نقد و بررسی کتاب «زبان سیاسی ایرانیان از اواخر قرن نوزدهم تا عصر حاضر»

بررسی تاریخ اجتماعی ایران از منظر تحلیل عملکرد مردمان عادی

از جمله اسناد جذابی که در کتاب «زبان سیاسی ایرانیان» برای اثبات این موضوع که ایرانیان حتی در قشر کمتر تحصیل‌کرده با مفاهیم دموکراتیک آشنا بوده‌اند ارائه شده است، نامه‌های عزیز رسولی، یکی از کارگران شرکت نفت در خوزستان به مقامات عالی‌رتبه و سیاستمداران است. رسولی در سال 1340 از طریق یک نامه مطلع می‌شود از شرکت نفت اخراج شده است. او پس از قرار گرفتن در این وضعیت نامه‌نگاری‌های خود را آغاز می‌کند و در این نامه‌ها قانونی بودن این تصمیم را زیر سوال می‌برد.

 بررسی تاریخ اجتماعی ایران از منظر تحلیل عملکرد مردمان عادی

به نقل از مطلبی به قلم فاطمه کمالی چیرانی، پژوهشگر دانشگاه آگسبورگ در پایگاه خبری میدل‌ ایست آنلاین ریویو، کتاب «زبان سیاسی ایرانیان؛ از اواخر قرن نوزدهم تا عصر حاضر» نوشته یدالله شهیب‌زاده که نشر پالگراو آن را منتشر کرده است، تلاشی است برای ارائه تحلیلی از خواست‌های دموکراتیک ایرانیان در سطوح محلی از دوران مشروطه تا عصر حاضر.

شهیب‌زاده با انتقاد از برنارد لوئیس، که تقلیل‌گرایانه آن جنبه از جنبش‌های سیاسی در ایران که اسلام‌گرا و ضدغرب نیستند را نادیده می‌گیرد، ادعا می‌کند که زبان سیاسی ایران از سال‌ها پیش به ویژه از زمان انقلاب مشروطه برای جستجوی دموکراسی یا حکومت ملی شکل گرفته است. شهیب‌زاده برای تبیین این ادعا در فصول مختلف کتابش به مسائل مرتبط با دموکراسی‌خواهی ایرانیان در ادوار مختلف تاریخ معاصر ایران می‌پردازد.

 در فصل اول و دوم کتاب تمرکز او بر اعتراضات کارگری علیه شرکت نفت ایران و انگلیس است. فصل سوم کتاب به جنبش مقاومت رئیس‌علی دلواری در بوشهر، فصل چهارم کتاب به مقوله مشارکت سیاسی زنان در بوشهر، فصل پنجم به تلاش‌‎های دموکراتیک اعراب در خوزستان در دوران اصلاحات، فصل ششم به حوزه عمومی اصلاح‌طلبانه در بوشهر و فصل هفتم به تحلیل سیاسی سینمای پیش و پس از انقلاب اسلامی اختصاص دارد. این کتاب از طریق بررسی عملکرد دموکراتیک مردمان عادی و نوع نگرش آن‌ها نسبت به دموکراسی، تحلیلی متفاوت از تاریخ اجتماعی مدرن ایران ارائه می‌دهد.

این کتاب را می‌توان تلاشی برای ارائه پاسخ به دو کتاب دانست. یکی برخورد تمدن‌ها نوشته ساموئل هانتینگتون (1996) و دیگری زبان سیاسی اسلام نوشته برنارد لوئیس (1991). در هر دوی این متون ایران به صورت تلویحی بخشی از گفتمان اسلامی در نظر گرفته می‌شود و در نتیجه تحلیلی بر مبنای قواعد حاکم بر جهان اسلام از قواعد داخلی ایران و انقلاب آن ارائه می‌شود. اما به گمان شهیب‌زاده پویایی اجتماعی و سیاسی جامعه ایران متنوع‌تر از آن است که بتوان به‌طور صرف در چهارچوب قواعد کلی مدنظر برنارد لوئیس یا هانتینگتون تبیینش کرد.

