زندگی و زمانه حیدر عمو اوغلی

حیدرخان عمواوغلی، از نخستین رهبران چپ ایران. در مورد ملیت و زادگاه او اختلاف است. محمد قزوینی که حیدرخان را از نزدیک می‌شناخته، وی را از رؤسا و ارکان مجاهدان خارجی، یعنی غیر ایرانی، دانسته است که در اوایل مشروطه، داوطلبانه به ایران آمد [1]. عباس اقبال آشتیانی نیز[2] او را از مردم قفقازیه و از اتباع دولت روسیه تزاری شناخته است، ولی به گفته کسروی [3]، وی از مردم سلماس بود و در قفقاز بزرگ شد. در حالی‌که فریدون بازرگان، که خود سلماسی بود و پدرش، پدر و جد حیدرخان را به خوبی می‌شناخت و خود در مدت اقامت حیدرخان در روسیه، با وی مراوده داشت، حیدرخان را ایرانی و از ایل افشار ارومیه دانسته است. به گفته وی، پدر حیدرخان که در شهرهای قارْص و آلکساندروپول (گومری امروزی) به تجارت پارچه و فرش اشتغال داشت، حیدرخان را در یازده سالگی به روسیه برد.[4]

برخی نیز به استناد خاطرات حیدرخان عمواوغلی و اسناد خانوادگی وی ــکه برادرش مصطفی در اختیارشان گذاشته است ــ تاریخ تولد او را 17 محرّم 1298/ 20 دسامبر 1880 و محل تولدش را ارومیه دانسته‌اند. به نوشته اینها، علی‌اکبر افشار، پدر حیدر، که حکیم داروساز (عطار ؟) بود، شش سال پس از تولد حیدر، همراه خانواده‌اش به قفقاز مهاجرت کرد و در شهر آلکساندروپول ساکن شد. [5] او پس از قبول تابعیت روسیه، نام خانوادگی تاری‌وردیف یافت که به فرزندانش و از جمله به حیدر نیز منتقل شد. [6]حیدر در 1305/1888 به مدرسه ابتدایی روسی رفت و سپس در مدرسه متوسطه ایروان و مدرسه پلی‌تکنیک تفلیس ادامه تحصیل داد.

در همین ایام، با افکار انقلابی چپی آشنا شد و فعالیت انقلابی خود را آغاز کرد. او پس از پایان تحصیلات و دریافت دیپلم مهندسی برق در 1318/1901، در نیروگاه برق شهر باکو و کارخانه متقال‌بافی و تأسیسات استخراج نفت حاجی زین‌العابدین تقی‌یف، سرمایه‌دار معروف، به کار پرداخت.[7] حیدرخان‌که به‌هنگام‌اقامت در شهرهای ارمنی‌نشین و گرجی‌نشین با زبانهای ارمنی و گرجی و نیز در دوران تحصیل با زبانهای روسی و فرانسه و آلمانی آشنا شده بود، در جریان مسافرتهایش به اروپا، با سه زبان اخیر بیشتر آشنا شد.[8] حیدرخان، به‌قولی، در محیط کارش در روسیه به عمواوغلی معروف شد.[9] به قولی دیگر، عمواوغلی نام مستعار تشکیلاتی او بود که بعدها از نام اصلی‌اش معروف‌تر شد. [10]حیدرخان، به‌نوشته خودش، به‌هنگام مسافرت اول مظفرالدین شاه به فرنگ در 1318 ــ که در جستجوی مهندسی مسلمان برای احداث کارخانه چراغ برق بودــ به‌استخدام دولت ایران درآمد و پس از مدتی با وسایل لازم روانه خراسان شد.[11] اگرچه محمد قزوینی هم [12] استخدام عمواوغلی را در زمان مراجعت شاه از سفر اول دانسته، استخدام وی در سفر دوم شاه در 1320 نیز محتمل است. [13]حیدرخان از شعبان 1320 تا رجب 1321 در مشهد بود و در شورش مردم در صفر 1321 برضد حاکم خراسان، که به استعفایش منجر شد، نقش داشت. وی همچنین برای تشکیل «یک فرقه سیاسی به دستور روسیه» تلاش بسیار کرد اما موفق نشد و به ناچار روانه تهران گردید. در تهران، ابتدا در «ماشین‌خانه»، سپس در تجارتخانه روسی و بالاخره در اداره چراغ برق حاج حسین‌آقا امین‌الضرب استخدام شد.

