربار منصوب شد. هر چند که جواد بوشهری به لحاظ ظاهری و تشریفاتی مقامش را حفظ کرد ولی در عمل اسدالله علم عهده‌دار کارها شد. [...]

اسدالله علم از سال‌ها قبل، هنگامی که نخست‌وزیر بود، در رأیزنی‌اش با کارشناسان اسرائیلی، به دور از حوزه کاری شورای مراکزی جشن‌های ۲۵۰۰ساله که آن موقع ریاستش برعهده سناتور جواد بوشهری بود، طرح‌هایی برای کیفیت و چگونگی برگزاری این جشن‌ها در دست تهیه داشت. این امر هنگامی صورت جدی‌تری به خود گرفت که اسدالله علم در دوران نخست‌وزیری‌اش از دولت اسرائیل تقاضا کرد.

برنامه‌ریزی اسرائیلی برای نمایش پرزرق و برق

[قرار شد] جهت گسترش صنعت توریسم و گردشگری و جهان‌گردی در ایران، [دولت اسرائیل] طرحی در اختیار وی (علم) قرار دهند. دولت اسرائیل این تقاضای علم را پذیرفت و به دنبال آن «تدی کولک»(Teday Kollek)  رئیس اتحادیه توریستی دولت اسرائیل و شهردار بعدی اورشلیم به ریاست میسیون برنامه‌ریزی برگزیده شد.

[...] (کولک) بعدها اعتراف کرد که هرگز تصور نمی‌کرد اسراف‌کاری که در جشن‌های بیست و پنجمین قرن بنیان‌گذاری امپراتوری ایران پیش آمد همان است که او توصیه کرد.» ^[1] [...]

[...] در دوران ریاست علم بر شورای مرکزی جشن‌های ۲۵۰۰ساله، اقدامات تبلیغی پیرامون این جشن‌ها با سرعت بیشتری ادامه یافت و با همکاری مراکز دانشگاهی داخلی و خارجی و اساتید دانشگاه و نویسندگان و مورخان، کتب، مقالات و گفتارهای متعددی درباره نظام شاهنشاهی ایران و نقش سلسله پهلوی در توسعه همه‌جانبه کشور [!] و نظایر آن چاپ و منتشر شد.^[2]

واکنش‌ مردم به برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ساله

از مسائل مهمی که از همان آغاز تصمیم به برگزاری این جشن‌ها رژیم پهلوی با آن روبرو شد اعتراضات و انتقادات افکار عمومی داخلی و خارجی بود. چه از یک سو صرف برگزاری این مراسم را به لحاظ تاریخی و فرهنگی امری منطقی نمی‌دانستند و در شرایطی که رژیم با مشکلات عدیده سیاسی و... روبرو بود و عامه مردم کشور نیز به این امر تمایلی نداشتند فکری کودکانه و حتی احمقانه می‌شمردند. به همین دلیل رژیم از همان آغاز سعی داشت برگزاری این جشن را امری ملی و همگانی و مربوط به تمام اقشار مردم کشور قلمداد کند تا از این طریق از یک سو افکار عمومی را برای همراهی با این برنامه آماده نماید و از سوی دیگر اذهان عمومی جهان را بر له خود برگرداند. از جمله شاه در ۹ بهمن ۱۳۳۹ در توجیه این طرح در دست اقدام چنین اظهار داشت:

«فراموش نکنید که این جشن فقط یک جشن شاهنشاهی و دولتی نیست بلکه جشنی متعلق به تمام ملت ایران و همه تاریخ و مفاخر ایران است […].» [3]

ولخرجی‌های علم، حیرت شاه و اعتراض فرح

از دیگر مشکلات در رژیم برگزاری این جشن، مسئله هزینه‌های سرسام‌آور آن بود که باتوجه‌به درآمدهای آن روز دولت معضلی بزرگ محسوب می‌شد. باتوجه‌به اسناد و مدارک برجای‌مانده، برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ساله در سال ۱۳۵۰، بین ۱۲۰ تا ۱۵۰ میلیون دلار هزینه در برداشته است؛ و هرگاه در نظر بگیریم که باتوجه‌به قیمت ۱.۸ تا ۲ دلاری نفت در هر بشکه در اواخر دهه ۱۳۴۰ درآمدهای ارزی حاصله از فروش نفت به‌زحمت به  ۰۰۰/۰۰۰/ ۵۰۰ /۱ دلار بالغ می‌شد، صرف حدود کل اعتبارات ارزی کشور در عرض یک سال برای هزینه‌های ۲۵۰۰ساله برای رژیم بسیار سنگین می‌نمود.

