معرفی کتاب مسجد جامع بازار تهران

(پایگاه های انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک )

مساجد،کتاب چهارم، جلد اول و دوم، مرکز بررسی اسناد تاریخی ، تابستان 1393

در ادامه معرفی مساجد تاریخی تهران با اتکاء به اسناد برجای مانده از گزارش ها و مستندات ساواک ، چهارمین کتاب به معرفی مسجد جامع بازار تهران اختصاص داده شده است. این کتاب که در چند روز اخیر تقدیم علاقه مندان تاریخ معاصر ایران شده است در دوجلد به زیور طبع آراسته شده است.

در مقدمه 55 صفحه ای این کتاب خوانندگان با جزئیات دقیقی از وسعت و مکان مسجد و بخش های مختلف آن آشنا می شوند . همچنین تاریخچه تفصیلی ساخت مسجد جامع تهران با نگاه جامع به تطوراتی تاریخی ایران در دوره صفویه تا پهلوی ها به رشته تحریر در آمده است. در این مقدمه همچنین به نقش مسجد جامع به عنوان پایگاه فرهنگی و حوزوی و کتابخانه ای توجه شده است که نقش بی بدیلی در تکوین مبارزات مردم ایران در دوران شکل گیری انقلاب اسلامی داشته است.

در مقدمه ناشر در جلد اول  در باره اهمیت تحقیق در باره مساجد تاریخی در اسلام می خوانیم :

« اکنون که بیش از سی و پنج سال از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل اولین حکومت جمهوری اسلامی در جهان می‌گذرد، عطف نظر و توجه به نقش و کارکرد مساجد و اثرات فوق‌العاده آن از جنبه‌های معنوی و ظاهری در باروری و خودسازی و هم‌گرایی اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، روانی و نقش تعلیمی و تربیتی آن، ‌نه تنها فروکش نکرده بلکه با گسترش بیداری اسلامی و انقلاب بازگشت به خویش در امت اسلام در کشورهای تحت سلطه اجانب و بیگانگان،‌ چه دوستان و چه دشمنان به اثرات اعجازانگیز مساجد در قیام و مجاهده در برابر مستکبرین و ظالمین بیش از پیش وقوف یافته و آن را بزرگ و سترگ می‌شمارند.

از همین روی پرداختن به جزئیات تأثیر نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران به عنوان تجربیات ارزشمند رهبران و مردم مسلمان و مبارز ایران،‌ گنجینه‌ای گرانبها برای امت اسلامی است تا از آن بیاموزند و دست‌آوردهای آن را فراروی حرکت نجات‌بخش خود قرار دهند. از طرف دیگر نشان دادن چگونگی نیروسازی، هماهنگی‌، اطلاع‌رسانی، ارتباط با اقشار مختلف و حرکت منسجم در این پایگاههای انقلاب برای نسل انقلاب و نسل‌های بعد ازآنان حاوی خاطرات و عبرت‌های فراموش نشدنی است که زنده نگه‌داشتن آن باعث تداوم نقش اساسی مساجد درتلاش‌های معنوی وعمومی جامعه اسلامی است.»

با وجود نقش تاریخی مسجد جامع بازار تهران در تکوین انقلاب اسلامی که نقطه اوج آن برگزاری مراسم چهلمین روز شهدای یزد در این مسجد بود ، تاکنون آنگونه که انتظار می رفت در باره مسجد جامع بطور عام و بصورت خاص و همچنین نقش ان در تاریخ انقلاب اسلامی مطالب درخور توجه ای منتشر نشده است. به همین جهت انتشار این کتاب خدمت بزرگی در ثبت این دوره تاریخی محسوب می شود. مرکز بررسی اسناد تاریخی به عنوان ناشر این کتاب ارزشمند در این باره می نویسد :  

« مسجد جامع تهران از جمله پایگاه‌های عظیم انقلاب اسلامی است که دارای اسناد بسیاری در ساواک می‌باشد، ولی متأسفانه در آثار مکتوب و شفاهی منتشره پس از پیروزی انقلاب کمتر به آن توجه شده است، لذا بر خود لازم دانستیم تا تمام اسناد مربوط به آن را جمع‌آوری و ارائه نمائیم تا نقش آن در تاریخ نهضت امام خمینی (ره) هویدا گردیده و دست‌مایه و زمینه توجه بیشتر محققین و اندیشمندان و اهل مطالعه باشد. براین اساس کتاب چهارم از مجموعه پایگاههای انقلاب اسلامی در دو جلد تهیه و عرضه گردید. جلد اول حاوی اسناد مسجد جامع از تاریخ شروع نهضت امام خمینی (ره) از سال 1340 تا 1345 و جلد دوم از سال 1346 تا آخرین اسناد به‌دست آمده از پرونده‌های موجود در ساواک در بهمن 1357 است.

