سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی

هدف از این مقاله معرفی یکی از مراکز اسنادی و پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران است که اخیرا فعالیتهای چشمگیر و مثمرالثمری را در رابطه با تاریخ انقلاب اسلامی و خصوصا پانزدهم خرداد انجام داده است. این جمله ها مقدماتی هستند برای معرفی بخش اسلام شناسی و ایران شناسی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. اما رسیدن از جزء به کل در این مقال، کاری است که شاید تا حدودی باعث گمراهی خوانندگان شود. به همین دلیل در ابتدا ما سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران را معرفی می کنیم و سپس به فعالیتهای بخش ایران شناسی و اسلام شناسی این سازمان‌ و فعالیت های این مرکز در رابطه با تاریخ پانزدهم خرداد می پردازیم.

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی مؤسسه‌ای‌ آموزشی‌، پژوهشی‌، علمی‌ و خدماتی‌ است‌ که‌ اساسنامه‌ آن‌ به‌ تصویب‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ رسیده‌ است‌ و ریاست‌ عالیه‌ آن‌ با رئیس‌ جمهوری‌ است‌. شکل‌گیری‌ رسمی‌ کتابخانه‌ ملی‌ به‌ سال‌ 1316 بازمی‌گردد. در سال‌ 1358 مرکز خدمات‌ کتابداری‌، و در سال‌ 1378 سازمان‌ مدارک‌ فرهنگی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ در کتابخانه‌ ملی‌ ادغام‌ شدند و سرانجام‌ در سال‌ 1381 با تصویب‌ شورای‌ عالی‌ اداری‌، کتابخانه‌ ملی‌ و سازمان‌ اسناد ملی‌ با هم‌ ادغام‌ شدند و سازمان‌ فعلی‌ شکل‌ گرفت‌. اکنون‌ این‌ سازمان‌ در دو ساختمان‌ مستقل‌»کتابخانه‌ ملی‌ ایران‌» و «گنجینه‌ اسناد ملی‌ ایران‌» فعالیت‌ دارد.

تـاریخچـه تشکیـل مجمـوعـه کتابخانه بـه آغـاز دهـه 1240 ش. بـاز می گردد. در 1268 ق./1231ش.، مدرسه دارالفنون در تهـران کار خود را آغاز کرد، و 12 سال بعد ( 1280ق./1243ش.) کتابخانه کوچکی در آن مدرسه تأسیس شد و تقدیر چنین بود که این مجموعه کوچک در مدرسه ای که به سبک اروپایی، ساخته شده بود، هسته اولیه مجموعه کتابخانه ملّی ایـران شـود کـه 73 سـال بعـد، در سوم شهریور 1316ش. رسماً، در تهران، گشایش یافت.
از این رو می توان گفت تاریخ وسرآغاز مجموعه کتابخانه ملّی به 1280ق. برمی گردد، اما تاریخ کتابخانه ملّی ایران از 1316ش. آغـاز می شود. چنین امـری در بسیـاری از کتابخانه های ملّی جهـان اتفـاق افتـاده است، به عنوان مثال تاریخ مجمـوعـه کتـابخـانـه ملّـی فرانسه بـه کتابخانه کوچک 917 جلدی شارل پنجم بر می گردد ( در 1368م. )، در حالی که تاریخ کتابخانه ملّی فرانسه، از سال 1789، بعد از پیروزی انقلاب کبیر فرانسه آغاز می شود. مسـاحـت زیـر بنـای نخستیـن سـاختمـان کتابخانه ملّـی ایران 550 متر در دوطبقـه اسـت. طبقه اول مشتمل بود بر تالار نمایش، تـالار فـردوسـی ، بخش نشـریـات و خدمات فنی؛ و طبقـه دوم بـه تالار مـطالعـه ( برای حدود 60 نفر ) و مخازن کتاب ها اختصاص داشت. مخازن کتابخانه کلاً برای 40000 جلد کتاب طـراحی و ساخته شـده بـود، از اسناد و مدارک چنین بر می آید کـه علی رغم افتتـاح کتابخانه ملّی ایـران در تاریخ سـوم شهریور 1316، ساختمان کتابخانه به طور کامل ساخته و آماده نشده بود و بعضی از قسمت های آن در سال های بعد – لااقل تا 1320 ش. – کـامـل شده اند. از ایـن رو، در روزنـامـه اطلاعات مـورخ 18/3/1318ش. خبـر « افتتـاح کتابخانه ملی ایـران » ایـن چنین درج شـده اسـت: « عمـارت جـدیـد کتابخانه ملی که در شمال عمارت موزه ایران باستان در خیابان رفائیل ساختمان شده است از هر حیث آماده شد، و از روز دوم تیر ماه افتتاح و تالار مطالعه کتابخانه همه روزه به استثنای ایام تعطیل از ساعت هفت صبح تـا یکساعت بعـد از ظهر برای استفاده مراجعه کنندگان دایر خواهد بود».

