مجلس اول مشروطه عصاره ملت بود

آقای دکتروضعیت تاریخ نگاری ادوار مختلف‌مجلس را چگونه ارزیابی می‌کنید ؟

تاکنون در مورد تاریخ‌نگاری مشروطه در منابع مختلف بحث شده است. قشرهایی که در مشروطه موثر بودند، خواسته‌های مشروطه‌خواهان، اهداف و امیال دول بیگانه، تاثیراتی که مشروطه از تحولات سیاسی روسیه و عثمانی گرفت، همه از جمله مباحثی است که در کلاس‌های درس دانشگاهی و هم در کتاب‌ها و مقالات به نحو مبسوط به آن اشاره شده است. اما متاسفانه نکته‌ای که تاکنون مغفول مانده و کمتر به آن توجه شد، بحث کارکرد مجلس است. بررسی منابع نشان می‌دهد که عمده مورخان و محققان، به وقایع و رویدادها و عوامل و انگیزه‌های روی کارآمدن مشروطه پرداختند. زمانی که مجلس کارش را ابتدا در مدرسه نظام و پس از آن در بهارستان شروع می‌کند بررسی مسائلی چون عملکرد مجلس اول، مصوبات، نحوه اداره مجلس و شیوه پرداختن به موضوعات مورد کم توجهی قرار می‌گیرد. به نظرمن شاید کافی باشد که در مورد دلایل و انگیزه‌های شکل‌گیری مشروطه به همین مقداری که مورخان و پژوهشگران پرداخته‌اند، بسنده کنیم و از این پس به عملکرد مجالس مشروطه بپردازیم.

دلایل کم توجهی به تاریخ‌نگاری ادوار مختلف مجلس چیست؟

یکی از این دلایل سهولت پرداختن به رخدادهای قبل از مشروطه فراوانی اسناد و مدارک بوده است. طبعا موضوعات مثل تاریخ ادوار مختلف مجلس به خاطر عدم دسترسی به منابع آن کار دشواری بود. نکته دیگر آن‌که اسناد مربوط به مجلس در دسترس نبوده است. آرشیو مجلس شامل بیش از 12 میلیون سند از ادوار 24 گانه مجلس شورای ملی و 7 دوره مجلس تا 2 سال اخیر در بازیابی، شناسایی نشده بود. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که حیات مجالس ما کوتاه بوده است. دوره مجلس تا قبل از مجلس هجدهم 2 ساله بود و در این دوره 2 ساله، مدیریت مجلس و سازمان اداری آن نمی‌توانست برنامه‌ریزی مناسبی برای دسته‌بندی اسناد و مدارک موجود داشته باشد. این روند تا دوره بیست و دوم بر همین منوال بود و از این دوره به بعد است که برخی از اسناد از درون مجلس مثل اسامی نمایندگان و چگونگی روی کار‌آمدن دولت‌های ایران بیرون می‌آید. جالب اینجاست که ما جزو اولین کشورهای منطقه هستیم که اقدام به تاسیس مجلس شورا کردیم و شکل‌گیری مجلس در ایران یک سال بعد از روسیه و یک سال قبل از عثمانی بود.

بنابراین، انتظار می‌رفت که در کنار چنین سابقه‌ای منابع و اسناد و مدارک در مورد فعالیت نهاد قانونگذاری نیز منتشر شود اما به دلایلی که گفتم تاکنون کاری در خور منتشر نشده بود. دلیل دیگر عدم توجه کمیسیون فرهنگی مجلس در ادوار مختلف نسبت به سروسامان دادن به اسناد و مدارک مجالس بود. کتابخانه مجلس که از دومین دوره به طور رسمی فعالیت خود را شروع کرد، می‌توانست بسیاری از این کمبودها را جبران کند. اگر چه کسانی مثل سید حسن تقی‌زاده، ارباب کیخسرو شاهرخ، کیکاووس جهانداری، عباس زریاب‌خویی و عبدالحسین حائری در نگهداری و بازیابی منابع مجلس منشأ اثر بودند اما در جهت پژوهش و اطلاع‌رسانی اسناد و مدارک گام مهمی برداشته نشد. این نقیصه در دوران 2 ساله ریاست دکتر جعفریان تا حدود زیادی جبران شده و با پشتکار وی فعالیت کتابخانه مجلس در جهت پژوهش، فراهم‌آوری، بازیابی اسناد، مرمت، حفاظت و نگهداری و اطلاع‌رسانی بسیار چشمگیر بوده است.