او با استفاده از امکانات شغلی‌اش به فعالیت سیاسی در زمینه ترویج‌وتبلیغ مشروطه‌خواهی پرداخت [14] و پس از صدور فرمان مشروطه، برای تشکیل فرقه اجتماعیون عامیون در تهران تلاش کرد. [15]او به یاری فداییان باکو، برای ترساندن مستبدان، در خانه برخی رجال قاجار از جمله علاءالدوله (حاکم تهران) بمب منفجر کرد.[16] بعدها هم در عملیات قتل میرزاعلی‌اصغرخان اتابک، صدراعظم، در 21 رجب 1325 [17] و سوءقصد به جان محمدعلی شاه در 25 محرّم 1326  نقش عمده‌ای داشت. [18]پس از سوءقصد به جان شاه، حیدرخان به همراه چند تن دیگر دستگیر شد.[19] وی و یکی دیگر از متهمان که از اتباع روسیه بودند، به سفارت آن کشور تحویل داده شدند ولی مدارکی به دست نیامد که دالّ بر اثبات اتهام آنان باشد.[20] در حالی‌که شایع بود روسها می‌خواهند حیدرخان را به سیبری بفرستند، شاه در نتیجه فشار انجمنهای انقلابی و برخی نمایندگان مجلس، به «استخلاص کسی که... او را قطعاً شریک در قصد کشتن خود» می‌دانست، تن در داد. [21] 

حیدرخان عمواوغلی به مناسبت شغل و فعالیتهای انقلابی‌اش در این دوره، به حیدر برقی یا چراغ برقی و نیز حیدر بمبی یا بمبیست معروف شد. [22]حیدرخان پس از آزادی عازم قفقاز شد و در پی به توپ بسته شدن مجلس در23 جمادی‌الاولی 1326 وآغاز مقاومت مردم تبریز، حمایت مالی ثروتمندان مسلمان قفقازی را جلب کرد و داوطلبان گرجی را برای یاری فداییان مشروطه‌خواه تبریز تشویق نمود.

ظاهراً وی پیش از پایان مرحله اول مقاومت مسلحانه تبریز در نیمه دوم رمضان 1326، به تبریز رفت و به زودی از ارکان انقلاب آذربایجان گردید.[23] و با فرستادن جعبه‌ای که در آن بمب تعبیه شده بود برای شکراللّه‌خان شجاع نظام مرندی، از سرداران استبدادخواه که راه جلفا ـ تبریز را بسته بود، او را از سر راه برداشت.[24] حیدرخان پس از انجام دادن مأموریتی از سوی انجمن ایالتی آذربایجان در تصرف خوی و سروسامان دادن به امور آنجا، مصدر خدمات مهمی در آذربایجان شد. [25] 

حیدرخان عمواوغلی که پس از فتح تهران در اواخر جمادی‌الآخره 1327، خود را به این شهر رسانده بود، در تشکیل و سازماندهی فرقه دموکرات ایران فعالانه شرکت کرد.[26] او در این دوره، به سازماندهی ترور سیدعبداللّه بهبهانی متهم شد. [27]این ترور به ترورهای دیگری منجر گردید. [28]وی در عین حال به اتفاق فداییان زیر فرمانش، در خلع سلاح مجاهدان در پارک اتابک (30 رجب 1328) شرکت داشت. در جریان همین خلع سلاح بود که ستارخان زخمی و خانه‌نشین شد.[29]حیدرخان که تلاشهای زیادی برای تحکیم موقعیت فرقه دموکرات و توسعه تشکیلات آن انجام می‌داد و به همین منظور به نقاط مختلف کشور مسافرت می‌کرد[30] ، سرانجام زیر فشار دولت سپهدار و به خواست حکومت روس در رجب یا شعبان 1329 از ایران خارج گردید.[31] آنگاه در سر راه خود به اروپا، در روسیه به دروغ به محمدعلی میرزای مخلوع قول داد که برای بازگرداندن تاج و تختش به او کمک کند و مبلغ گزافی از وی گرفت و بعدها استدلال کرد «غرض این بود که از پول محمدعلی شاه که مایه قدرت و فساد او بود کاسته شود».[32] حیدرخان سالها در اروپا اقامت کرد و با لنین و ایرانیان مهاجر پاریس و برلین تماس داشت. [33]حیدرخان در زمان جنگ جهانی اول به «کمیته ملّیون ایرانی» پیوست که در 1333/1915 با حمایت مالی دولت آلمان، برضد روس و انگلیس، در برلین تشکیل گردید [34]و به مأموریت از طرف همان کمیته به بغداد رفت و در همین مسافرت بود که لباس قشون عثمانی به تن کرد. [35] 