ادغـام سازمان اسناد ملی کشور با کتابخانه ملّی ایـران

در 29/8/1378 سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در کتابخانه ملّی ادغام شد و عملاً تعداد ساختمان های کتابخانه ملّی به هشت ساختمان افزایش یافت. اتفاق مهم دیگری که در دهه 1380 در کتابخانه ملّی روی داد، ادغـام سازمان اسناد ملی کشور با کتابخانه ملّی ایـران و تأسیس « سازمان اسناد و کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی » بـود. شـورای عالی اداری در نـودوپنجمین جلسـه مـورخ 2/6/1381 ، بـه پیشنهـاد سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشـور « و بـه منظـور ساماندهی مدیریت اسنادی و ایجاد هماهنگی بـرای نگهـداری آثـار و اسناد مکتوب ( چاپی و خطی ) و غیر مکتوب و اوراق، مراسلات، دفاتر، و سایر اسناد ملّی در دستگاه های اجرایی و نظایر آن، و همچنین تسهیل در نگهداری و دسترسی به اسناد و صرفه جویی در هزینه های مربوط و جلوگیری از انجام وظایف تکراری» کتابخانه ملّی این ادغام را تصویب کرد. در بنـد ج مـاده 2 ایـن تصویب نامه کـه بـه امضای معاون وقت رئیس جمهور و دبیر شورای عالی اداری رسیده، آمده اسـت کـه « وظایف و مأموریت های تخصصی سـازمـان اسنـاد ملّـی ایـران و همچنیـن کتابخانه ملّی در قالب دو معاونت مستقـل، تحت عنـوان کتابخانه ملّی و اسناد ملّی با برنامه مستقل در قوانین بودجه سنواتی فعالیت خواهند نمود». بار دیگر در مـاده 3 تصویب نامه بـر ایـن استقلال مهر تأیید زده شـده است. « سازمان اسناد و کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران بـراسـاس قـانـون اساسنامه کتابخانه ملّی جمهـوری اسلامی ، مصوب 2/8/1369 مجلس شورای اسلامی، اداره می شود و قـانـون تأسیس سازمان اسنـاد ملّی ایـران مصـوب 7/2/1349 در کلیـه موارد به استثنای مواردی که با اساسنامه فوق الذکر مغایرت دارد، لازم الاجرا می باشد». تصویب نامه بر « ادغام وظایف، مأموریت ها و واحدهای پژوهشی سازمان های تجمیع شده ‌[ سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ] در یک سازماندهی و واحدهای مربوط « تأکید می کند و از سازمان جدید التأسیس می خواهد کـه « ... تشکیلات خود را حداکثر ظرف مدت سه ماه تهیه و به تأیید سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور » برساند [ بند های الف، ب، ج، د ماده یک تصویب نامه ] و مجدداً در تبصره ماده 6 بر مهلت سه ماهه تأکید می کند. در مـاده 4 تصویب نامه، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشـور، « وظایف مربوط بـه ساماندهی بایگانی های دستگاه های اجـرایـی و تنظیم روش های نگهـداری و بایگانی از طـریـق سـازمـان مدیریت و برنامه ریزی کشـور » را بـرای خود محفـوظ نگـه می دارد و عمـلاً، و بدرستی، کار گردآوری، بررسی، امحـاء و بالاخره نگهداری اسنادی که به دلایل ملّی ارزش آرشیـوی دارنـد را به معاونت اسناد ملّی « سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران » واگذار می کند. همچنین در ماده 5 تصویب نامه از سازمان جدید التأسیس می خواهد که « به منظور استاندارد سازی و استفاده از اسناد، حداکثر ظرف مدت 6 مـاه استانداردهای مربوط بـه فهرستنویسی، نمایه سازی، و زمینـه ایجاد شبکه را تدوین و به واحدها و مؤسسات اسنادی کشور ابلاغ نماید. و بالاخره در مـاده 7 تصویب نامه آمـده اسـت کـه سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور موظف است اعتبارات لازم را تأمین کند تـا سازمان اسناد و کتابخانه ملّی « امکان فهرستنویسی، نمایه سازی، اسکن اسناد ملی و شبکه سازی آنها » را به وجود آورد. برابر نمـودار تشکیلاتی مصـوب دی 1381 ، ریاست سازمان اسنـاد و کتابخانه ملّی جمهـوری اسلامی ایران به انتخاب هیئت امنـای سازمان انتخـاب و بـا حکم ریاست جمهوری منصوب می گردد. هیئت ممیزه و شورای اسناد ملی دو بازوی مشـورتـی و کمکی ریاست سازمان هستنـد و زیـر نظـر او سه معاونت کتابخانه ملّی، معاونت اسناد، و معاونت پشتیبانی؛ و چهـار مدیریت پژوهش و آموزش، حـوزه ریاست و روابـط عمومی و بین المللی، حراست، گزینش، و مدیریت تـوسعـه فناوری اطلاعات انجام وظیفه می کنند. در نمـودار تشکیلاتی پنـج مدیریت کل به طور مستقیم زیر نظر معاونت کتابخانه ملّـی انجـام وظیفـه می کنند. این مدیریت های کـل عبـارتنـد از : مدیریت پـردازش، کـه وظیفـه مجمـوعـه سـازی و سازماندهی منابع زیر نظر آن است؛ مدیریت تولید منابع دیجیتال؛ مدیریت کتاب های خطی و نادر،که وظیفه گردآوری، سازماندهی، و به خصوص حفظ و نگهداری کتاب های خطی، چاپ سنگی، و نادر با آن است. مدیریت اطلاع رسانی همگانی، که به مراجعه کنندگان کتابخانه در یافتن منابع و استفاده از آنها (سیستم های دستی و ماشینی ) کمک می کند؛ و بـالاخـره مدیریت مرجع و اطلاع رسانی تخصصی، کـه بخش های مختلف منابع تخصصی ( علوم انسانی و اجتماعی، هنـر، و فنـاوری )، بخش ایران شناسی و اسلام شناسی، منابع غیر کتابی و پیایندها زیر مجموعه آن را تشکیل می دهند. معـاونـت پشتیبـانـی ( شـامـل مدیریت های مالی، اداری، و طـرح و برنامه و بودجه ) در کنـار دو معـاونـت کتابخانه ملّی و اسنـاد ملّی می کوشد تا شـرایـط را بـه گونه ای فراهم و آمـاده سازد کـه آنها بتوانند وظایف و رسالت های خود را انجام دهند و به اهداف خود دست یابند.