یافته‌های جدید تاریخی در مورد ادوار مجلس بخصوص مجلس اول مشروطه حاوی چه نکات مهمی است؟

اگر بخواهیم بحث تاریخ مجالس را بررسی کنیم، باید از همان دوره اول شروع کنیم. این یک روند زنجیره‌ای است. شیوه مدیریتی مجلس ابتدا در ادوار دیگر تداوم داشته و البته اصلاحاتی نیز پیدا کرده است. همان‌طور که می‌دانید در 23 جمادی الاول 1326 قمری مجلس به دستور محمد علی شاه و توسط لیاخوف روسی به توپ بسته شد. آنچه که از بین منابع، اسناد و خاطرات مشهود است، مجلس یک دارالانشا داشت که البته 2 سال در مورد این موضوع کار کردم. این مرکز ابتدا به صورت غیررسمی بود و بعدها افرادی مثل صدیق حضرت و محقق‌الدوله که نمایندگان تهران بودند به دستور صنیع‌الدوله و احتشام‌السلطنه روسای اول و دوم مجلس، دارالانشایی را تشکیل می‌دهند که در قسمت بایگانی آن اسناد و مدارک مجلس نگهداری می‌شده است.

این نکته هم مهم است که برخی نمایندگان آرشیو شخصی داشتند و برخی اسناد و مدارک را همراه خود می‌آوردند. متاسفانه در روز به توپ بستن مجلس، تمام اسناد از بین می‌رود. به طوری که گواهان و شاهدان می‌گویند بعد از به توپ بستن مجلس از صبح تا ظهر، این مکان توسط برخی از اراذل و اوباش در بعد از ظهر نیز غارت شد. عملا این قضیه باعث شد که از اسناد مجلس اول چیزی باقی نماند غیر از مدارکی که سید حسن تقی‌زاده به آن اشاره می‌کند. وی می‌گوید زمانی که در لندن بودم، شخصی به نام الدرید به من مراجعه کرد و گفت که در روز به توپ بستن مجلس، دو دسته سند را با خود آوردم.

تقی‌زاده بعد از دریافت اسناد، آنها را به کتابخانه مجلس ارسال کرد. با این اوصاف پیداکردن یک برگ سند از مجلس اول هم خیلی ارزشمند بود.

بنابراین ما در پی برخی از اسناد در سایر شهرها نیز بودیم. به عنوان نمونه 800 برگ سند از کردستان خریداری شد که واقعا بی‌نظیر است. یکی دیگر از راهکارهای پیگیری اطلاعات مربوط به دوره اول، بررسی اسناد نمایندگان دوره‌های بعدی مجلس بود. خوشبختانه در بازیابی اسناد به مجموعه مدارکی برخوردیم که مربوط به نمایندگان دوره پنجم بود. این اسناد شامل پرسشنامه‌هایی می‌شد که به نمایندگان ارائه شده بود. جالب است که بدانید نمایندگان مجلس اول تنها 3 ماه حقوق گرفتند. حقوق آنها هم از ابتدا ماهی 100 تومان در نظر گرفته شده بود که مجلس تنها توانست 3ماه آن را تامین کند.

عمر مجلس 22 ماه بود و نمایندگان و کارمندان مجلس اول بعدها به واسطه عدم دریافت حقوق شکایت کردند. اداره مباشرت مجلس اقدام به تهیه پرسشنامه‌ای در مورد حقوق و مزایای نمایندگان می‌کند. نوع سوالات و پاسخ‌هایی که به بهانه پرکردن پرسشنامه ارائه می‌شود، حاوی نکات ذی‌قیمتی است. سوالاتی مانند زمان تایید اعتبارنامه، حوزه انتخابیه، میزان حقوق، تعداد کارمندان مجلس و حقوق آنها، نحوه تامین اعتبارات مجلس و... این مدارک شامل 70 پرسشنامه و 170 برگ سند بود و شامل همه اطلاعاتی می‌شد که ما در مورد نمایندگان دوره اول داشتیم. می‌دانید که مجلس اول، ابتدا منابع مالی مشخصی نداشته است.