نقاط قوت کتاب :

دراین کتاب دوجلدی که جلد اول آن در531 صفحه  و جلد دوم در 541 صفحه  منتشر شده علاوه بر ارائه اسناد که بیشتر آنها برای اولین بار منتشر شده اند ، فهرست کاملی ازنام های مطرح شده در کتاب به پژوهشگران ارائه شده است تا در کارهای تحقیقی خود راحت تر و دقیق تر بتوانند موضوع ها و یا اشخاص مورد نظر خود را در این کتاب پیدا کنند.  همچنین عکس های رنگی از صحن مسجد و کتابخانه و سایر بخش های تاریخی ان منتشر شده است که در نوع خود کم نظیر است .  علاوه بر این ابتدا تصویر کوچکی از اصل سند مورد نظر ارائه شده است و سپس توضیحات سند در کنار آن ارائه گردیده تا خوانندگان کنجکاو بتوانند به تصویر اصل اسناد هم دسترسی داشته باشند.

در این کتاب همچنین به منظور گویا سازی انچه که در متن اسناد آمده است در پاورقی ها توضیحات تکمیلی ارائه شده است که به خوانندگان کتاب کمک می کند تا با افراد یا اماکن و یا رویداد های تاریخی مورد اشاره در سند بیشتر آشنا شوند.

علاقه مندان برای تهیه این کتاب که در هزار نسخه به قیمت مناسب 150000 ریال برای هرجلد منتشر شده است می توانند به  محل توزیع آثار مرکز بررسی اسناد تاریخی واقع در موزه عبرت تهران و یا به سایت این مرکز به ادرس ذیل مراجعه نمایند:

www.historydocuments.ir

در باره کتاب نیز چند توضیح ضروری در مقدمه ناشر به شرح ذیل آمده است که به درک بهتر محتوای کتاب و مستندات آن  کمک می کند :

« 1ـ آنچه در این کتاب ملاحظه  می‌نمایید، اسناد به دست آمده و جمع‌آوری شده از پرونده‌های مختلف ساواک است که به فعالیت‌ها، برنامه‌ها و حرکت‌های رخ داده در مسجد جامع تهران ارتباط دارد و اسناد پیرامونی آن مانند بحث و تحلیل افراد مختلف از وقایع رخ داده در این مسجد، کمتر مورد توجه قرار گرفته و صرفاً در برخی از حوادث مهم اسناد آن درج گردیده است.

2ـ مجموعه این اسناد شامل کلیه فعالیت‌های آشکار و پنهان انجام گرفته در مسجد جامع نیست و تنها بخشی از فعالیت‌هاست که از نظر ساواک دور نمانده و توسط منابع آن سازمان گزارش شده و به صورت مکتوب در پرونده‌ها ضبط و بایگانی گردیده است.

3ـ اسناد به ترتیب تاریخ وقوع آورده شده و در سندهایی که تاریخ وقوع آن معلوم نیست به شماره و تاریخ نامه و گزارش توجه شده و براساس آن تنظیم گردیده است.

4ـ برخی از اسناد در کتاب‌های پیشین مرکز بررسی اسناد تاریخی  که درباره شخصیت‌های ارزشمند انقلاب اسلامی و یا حوادث آن بوده به چاپ رسیده است ، ولی به خاطر حفظ وحدت موضوع و پرهیز از پراکندگی در سیر تاریخی حرکت انقلابی مساجد در کشور و ارجاع مکرر خواننده به کتابهای یاد شده، در این کتاب جمع‌‌آوری و تدوین یافته است. البته بسیاری از اسناد نیز با مراجعه به پرونده‌های مختلف فراهم گردیده و از این نظر جدید بوده و برای اولین بار است که به زیور طبع آراسته می‌گردد.

5ـ از آن‌‌جایی که مبنای تدوین مجموعه « پایگاه‌های انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک ـ مساجد» از آغاز حرکت و نهضت امام خمینی (ره) در سال 1340 شمسی در نظر گرفته شده است از درج اسناد فعالیت مساجد و مسجد جامع قبل از تاریخ یاد شده خودداری ‌گردیده و صرفاً چند برگ از اسناد مربوط به سال‌های پیش از دهۀ 40 برای نمونه در بخش ضمائم درج شده است.

6ـ با توجه به این که ساواک از چند منبع ثابت و متغیر در مسجد جامع استفاده می‌کرد، برخی روزها و حوادث شامل چند گزارش است. برخی از این گزارش‌ها در متن کتاب و پاره‌ای در پاورقی صفحات مربوطه و با علامت ستاره آورده شده تا چگونگی جلسه یا حادثه و واقعه از زوایای مختلف روشن و تبیین گردد.

7ـ در پاورقی‌ها سعی گردیده علاوه بر شرح زندگی افراد نام برده شده در سند، به شرح وقایع نیز پرداخته شود تا خواننده در فضای سند قرار گرفته و تصویر روشنی از آن حادثه تاریخی داشته باشد.

8 ـ از هرگونه دخل و تصرف و ویرایش اسناد خودداری شده است، فقط در مواردی که غلط‌های بارز و فاحش ملاحظه می‌شد در داخل [] صحیح آن آورده شده است. برای سهولت و روان‌خوانی‌ متن نیز از علائم دستوری در برخی از اسناد استفاده گردیده است و در جاهایی که کلمه یا کلماتی ناخوانا بوده نقطه‌چین شده است. »