ساختمان جدید کتابخانه ملّی

این ساختمان بـه گونه ای طراحی و ساخته شده کـه عـلاوه بـر مدیریت، واحدهای پشتیبانی، و پارکینگ، هشت مـرکـز مهم و تخصصـی کتابداری و مجمـوعـه هـای کتاب های مرجع و غیـر مرجع چاپی، نسخـه هـای خطـی و کتاب های نادر، منابع غیرکتابی را در خود جا بدهد و قابلیت آن را داشته باشدکه بتواند با تغییراتی که در حوزه فناوری – به خصوص فناوری اطلاعات  روی می دهد هماهنگ شود. همچنین ساختمان جدید ایـن امـکان را فراهم می آورد که مراکز تخصصی کتابداری بتوانند با هم در ارتباط مستقیم و تعاملی باشند. مجمـوعـه اصلـی کتابخانه ملـی در مخزن های بسته و در زیر زمین نگاهداری می شود ولی مجموعه ها و منـابـع مرجع ( عمومی و تخصصی ) در سالن های قرائت و به صورت نظام قفسه باز در دسترس مراجعه کنندگان هستند. بـخش نسخـه هـای خطـی و کتاب های نادر از امکانات و تجهیزات ویژه ای ـ به منظور حفظ و نگهداری این میراث فـرهنگـی کشـور ـ برخوردار است. با استفاده از تجهیزات مدرن امکان انتقال کتاب از مخازن به بخش های امانت امکان پذیر است. ساختمان جدید کتابخانه ملی حدود 97000 مترمربع بنا دارد و هشت واحد در آن پیش‌بینی شده است. این ساختمان در شرایط عادی 4 میلیون جلد و در صورت استفاده از قفسه‌بندی فشرده تا 7 میلیون جلد کتاب و نشریه ادواری را در خود جای می‌دهد.