در همان زمان، مذاکراتی بین او و مقامات نظامی آلمان برای سازماندهی یک نیروی نظامی صورت گرفت ولی چون حیدرخان خواهان فرماندهی مستقل خودش بود و به سبب مخالفت برخی از ایرانیها، به‌ویژه نظام‌السلطنه مافی، توافقی بین حیدرخان و آلمانیها حاصل نشد.[36] گروهی گویا قصد داشتند که حیدرخان را جانشین نظام‌السلطنه مافی کنند [37]و به ادعایی، حتی طرحی برای ترور نظام‌السلطنه در دست اقدام بود که کشف گردید و حیدرخان به استانبول فرستاده شد . [38] 

حیدرخان از استانبول به اروپا برگشت و با در گرفتن انقلاب 1917 روانه روسیه شد و در پتروگراد و آسیای مرکزی به فعالیت انقلابی پرداخت. [39]او مدتی پس از شرکت و ایراد سخنرانی در کنگره خلقهای خاور که در ذیحجه 1338/ سپتامبر 1920 در باکو برگزار شد [40] و انتخاب شدن به صدارت کمیته مرکزی دوم حزب کمونیست ایران [41]، به منظور ایجاد آشتی بین دسته‌های رقیب در جنبش جنگل و تشکیل دوباره جبهه متحد ضداستعماری و استبدادی در اوایل مرداد 1300 به گیلان آمد. مذاکرات بین سران نهضت جنگل، به تشکیل کمیته جدید انقلاب با شرکت میرزا کوچک‌خان جنگلی و حیدرخان عمواوغلی واعلان جمهوری شورایی گیلان به سرکمیسری میرزا و کمیسری خارجی عمو اوغلی در اواسط مرداد منجر شد. [42]لیکن به عللی، جبهه متحد و جمهوری شورایی چندان نپایید و تشدید اختلافات میان اعضای کمیته انقلاب به درگیریهای مسلحانه میان نیروهای آنها و از هم پاشیدن نهضت انجامید. [43] 

حیدرخان عمواوغلی که در جریان حمله طرفداران میرزا به محل اجلاس اعضای کمیته در اوایل مهر 1300 به اسارت درآمده بود. [44] در مورد اینکه اعدام حیدرخان با اطلاع میرزا یا بدون آگاهی وی صورت گرفته، نظرهای متضادی ابراز شده است . [45]و بنابه نظر رواسانی[46] ، وی «تحت شرایطی   که هنوز به درستی مورد تحقیق قرار نگرفته و روشن نشده است، کشته شد».

منابع فارسی :

1- فریدون آدمیت، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، تهران 1340ش؛

2- فریدون آدمیت، فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، تهران 1354ش؛

3-  شاهپور آلیانی، نهضت جنگل و معین‌الرعایا (حسن‌خان آلیانی)، با همکاری و ویراستاری علی رفیعی جیردهی، تهران ? 1375ش ؛

4- منصوره اتحادیه، رضاقلی‌خان نظام‌السلطنه، تهران 1379ش؛

5- حسن اعظام قدسی، خاطرات من، یا، روشن شدن تاریخ صدساله، تهران 1349ش؛

6- عباس اقبال آشتیانی، «حیدرخان عمواوغلی»، یادگار، سال 3، ش 5 (دی 1325الف)؛

7-عباس اقبال آشتیانی، «قاتل حقیقی میرزاعلی‌اصغرخان اتابک»، همان، سال 3، ش 4 (آذر 1325ب)؛