مخبرالسلطنه هدایت در خاطراتش می‌گوید که او با 300 تومان انتخابات دوره اول را برگزار کرد. نمایندگان دوره اول نیز ابتدا چشمد‌اشتی برای دریافت حقوق نداشتند و تنها در پی آن بودند که اهداف مشروطه تحقق پیدا کند اما بعدها با توجه به این‌که برخی نمایندگان از شهرستان‌ها انتخاب شده بودند و در طول دوران برگزاری مجلس که در تهران اقامت داشتند، می‌بایست برای گذران زندگی، حقوقی را دریافت می‌کردند. از سوی دیگر با توجه به این‌که برخی نمایندگان تهران از جمله اصناف و بازاریان بودند در زمان برگزاری جلسات مجلس از کار و کسب خود عقب می‌ماندند و برای جبران این زیان، چاره‌ای جز دریافت حقوق نداشتند. از دیگر اطلاعاتی که اسناد تازه به دست آمده در اختیار ما قرار داد ، اسامی دقیق نمایندگان، تعداد آنها، تعداد کارمندان مجلس، نهادهای اداری مجلس مثل دارالانشا، تندنویسی، بایگانی، مدیر دفتر و... بود. از دیگر اسناد به دست آمده، مجموعه عکس‌هایی از کارمندان اداری و انتظامات مجلس است که نشان می‌دهد نحوه حراست و امنیت مجلس اول چگونه بوده است. از دیگر اقدامات ما برای آشنایی هر چه بیشتر با عملکرد ادوار مختلف مجلس، تهیه و جمع‌آوری مجموعه اخبار، گزارش‌ها و مقالاتی است که در روزنامه‌های آن دوره درباره مجلس نوشته شده است. ما این اطلاعات را ماه به ماه استخراج می‌کنیم. این مساله از آن جهت اهمیت دارد که معتقدیم بسیاری از مباحث مشروطه در مشروح مذاکرات مجلس نیامده‌ است. بررسی مشروح مذاکرات نشان می‌دهد که این مجموعه اگرچه حاوی اطلاعات مهمی است اما بعضا از لحاظ علمی، تاریخی و روایی مشکلاتی دارد بخصوص آن‌که در دهه 20 این مجموعه منتشر شده‌است. رجوع به مطبوعات آن عصر می‌تواند کمک بزرگی به برطرف‌کردن برخی ابهامات ادوار مجلس بکند. علاوه بر این بررسی مطبوعات خارجی نیز برای ما اهمیت دارد. مطبوعات کشورهایی مثل روسیه، عثمانی، انگلیس، مصر و بلغارستان درباره مشروطه ایران مطالبی دارند. در کنار اینها، بحث اسناد خارجی نیز هست. اسناد هلند، انگلیس، فرانسه و کمپانی هند شرقی را تا حدود زیادی بازیابی کردیم. مهم‌ترین اسنادی که هنوز ما نتوانستیم به آن دسترسی پیدا کنیم، اسناد آرشیو روسیه است که تاکنون اطلاعات زیادی از آن منتشر نشده است.

باتوجه به بررسی‌هایی که تاکنون صورت گرفته، نمایندگان مجلس اول حائز چه ویژگی‌هایی بودند و تا چه اندازه‌ای توانستند به اهداف خود مبنی بر تحقق مشروطه دست یابند؟