اهداف و وظایف کتابخانه ملی ایران

 گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعه اطلاعات مربوط به آثار مکتوب (چاپی و خطی) و غیر مکتوب در ایران و یا متعلق به ایرانیان خارج از کشور.
 گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعه اطلاعات مربوط به آثار مکتوب (چاپی و خطی) و غیر مکتوب در زمینه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی، خصوصاً انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره).
 گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعه اطلاعات مربوط به آثار مکتوب (چاپی و خطی) و غیر مکتوب معتبرعلمی، فرهنگی و فنی از کشورهای دیگر.
 پژوهش و برنامه ریزی علمی کتابداری و اطلاع رسانی.
 شرکت در تحقیقات و فعالیت های بین المللی ذیربط.
 اتخاذ تدابیر و اخذ تصمیمات لازم برای صحت، سهولت و سرعت امر تحقیق و مطالعه در همه زمینه ها به منظور اعتلای فرهنگ ملی و انجام تحقیقات مربوطه.
 انجام مشاوره، نظارت، هدایت و ارائه خدمات فنی و برنامه ریزی و سازماندهی کتابخانه های کشور.
 ارائه روشهای مطلوب به منظور هماهنگ کردن خدمات و فعالیت های کتابخانه های ملی، عمومی و تخصصی جهت تسهیل مبادله اطلاعات.
در قانون تأسیس اسناد ملی ایران نیز که در سال 1349 به تصویب رسیده است، اهداف ذیل را برای تأسیس آن بر می شمارد:
« به منظور جمع آوری و حفظ اسناد ملی ایران در سازمان واحد و فراهم آوردن شرایط و امکانات مناسب برای دسترسی عموم به این اسناد و همچنین صرفه جویی در هزینه های اداری و استخدامی از طریق تمرکز پرونده های راکد وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی و وابسته به دولت و امحاء اوراق زائد سازمانی به نام سازمان اسناد ملی ایران وابسته به سازمان امور اداری و استخدامی کشور تأسیس می گردد».
مأخذ: سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران. قانون اساسنامه سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران، [1386].

فعالیت های کتابخانه ملی ایران

فعالیت هایی‌ را که‌ در ساختمان‌ کتابخانه‌ ملی‌ ایران‌ انجام‌ می‌شود می‌توان‌ در موارد ذیل‌ خلاصه‌ کرد:
   فراهم آوری منابع
   پردازش و سازماندهی
   اطلاع رسانی
   فعالیت های پژوهشی

فراهم آوری منابع

نوع آثار
کتابخانه ملّی بـراسـاس وظیفـه قانونی خـود، جمـع آوری آثـاری با ویژگی های زیر را در دستور کار خود دارد:
کلیه آثار منتشره در داخل ایران
 آثـار منتشـره شـده راجـع بـه ایـران، زبـان فـارسـی و پژوهش های اسـلام شناسی ( بـه ویژه شیعه شناسی ) به زبان های مختلف در سایر کشورها.
 آثار ایرانیان خارج از کشور
 آثـار مهـم و مـرجـع در حـوزه هـای مختلـف علمی و ادبی و متون کلاسیک، به ویژه به زبان های انگلیسی و عربی .

شیوه های فراهم آوری

 واسپاری: تمـامی مؤسسات انتشاراتی، نشریات ادواری و تولیدکنندگان منابع دیداری و شنیداری، بر طبق قـانـون مـوظـف بـ‌ه ارسـال دو نسخـه از محصـولات خـود بـه کتابخانه ملّی هستند. برخی از اقلامی که شامل این قانون می شود، عبارتند از : کتاب، نشریه، بروشور، کاتالوگ، لوح فشرده (CD)، پوستر، نقشه، نوار کاست، نوار ویدیویی، اسلاید و نظایر آن.
 خرید: کتابخانه ملّـی از طریق ثبت سفارش نسبت به خریداری آثار منتشره در خارج کشور اقدام می کند.
 همچنین دو کمیته به نام های کمیته خرید نسخه های خطی و کمیته خرید منابع ( غیر خطی ) نسبت به ارزش گذاری و خرید مجموعه های ارائه شده به کتابخانه اقدام می کنند.
 اهداء: کتابخانه ملّـی از دیـر بـاز پذیرای مجموعه های اهـدایـی از جانب بزرگان، اهل علم، نویسندگان و سایر اقشار جامعه بوده است.
 بـرخـی از نیازهای کتابخانه نیز از طریق مبادله با سایر کتابخانه ها و مراکز فرهنگی داخل و خارج کشور تهیه می شود.