8- اسماعیل امیرخیزی، قیام آذربایجان و ستارخان، تبریز 1339ش؛

9-علی امیرخیزی، «حیدرعمو اوغلی»، دنیا، سال 11، ش 4 (1350ش)؛

10- فریدون بازرگان، «راجع بمرحوم حیدرخان عمواوغلی»، یادگار، سال 3، ش 8 (فروردین 1326)؛ 11-محمدتقی بهار،تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران 1323ـ1363ش؛

12- جمشید بهنام، برلنی‌ها: اندیشمندان ایرانی در برلن، 1915ـ 1930،تهران 1379ش؛

13- حسن تقی‌زاده، زندگی طوفانی : خاطرات سیدحسن تقی‌زاده، چاپ ایرج افشار، تهران 1372ش؛ 14- حسن تقی‌زاده ، مقالات تقی‌زاده، چاپ ایرج افشار، تهران 1349ـ1358ش؛

15- یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، تهران 1362ش؛ اسماعیل رائین، حیدرخان عمواوغلی، ج :2 اسناد و خاطره‌های حیدرخان عمواوغلی، تهران 1358ش؛

16- رحیم رضازاده ملک، حیدرخان عمواوغلی، تهران 1352ش؛

17-شاپوررواسانی،نهضت میرزاکوچک‌خان واولین جمهوری شورایی درایران،تهران 1368 ش؛

 18- محمدیوسف ریاضی، عین‌الوقایع: [وقایع ایران، 1231ـ1324ق]، چاپ محمدآصف فکرت، تهران 1372ش؛

19-رحیم رئیس‌نیا، حیدر عمواوغلی درگذر از طوفانها، تهران 1360ش؛

20- علی‌اکبر سنجابی، ایل سنجابی و مجاهدات ملی ایران : خاطرات علی‌اکبر خان سنجابی، سردار مقتدر، تحریر و تحشیه کریم سنجابی، تهران 1380ش؛

21- خسرو شاکری، میلاد زخم: جنبش جنگل و جمهوری شوروی سوسیالیستی ایران، ترجمه شهریار خواجیان، تهران 1386ش؛

22- علی شمیده، آزادلیق قهرمانی: حیدر عمواوغلی، تبریز 1350ش؛

23- عبدالحسین شیبانی، خاطرات مهاجرت: از دولت موقت کرمانشاه تا کمیته ملّیون برلن، چاپ ایرج افشار و کاوه بیات، تهران 1378ش؛

24- جواد شیخ‌الاسلامی، قتل اتابک و شانزده مقاله تحقیقی دیگر، تهران 1367ش؛

25- صادق صادق، خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، چاپ ایرج افشار، تهران 1361ـ1374ش؛ 26- کریم طاهرزاده بهزاد، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، تهران 1334ش؛

27- ابراهیم فخرائی، سردار جنگل: میرزا کوچک‌خان، تهران 1366ش؛

28- محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، یادگار، سال 3، ش 5 (دی 1325)؛

29-محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران 1363ش؛ کتاب نارنجی : گزارش‌های سیاسی وزارت امور خارجه روسیه تزاری درباره انقلاب مشروطه ایران، ج 1، ترجمه حسین قاسمیان، به کوشش و ویراستاری احمد بشیری، تهران: نشرنور، 1367ش؛

30 - احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران 1381ش؛

31- احمد کسروی ، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران 1378ش؛

32-  اولریش گرکه، پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ترجمه پرویز صدری، تهران 1377ش؛

33- مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران 1363ش؛

34-  نامه‌های مشروطیت و مهاجرت از رجال سیاسی و بزرگان محلی به سیدحسن تقی‌زاده: سالهای 1325 قمری به بعد، چاپ ایرج افشار، تهران: نشر قطره، 1386ش؛

35- عبدالحسین نوائی، «حیدرعمواوغلی و محمدامین رسول‌زاده»، یادگار، سال 5، ش 1 و 2 (شهریور ـ مهر 1327).

منابع به انگلیسی

1- Cosroe Chaqueri, Origins of social democracy in modern Iran, Seattle 2001;

2-Moisei Aronovich Persits, A shamefaced intervention: the Soviet intervention in Iran, 1920-1921, Moscow 1999;

3-Nasrollah Saifpour Fatemi, Diplomatic history of Persia, 1917-1923: Anglo- Russian power politics in Iran, New York 1952.

پی نوشت ها :