در جلساتی که برای نحوه انتخابات مجلس اول برگزار شد، بنیان تشکیل مجلس بر مبنای انتخاب صنفی نهاده شد. به نظر من با توجه به شرایط آن روز ایران، انتخاب نمایندگان به صورت صنفی امری مناسب بود. به هر حال باید سطح آگاهی، دانش و سواد جامعه ایرانی را طی آن دوره در نظر گرفت. در حقیقت می‌توان گفت که مجلس اول، چکیده و عصاره ملت بود، یعنی بیش از آن هم نباید انتظار داشته باشیم که همه نمایندگان مجلس اول، باسواد و تحصیلکرده باشند. اگر نگاهی کارشناسانه به مصوبات مجلس اول داشته باشیم، خیلی از مسائل برای ما روشن خواهد شد. متاسفانه تاکنون نگاهی پژوهشگرانه به چگونگی تشکیل اولین دوره مجلس شورای ملی صورت نگرفته و تنها به واسطه میزان دانش و سواد نمایندگان آنها را در یک نگاه کلی عوام تشخیص دادند. اگرچه در ابتدای امر، نمایندگان آشنایی چندانی با نوع وظایف خود در مجلس نداشتند اما به مرور می‌بینیم که مجلس در دوران ریاست احتشام‌السلطنه نظم و انضباطی به لحاظ اداری پیدا می‌کند. بعد از چند ماه که از عمر مجلس می‌گذرد به صورت منظم، نمایندگان صبح‌ها جلسات کمیسیون‌ها را برگزار و بعد از ظهرها هم در جلسات علنی مجلس شرکت می‌کردند. مباحث و موضوعات در جلسات کمیسیون‌ها مورد بحث و بررسی قرار می‌گرفت و بعد نتیجه مذاکرات در جلسات علنی پس از رای‌گیری نمایندگان به صورت مصوبه در می‌آمد. مجلس اول رسیدگی به 2 موضوع قضایی و مالی را در سرلوحه‌ کارهای خود قرار داده بود. نخستین موضوع مالی که نمایندگان تکلیف آن را روشن کردند، بحث وام‌های خارجی بود. از دیگر اقدامات مجلس اول در بحث مالی، سروسامان دادن به مواجب‌بگیران دولت بود. طبق برآورد آن دوره نزدیک به 200 هزار نفر مواجب‌بگیر بودند که در بررسی نمایندگان مجلس اول، 60 هزار مواجب‌بگیر حذف می‌شوند. مبالغ دریافتی مواجب بگیران دیگر نیز تعدیل می‌شود. جالب است بدانید که این تعدیل حقوق از خود شاه و اطرافیان او شروع شد، یعنی نمایندگان به شاه هشدار دادند که مجلس از این پس چک سفیدی در اختیار او قرار نخواهند داد که البته همین مساله باعث نارضایتی‌های بعد میان شاه و مجلس می‌شود. مجلس اول 7 کمیسیون تخصصی شامل عدلیه، مالیه، عرائض، کمیسیون سیاست خارجه و... تشکیل داد. در کمیسیون عدلیه، نمایندگان بسیاری از قوانین و مقررات قضایی را اصلاح کردند. اگر بخواهیم منصفانه در مورد عملکرد مجلس اول قضاوت کنیم، می‌بینیم که بخش عمده‌ای از خواسته‌های مردم توسط نمایندگان مجلس اول تحقق پیدا کرد. حتی نمایندگان مجلس به قانون مطبوعات هم پرداختند. جالب اینجاست که یکی از انتقاداتی که به مجلس اول وارد می‌کنند، این است که مگر مشکلات دیگر حل شده بود که نمایندگان به قانون مطبوعات هم توجه کردند. اگر واقعیت قضیه را در نظر بگیرید، می‌بینید که توجه به خاستگاه مطبوعات و دفاع از آزادی بیان یک خواست عمومی بود. بالاخره تا آن زمان نزدیک به 70 نشریه فعال در پایتخت منتشر می‌شد. گذراندن مصوبه‌ای در مورد قانون بلدیه یکی دیگر از اقدامات مجلس اول بود. از دیگر اقدامات ارزشمند مجلس اول سروسامان دادن به قانون مالیات‌ها بود که از زمان ‌کریم خان زند تا مشروطه دست نخورده مانده بود. نمایندگان این دوره از مجلس به این وضعیت پایان دادند. طی این دوره، ظلم‌های مضاعفی به مردم بابت دریافت مالیات چندگانه وارد می‌شد و بجز دوره مختصر امیرکبیر که همراه با اصلاحاتی بود، این روند ادامه داشت و حتی یکی از دلایل مشروطه نیز وضعیت بغرنج مالیات‌ها بود و نمایندگان، مالیات را براساس زمین و درآمد افراد تنظیم کردند.‌بنابراین اگر خواسته‌های مردم را هم کنار بگذاریم، می‌ببینیم که اغلب این خواسته‌ها توسط نمایندگان مجلس اول تحت پوشش قرار گرفت. منتها برخی تندروی‌های نمایندگان مجلس در برخورد با شاه و دربار باعث شد که اهداف مشروطه به طول کامل محقق نشود.

تندروی‌های نمایندگان شامل چه موضوعاتی بود و به چه واکنشی انجامید؟

نمایندگان در عملکرد و تصویب قوانین تندروی نداشتند اما می‌توانستند در نوع مواجهه با شاه بهتر عمل کنند. بویژه این‌که انجمن‌ها در این دوره بسیار فعال بودند. بسیاری از اعضای انجمن‌ها از بستگان نمایندگان بودند، برخی از آنها هم نفوذی دربار یا عوامل بیگانه بودند که قصد ضربه‌زدن به اهداف مشروطه را داشتند و البته برخی دیگر که نیت خیرخواهانه‌ای برای بسط و گسترش اهداف مشروطه داشتند. انجمن‌ها در اطراف مجلس مستقر بودند و در امور داخلی مجلس دخالت می‌کردند حتی در صحن علنی هم حضور داشتند. احتشام‌السلطنه دو سه بار از ریاست مجلس استعفا کرد و مهم‌ترین دلیل استعفای او، تهدید انجمن‌ها بود. قطعا اگر حیات مجلس اول فارغ از این حاشیه‌ها و تندروی‌ها ادامه پیدا می‌کرد، این دوره منشا اثرات مهمی در تاریخ ایران می‌شد.