پردازش و سازماندهی

هدف از آن، سازماندهی منابع موجود در کتابخانه ملی به منظور دسترس پذیری و تکمیل کتابشناسی ملی به منظور دسترس پذیری و تکمیل کتابشناسی ملی است. این فعالیت بر اساس استانداردهای بین المللی سازماندهی و فهرست نویسی شامل قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن و استاندارد فهرستنویسی ماشین خوان (مارک) انجام می گیرد. فهرست نویسی منابع کتابی کتابخانه ملی شامل فهرست نویسی توصیفی و تحلیلی است. در بخش توصیفی مشخصات ظاهری شامل عنوان، اسامی پدیدآوران، مشخصات نشر، تعداد صفحات و سایر مشخصات ظاهری اثر درج می شود و در قسمت فهرست نویسی تحلیلی، سرشناسه و شناسه های افزوده، موضوعات و شماره های رده بندی (براساس رده بندی دیوئی و کنگره) درج می شوند. همچنین برای فهرست نویسی منابع غیرکتابی تلفیق فهرست نویسی و نمایه سازی انجام می گیرد.

عمده فعالیت های پردازش و سازماندهی در موارد زیر خلاصه می شود:

 فهرست نویسی منابع کتابی (چاپی) موجود در کتابخانه ملی
 فهرست نویسی پیش از انتشار (فیپا): شامل فهرست نویسی منابع کتابی کشور بر اساس نسخه پیش از انتشار آن که از سال 1377 با تصویب قانون فیپا در کتابخانه ملی انجام می گیرد.
 فهرست نویسی و نمایه سازی منابع غیرکتابی موجود در کتابخانه ملی شامل پایان نامه، استاندارد، گزارش و طرح پژوهشی، منابع دیداری و شنیداری و مانند آنها.
 فهرست نویسی و سازماندهی پیایندها (نشریات ادواری) موجود در کتابخانه ملی.
تکمیل و تصحیح بانک کتابشناسی ملی که آیینه نشر کشور است. به دو صورت:
  لوح فشرده
  بصورت پیوسته و در وبگاه سازمان
تکمیل و تصحیح بانک مستندات شامل سرعنوان های موضوعی، مستند مشاهیر و اسامی مؤلفان فارسی و لاتین، مستند تنالگان ها و سازمان ها به دو صورت:
  لوح فشرده
 بصورت پیوسته و در وبگاه سازمان
تدوین منابع مرجع فهرست نویسی شامل دستنامه های فهرست نویسی، گسترش های رده بندی و مانند آنها.
فعالیت های پژوهشی
 تدوین استانداردها

کتابخانه ملّـی در جـایگـاه کتابخانه مـادر و مطابق بـا قانون اساسنامه خود، وظیفه گردآوری و تدوین استانداردها و دستور العمل های رایج در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی را بر عهده دارد که برخی از آنها به شرح زیر است:

سر عنوان های موضوعی فارسی

ایـن اثـر در برگیرنده شکـل مستنـد موضوعات مطروحه در کتاب های منتشر شده در داخل ایران است. تاکنون سه ویرایش از آن به چاپ رسیده است.

فهرست مستند اسامی مشاهیر و مؤلفان

نـام صحیـح و تـاریـخ تولد یـا فوت افراد سرشناس، نویسندگان و مترجمانی که کتابی از ایشان یا راجع به ایشان در ایـران منتشـر شـده بـاشـد را می توان در ایـن اثر یافت. به عبارت دیگر این اثر مانند سر عنوان های موضوعی فارسی و دارای پشتوانه انتشاراتی است.
 سر عنوان های موضوعی پزشکی
بـه علـت تنـوع و گستردگی موضوعات در علـم پزشکی، سر عنوان های این حوزه به صورت مبنی جداگانه در دو جلد از جانب کتابخانه ملّی ایران تدوین و منتشر شده است.

گسترش های رده بندی

از آنجـا کـه رده بندی های مـوجـود در سطح جهان در موضوعات مختص ایران و اسلام، جوابگو نیست، کتابخانه ملّی سالهاست که به تدوین گسترش های مختلفی از رده بندی های دیویی و کنگره می پردازد.