دومین مزیت اثر این است که کتاب ادعاهای تحلیل‌گرانی که ایرانیان را ناآشنا با زبان دموکراتیک معرفی می‌کنند به چالش می‌کشد. این کتاب برای اثبات اینکه مردم ایران، حتی کسانی که چندان تحصیل کرده نبوده‌اند برای تحقق حقوق خود و انتقاد از حکومت در مواردی که حقشان ضایع شده بوده است فعالیت فراوانی داشته‌اند، شواهد متعددی را ارائه می‌دهد. از جمله این شواهد روندی است که در دوران انقلاب مشروطه رخ داد و دو شاهد مهم دیگر یکی جریان ملی شدن صنعت نفت و دیگری انقلاب در سال 1357.

به اعتقاد شهیب‌زاده اثرگذاری قدرت‌های خارجی از جمله دلایل ناکامی نسبی تلاش‌های دموکراسی‌خواهانه ملت ایران بوده است: «در زمان جنگ جهانی اول، یکی از دلایل آشکار ناکامی ساختار دموکراسی نمایندگی در ایران اشغال کشور به وسیله نیروهای انگلیسی و روسی بود.» (ص 161) این نویسنده همچنین کودتای بیست و هشت مرداد سال 1332 را از دیگر اخلال‌های نیروهای خارجی در مسیر دموکراتیک شدن ایران معرفی می‌کند.

از جمله اسناد جذابی که در این کتاب برای اثبات این موضوع که ایرانیان حتی در قشر کمتر تحصیل‌کرده با مفاهیم دموکراتیک آشنا بوده‌اند ارائه شده است، نامه‌های عزیز رسولی، یکی از کارگران شرکت نفت در خوزستان به مقامات عالی‌رتبه و سیاستمداران است. رسولی در سال 1340 از طریق یک نامه مطلع می‌شود از شرکت نفت اخراج شده است. او پس از قرار گرفتن در این وضعیت نامه‌نگاری‌های خود را آغاز می‌کند و در این نامه‌ها قانونی بودن این تصمیم را زیر سوال می‌برد. این نامه‌نگاری‌ها بیش از چهار سال ادامه داشته‌اند و بهره‌ای که شهیب‌زاده از آنها برده است بسیار جذاب است.

مخاطب از مسیر این اسناد می‌تواند به زمینه‌های اجتماعی دورانی که نامه‌نگاری صورت می‌گرفته است دسترسی پیدا کند و به چرایی این نکته بیندیشد که روشنفکران و گروه‌های سیاسی در آن زمان در یاری رساندن به حرکت‌های کارگری ناتوان بوده‌اند. نویسنده با ارائه نمونه فوق‌الذکر بر این نکته تاکید می‌کند ایرانیان و حتی قشر کمتر تحصیل‌کرده آنان نسبت به حقوق خود آگاه بوده‌اند. این نمونه پژوهشی به خوبی به کار بررسی جلوه‌های دموکراتیک زبان سیاسی در ایران می‌آید.

فصل سوم کتاب بحثی جالب درباره جنبش‌های مقاومت در جنوب ایران است. در ابتدای این فصل رئیس‌علی دلواری به عنوان یک رهبر سیاسی فارس زبان در بوشهر، که در طول جنگ جهانی اول با انگلیس مبارزه کرد، مورد بحث قرار گرفته است. در ادامه فصل نیز مقاومت میرمهنا، یک رهبر عرب زبان در جزیره خارک، در برابر عوامل کمپانی هندشرقی مورد توجه قرار گرفته است.