به همین دلیل بود که اسدالله علم از همان اوایل ریاستش بر شورای مرکزی جشن‌های ۲۵۰۰ساله، تدابیر گسترده‌تری را به مورد اجرا گذاشت تا بتواند هزینه این جشن‌ها را از کانال‌های فرعی‌تر نظیر هزینه‌ها و اعتبارات ثابت و سالانه وزارتخانه‌ها و دوایر دولتی و نظایر آن تأمین کند. [...]

علم ترتیباتی فراهم آورد تا تدارکات بلافصل جشن‌ها به بهترین وجه تأمین و تهیه شود. در همین رابطه مدرن‌ترین وسایل تزییناتی و پذیرایی از کشورهای خارجی، به‌خصوص فرانسه، خریداری و به محل برگزاری جشن‌ها منتقل شد و سایر وسایل و ترتیبات لازم هم به همین صورت انجام گرفت.

از جمله هزینه‌هایی را که علم برای خرید و نصب چادرها در تخت جمشید در نظر گرفته بود به حدی سرسام‌آور می‌نمود که حتی شخص شاه نیز آن را زاید دانست و از علم خواست ترتیبی برای کم‌کردن هزینه‌های آن اتخاذ کند: «با چانه‌زدن فراوان سرانجام شاه را وادار کردم با چادرهایی که قرار است محل برگزاری جشن‌های تخت جمشید به مناسبت دو هزار و پانصدمین سال شاهنشاهی در ایران است موافقت کند. در وهله اول از بهای هنگفت آنها ناراضی بود. سرانجام توافق کردیم که
هزینه و اندازه چادرها را به یک چهارم اندازه اولیه کاهش بدهیم».[4] [...]

اسدالله علم جهت توجیه اقدامات اسراف‌کارانه خود در جریان برگزاری جشن‌های  ۲۵۰۰ساله به نشریات طرف‌دار خود دستور داد تا مقالات و گفتارهایی در دفاع از این هزینه‌ها بنویسند و لزوم برگزاری هر چه به‌اصطلاح باشکوه‌تر و پرزرق‌وبرق‌تر این جشن‌ها را به اذهان عمومی القا و گوشزد نمایند. [...]

اعتراض امام خمینی به جشن‌های شاهنشاهی

از سوی مخالفان داخلی رژیم پهلوی بیشترین مخالفت و اعتراض نسبت به برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ساله از سوی حضرت آیت‌الله امام خمینی صورت گرفت. ایشان به‌ویژه به هزینه سرسام‌آوری که برای برگزاری این جشن تدارک دیده شده بود سخت حمله کرد و از اینکه حکومت در شرایط نبرد جهان اسلام با اسرائیل، از کارشناسان این کشور جهت هر چه بهتر برگزارشدن این جشن‌ها یاری طلبیده است، آن را سخت به باد انتقاد گرفت. در بخشی از سخنان اعتراض‌آمیز ایشان که در ۶ خرداد ۱۳۵۰ اظهار داشته‌اند، آمده است:

«از تهران به من نوشته‌اند که در بلوچستان و سیستان و اطراف خراسان، آنجا یک قحطی و گرسنگی شده است که مردم هجوم آوردند به شهرهای بزرگ و از گرسنگی نه حیواناتی دارند و نه حیوان خویش را می‌توانند ذبح کنند و از گرسنگی اینطور هستند. اطراف مملکت ایران در این مصیبت گرفتار هستند و میلیون‌ها تومان خرج جشن شاهنشاهی می‌شود. از قراری که یک جایی نوشته بود برای جشن خود تهران ۸۰ میلیون تومان اختصاص داده شده است... کارشناس‌های اسرائیلی برای این تشریفات دعوت شده‌اند... کارشناس‌های اسرائیلی مشغول به‌پاداشتن این جشن هستند و این تشریفات را آنها دارند درست می‌کنند. این اسرائیلی که دشمن اسلام است و الان در حال جنگ با اسلام است.»^[5]