گسترش های دیویی  

 تاکنون گسترش رده بندی دیویی برای تاریخ ایران، ادبیات ایران، زبان های ایران، جغرافیای ایران و اسلام تدوین و منتشر شده است.

گسترش های کنگره

عـلاوه بـر تاریخ، ادبیات و جغرافیای ایران و اسلام با رده های فلسفه اسلامی ( BBR ) ، سازمان های آموزشی در ایـران ( LGR ) ، ادبیـات فرانسه ( PQ ) ، ادبیـات عربی ( PJA ) و ادبیات روسی ( PG ) نیز مطابق با استانداردهای کتابخانه کنگره، گسترش یافته است. 

نشانه مؤلف فارسی برای رده بندی های دیویی و کنگره

تدوین و انتشار مارک ایران 

استانداردهای کتابخانه های آموزشگاهی، دانشگاهی، تخصصـی، نابینـایـان و زنـدان ؛ از جمله استانداردهایی است که تاکنون به چاپ رسیده است.

تدوین کتابشناسی ها و فهرست ها

برخی از این منابع عبارتند از :
کتابشناسی آذربـایجـان، کتابشناسی تاریخ ایـران، کتابشناسی اطلاعات و ارتباطات، کتابشناسی آداب و رسوم اصفهان، فهرست نسخه های خطی پزشکی، فهرست کتب درسی چاپ سنگی، فهرست توصیفی سفرنامه های آلمانی ،انگلیسی، روسی و فرانسوی و فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملّی که تا به حال 23 جلد از آن منتشر شده است.

راهنمای روزنامه ها و مجله های ایران

ایـن راهنمـا کـه هـر سـال منتشـر می شود، فهـرسـت الفبـایـی همـراه بـا مشخصـات کـامل از روزنامه ها و نشریات ادواری است که در ایران منتشر شده و به کتابخانه ملّی رسیده است.

دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی

این اثر که در زبان فارسی اولین و تنها نمونه به شمار می رود، در دو جلد و در طی بیش از ده سال، به دست ده ها نویسنده و پژوهشگر در حوزه های مختلف علم کتابداری، اطلاع رسانی و نسخه شناسی نوشته شده است. جلد اول آن از حرف آتا ژ در سال 1381 و جلد دوم آن از حرف س تا ی در سال 1385 منتشر شده است.
احیای نشریات قدیمی
از ابتـدای دهـه 1370، کتابخانه ملّی اقدام به تجدید چاپ پاره ای از نشریات قدیمی و نایاب مربوط به دوره قاجار نمود که تاکنون عناوین زیر از این مجموعه روانه بازار شده است:
1. ثریا
2. چهره نما
3. حبل المتین
4. پرورش
5. حکمت
6. شمس الحدید
7. مفتاح الظفر
8. ادب (مشهد/ تهران/ تبریز)
9. اطلاع
10. ناصری
11. معارف
12. فلاحت مظفری
13. فرهنگ اصفهان
14. مظفری
15. حفظ     الصحه
16. وطن
17. ندای وطن
18. عدالت
19. کمال (ایران/ مصر)
20. خلاصۀ الحوادث
21. صبح صادق
22. شاهنشاهی
23. مجموعه اخلاق
24. ایران نو
25. نخستینه های مطبوعات دوره قاجار
26. روزنامۀ وقایع اتفاقیه
27. روزنامۀ دولت علیۀ ایران
28. روزنامۀ دولتی
29. روزنامۀ ایران
30. روزنامه ایران سلطانی 
31. روزنامۀ انجمن تبریز
32. 2257 شماره روزنامۀ ایران در قالب لوح فشرده"