شهیب‌زاده نظرات متضاد مورخان محلی درباره میر مهنا را در این فصل ارائه می‌دهد. برخی از آنان او را یک قهرمان ملی می‌دانند و بعضی دیگر یک دزد دریایی. مطابق نظر شهیب‌زاده هر کدام از این نظرات که درست باشند، نکته مهم این است که حکومت مرکزی هیچ‌گونه همراهی با جنبش‌های مقاومت محلی نداشت و به آنها یاری نرساند. شهیب‌زاده هر دوی این نمونه‌ها را به عنوان شواهد تاریخی روشنی در جهت نیل به دموکراسی در سطح محلی مورد توجه قرار می‌دهد.

 یکی دیگر از فصل‌های پراهمیت کتاب به مقوله تلاش‌های دموکراتیک اعراب خوزستان برای حفظ و احیای هویت خود در دوران دولت اصلاحات، یعنی سال‌های پس از 1376 اختصاص دارد. از جمله مباحثی که در این فصل مورد توجه قرار گرفته‌ این بحث است که چگونه در آن دوران اجتماع عرب خوزستان توانست از حوزه عمومی برای گسترش مشارکت سیاسی خود بهره ببرد.

این گروه جمعیتی که به ویژه به خاطر ضعف در بازسازی مناطق جنگی احساس تبعیض می‌کردند در این دوره توانستند چهره‌های سیاسی و روزنامه‌نگاران خود را پرورش دهند. همچنین توانستند با بسیج نیروهای خود پیروز اولین دوره انتخابات شورای شهر شوند. این روند البته به خوبی ادامه پیدا نکرد و به گمان شهیب‌زاده رشد دموکراتیک سیاسی در میان اعراب خوزستان دچار اخلال شد.

 کتاب با وجود رویکرد بدیعی که به مقوله دموکراسی‌های محلی و میل به مدنیت در ساختارهای محلی ایران دارد، خالی از نقاط ضعف هم نیست. از جمله این نقاط ضعف و شاید عمده‌ترین آن محدود بودن گستره تحقیق در استان‌های جنوبی بوشهر و خوزستان است. با توجه به اینکه نویسنده کتاب برآمده از همین منطقه ایران است این انتخاب چندان عجیب نیست اما در متن کتاب منطق محدود بودن گستره تحقیق به این مناطق تبیین نمی‌شود و این محدودیت می‌تواند قدرت تعمیم‌پذیری استدلال‌های کتاب را تحت‌الشعاع قرار دهد.

نکته دیگر که می‌تواند از نقاط ضعف کتاب محسوب شود این است که کتاب با وجود اینکه سرفصل‌های جذاب فراوانی را ارائه می‌دهد، نمی‌تواند از دل این بحث‌های متنوع به یک استدلال مرکزی مشخص گام بنهد و برای پرسش تحقیق پاسخی منسجم فراهم سازد.

انتقاد دیگری که به کتاب وارد است، آن است که بخش مرتبط با زنان در بوشهر و تلاش‌های آنان در حوزه عمومی با وجود جذابیتش و با وجود اینکه می‌تواند بر نوع نگرش مخاطب غربی درباره زنان ایرانی نوری تازه بیفکند. اما از آنجا که گستره تحقیق آن محدود به زنانی اندک شمار از میان روزنامه‌نگاران محلی است، می‌توان گفت گستره تحقیق آن بسندگی کافی برای پشتیبانی استدلال‌های محقق را فراهم نمی‌سازد.

 فصل هفتم که «سیاست کلمات و تصاویر» نام دارد نیز با وجود آنکه نگاه جذابی به سینمای ایران دارد و تحلیل انتقادی ارزشمندی از منظر سیاسی از سیر سینمای ایران از فیلم قیصر تا فیلم جدایی نادر از سیمین ارائه می‌دهد، اما ارتباط مستقیمی با تاریخ‌نگاری زبان سیاسی در ایران و تلاش مردمان عادی برای رسیدن به دموکراسی که هدف اساسی کتاب اعلام شده است، برقرار نمی‌سازد.

شناسنامه کتاب:

The Iranian Political Language: From the late Nineteenth Century to the Present

By: Yadullah Shahibzadeh

Publisher: Palgrave Macmillan

246pp. $105.00, ISBN: 9781137539779