ایشان در بخش دیگری از بیاناتشان خطاب به رهبران کشورهای اسلامی تذکر داد تا از شرکت در این جشن خودداری کنند و از رژیمی که با دولت غاصب اسرائیل روابط گسترده‌ای برقرار کرده است دوری جویند:

«به ممالک دیگر اسلام، به این‌هایی که می‌خواهند در این جشن زهرماری شرکت کنند و در خون ملت ایران شرکت کنند، به این‌ها نوشته بشود که آقا نروید در این جشن، جشن کثیفی است، نروید در این جشن، شاید تأثیر کند. به این ممالک اسلامی بگویید که نروید در این جشنی که اسرائیل دارد بساط جشنش را به پا می‌کند یا درست می‌کند. کارشناس‌های اسرائیلی در اطراف شیراز دارند بساط جشن را درست می‌کنند، در این جشنی که کارشناس‌های اسرائیلی دارند این عمل را می‌کنند، نروید.»^[6]

 با تمام این احوال، جشن‌های ۲۵۰۰ساله طبق برنامه‌های تنظیمی و تحت کارگردانی اسدالله علم وزیر دربار در مهرماه ۱۳۵۰ «آن‌چنان‌که شاه آرزو داشت» برگزار شد.^[7] [...] به‌رغم تمام اسراف‌کاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها و به قول معروف شکوه و جلالی که در برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ساله به کار گرفته شد، نتایج و پیامدهایی را که رژیم آرزومند برآورده‌شدن آن بود، به بار نیامد و به‌جای تکریم رژیم، اعتراضات و انتقادات تمسخرآمیز و نکوهش‌گرانه به‌سوی آن سرازیر شد. [...]

پس از برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی ایران در ۲۰ مهر ۱۳۵۰، علم وزیر دربار با مشاورت شاه ترتیبی اتخاذ کرد که همه ساله در سالروز برگزاری این جشن مراسم یادبودی در تخت جمشید و سایر نقاط کشور بر پا شود و یاد آن مراسم برای همیشه زنده بماند. [...]

بدین ترتیب پس از برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ساله در سال‌های پایانی عمر رژیم پهلوی، همه ساله جشن‌های یادبود مراسم فوق با کارگردانی اسدالله علم وزیر دربار برگزار می‌شد؛ اما این یادبود چنان‌که مدنظر رژیم بود، چندان طولانی نشد. بالاخص اینکه پس از برگزاری جشن در سال ۱۳۵۰ مخالفان جدی رژیم بار دیگر در حال تجدید قوا و زمینه‌سازی برای نبردی دیگر که اتفاقاً سرنوشت‌ساز هم بود، برآمده بودند. چنان که حضرت امام خمینی نیز در ۲۳ شهریور ۱۳۵۲، ضمن اعتراض به برپایی مراسم سالانه یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ساله خاطرنشان ساختند:

«به این مردم که آتش جنگ بین مسلمین و کفار صهیونیست شعله‌ور است و ملت اسلام برای احقاق حق خود از اسرائیل غاصب،  جان برکف نهاده، در میدان‌های نبرد فداکاری می‌کنند به امر شاه دولت ایران به مناسبت سالروز جشن دو هزار و پانصد‌ساله در سراسر کشور جشن به پا کرده است، جشن برای شاهان خونخواری که نمونه آنان امروز مشهود است. مسلمین برای مجد و عظمت اسلام و آزادی فلسطین در خاک و خون می‌غلتند ولی شاه ایران برای رژیم مبتذل شاهنشاهی جشن‌وسرور به پا می‌کند.»^[8]

یکی از بازیگران نقش سربازان هخامنشی در میان اعضای دو مجلس سنا و شورای ملی در جریان برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله
برای گریم‌های این افراد هزینه‌های هنگفتی صرف شده بود که کیفیت آن در تصویر مشخص است و عجیب‌تر ثبت چنین تصویری با حضور رئیسان هر دو مجلس وقت!