معرفی بخش اسلام شناسی و ایران شناسی

کتابخانه ملی ایران از ابتدای تاسیس در سال 1316 شمسی ضمن جمع آوری منابع مختلف، به گردآوری کتاب های ایران شناسی هم همت گماشت. در آغاز، کتاب ها از مدرسه دارالفنون و کتابخانه وزارت معارف به کتابخانه ملی منتقل شد، سپس به تدریج کتاب های ایران شناسی منتشرشده در کشورهای دیگر خریداری و به مجموعه اضافه گردید که بیشتر این خریدها به تشخیص سید حسن تقی زاده سفیر وقت ایران در لندن انجام می شد. ایران شناسان و مؤلفان خارجی نظیر آرتور کریستن سن، آندره گودار، هانری کربن، ولادیمیر مینورسکی و همچنین مؤلفان ایرانی کتاب هایی به کتابخانه اهدا می کردند. از مجموعه پنج هزار جلدی کتاب های بانک استقراضی روس که به کتابخانه ملی واگذارشده بود، کتاب هایی به زبان روسی به این مجموعه منتقل شد. کتاب هایی نیز به زبان آلمانی در زمان هیتلر به ایران اهدا شد که بخشی از آن به این مجموعه افزوده شد. از طرفی چون در بازارهای جهانی، کتاب های قدیمی درباره ایران موجود نبود، تهیه عکس از آنها موردنظر قرار گرفت و از سال 1350 تا 1352 شمسی از   کتاب های قدیمی و نایاب مربوط به ایران که در کتابخانه های کشورهای اروپایی وجود داشت، عکسبرداری انجام شد.
پس از پیروی انقلاب اسلامی، مجموعه ایران شناسی کتابخانه پهلوی هم به این بخش انتقال یافت. از مجموعه خصوصی دکتر فخرالدین شادمان هم حدود 700 جلد کتاب وارد این بخش شد.
ابتدا در کتابخانه ملی کتاب ها به ترتیب ورود به کتابخانه در قفسه ها قرار می گرفت و چون کتاب های مربوط به ایران هم در بین آنها قرار داشت، بر اساس زبان آنها تقسیم بندی می شد اما در سال 1342 شمسی و در زمان ریاست ایرج افشار کلیه انتشارات مربوط به ایران جداسازی و تقسیم بندی موضوعی شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بخش مذکور با عنوان "بخش ایران شناسی و اسلام شناسی" به انجام وظیفه دائمی خود برای گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعه اطلاعات مربوط به آثار مکتوب به زبان فارسی و عربی که با مباحث خاص ایران و اسلام ارتباط دارد، ادامه داد.
اکنون این مجموعه دربرگیرنده بیش از 000/50 جلد کتاب، 600 عنوان نشریه و 2500 عنوان پایان نامه دکترا می باشد که اکثرا به زبان های آلمانی، فرانسه، انگلیسی و روسی است و از طریق خرید، اهدا، مبادله و واسپاری تهیه شده است.
منابع این مجموعه را می توان به طور کلی به دو دسته تقسیم کرد: آثار مربوط به پیش از اسلام و بعد از اسلام؛ آثار دوران پیش از اسلام درباره ایران و منطقه است و بعد از اسلام، اطلاعات ایران و جهان اسلام را دربرمی گیرد و شامل موضوعات مختلفی نظیر ادبیات، زبان، دین، فلسفه، تاریخ، علوم، هنر و غیره می باشد.
ارزشمندترین منابع این مجموعه سفرنامه های خاص ایران است که اکنون بالغ بر 260 عنوان می باشد و سال ها قبل فهرست بیشتر آنها به کوشش کتابداران پیشین انجام شده است.
تعدادی از این سفرنامه ها در قرن های هفدهم و هجدهم میلادی به چاپ رسیده و اکنون جزء کتاب های نایاب به شمار می آید؛ مانند سفرنامه های پیترو دلاواله، شاردن و نظایر آنها. قدیمی ترین کتابی که در این بخش نگهداری   می شود، کتاب داستان مسیح به سال 1639 میلادی است. بخش ارزشمند دیگر از این مجموعه پایان نامه هایی است که درباره ایران توسط غیرایرانیان یا ایرانیان در دانشگاه های خارج از کشور نگاشته شده و خریداری و گردآوری آنها از مهم ترین وظایف کتابخانه بوده است.
عنوان این بخش در چارت سازمانی جدید کتابخانه ملی، گروه ایران شناسی و اسلام شناسی است.
وظایف این گروه عبارت است از: دریافت، تنظیم و نگهداری منابع مختلف در این حوزه، همکاری در زمینه شناسایی منابع مرتبط جهت سفارش خرید، همکاری در طراحی روش های حفاظت و نگهداری از منابع، همکاری در طراحی روش های حفاظت و نگهداری از منابع، همکاری در طراحی و تدوین ابزارها و بانک های اطلاعاتی موردنیاز برای ارائه خدمات، اجرای خدمات مشاوره و اطلاع رسانی، همکاری در برقراری ارتباط و ایجاد شبکه های لازم بین مراکز ایران شناسی و اسلام شناسی داخلی و خارجی، همکاری در طراحی، تدوین و انتشار فهرست ها، نمایه ها، کتاب شناسی و دیگر ابزارهای اشاعه اطلاعات، همکاری در برگزاری همایش ها، نمایشگاه ها و انتشار نشریات تخصصی، تهیه آمارهای کمی و کیفی از فعالیت های گروه.
درحال حاضر اطلاع رسانی در این بخش از طریق ارائه خدمات حضوری (همه روزه به جز روزهای تعطیل از ساعت 8 صبح تا 30/14 بعد از ظهر) و غیرحضوری انجام می شود.
پژوهشکده آرشیو ملی
پس از نزدیک به چهار دهه تلاش برای سامان بخشی به بایگانی‌های وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و دستگاه‌های دولتی، نهایتاً در سال 1349 سازمان اسناد ملی ایران (سابق) تأسیس شد.
وظیفه‌های اصلی این سازمان «جمع‌آوری و حفظ اسناد ملی ایران در سازمان واحد و فراهم آوردن شرایط و امکانات مناسب برای دسترسی عموم به آنها و همچنین صرفه‌جویی در هزینه‌های اداری و استخدامی از طریق تمرکز پرونده‌های راکد وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و وابسته به دولت و امحاء اوراق زائد»، (ماده اول، قانون تأسیس سازمان اسناد ملی ایران، مصوب 17/2/1349) بود. پس از دو دهه فعالیت این سازمان آرام آرام نیاز به فعالیت واحد مستقل پژوهشی نمایان گشت در سال 1371 مسئولان سازمان با عنایت به نقش آرشیو ملی به عنوان حافظه ملی کشورها و نیز با در نظر گرفتن رسالت فرهنگی و پژوهشی سازمان و با توجه به اهمیت نقش آرشیو در نگهداری اسناد و مدارک و ضرورت شناسایی، ارزشیابی، تنظیم و توصیف، حفظ و نگهداری و مرمت، بازسازی و آماده¬سازی اسناد و به منظور ایجاد زمینه¬های مطالعاتی و تحقیقاتی، اعتلای دانش آرشیوی و فن بایگانی، انسجام بخشیدن به پژوهش¬های تاریخی به¬ویژه تاریخ معاصر ایران، به¬ کارگیری روش¬های نوین مرمت و بازسازی اسناد و آماده ¬سازی مجموعه ¬های موضوعی اسناد موجود در آرشیو برای ارائه به پژوهشگران و انجام تحقیقات لازم و نشر آنها، به فکر تأسیس واحدی پژوهشی افتادند و در اجرای تأکید مقام معظم رهبری بر ضرورت حفظ، مرمت و اشاعه اطلاعات اسناد، طرح تأسیس مؤسسه ی مطالعاتی و تحقیقاتی در زمینه آرشیو و اسناد را با نام پژوهشکده اسناد، به اجرا درآوردند.
این طرح پس از تصویب در سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی وقت، در شورای گسترش آموزش عالی مطرح شد. این شورا در جلسه مورخ 4/2/72 خود موافقت اصولی و در جلسه مورخ 17/8/1382 موافقت قطعی خود را با ایجاد پژوهشکده اسناد وابسته به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اعلام کرد.
برگزاری نشست های پنجاهمین سالگرد پانزدهم خرداد 42

اما آنچه که در سال ۱۳۹۲، باعث پیوند هرچه بیشتر پژوهشکده اسناد و مرکز ایرانشناسی و اسلام شناسی کتابخانه ملی با تاریخ نهضت اسلامی امام خمینی (ره) گردید، برگزاری سلسله نشست های تخصصی پنجاهمین سال آغاز نهضت امام خمینی(ره) بود که به همت دکتر محمد جواد مرادی نیا، ریاست بخش ایرانشناسی و اسلام شناسی کتابخانه ملی برگزار گردیدند. این نشست ها در هفت جلسه برگزار شدند و هر جلسه به طور تخصصی، یک شاخه تاریخی از سالهای آغازین نهضت را تحت کنکاش قرار داد. در ادامه فهرست نشست های برگزار شده مرکز ایران شناسی و اسلام شناسی کتابخانه ملی از مهرماه سال ۱۳۹۱ تا آبان سال ۱۳۹۲ را به صورت جدول به شما ارائه می نماییم.