از خاطرات هفت مبارز تا روایت ساواک

در سحرگاه 15 خرداد سال 1342، ماموران رژیم پهلوی به خانه امام خمینی(ره) در قم یورش بردند و امام را که سه روز پیش از آن، به مناسبت عاشورای حسینی در مدرسه فیضیه، طی سخنان کوبنده‌ای پرده از جنایات شاه و روابط او با سران آمریکایی و اسراییلی برداشته بود، دستگیر و دور از چشم مردم به زندانی در تهران منتقل کردند. 

با انتشار خبر دستگیری امام، مردم شهرهای مختلف ایران دست به تظاهرات گسترده‌ای زدند و به این ترتیب موجی از اعتراض سراسر کشور را فرا گرفت. این واقعه تاریخی که به تعبیر بسیاری از نویسندگان و محققان نقطه عطف تاریخ انقلاب اسلامی است، زمینه‌ساز و جهت‌دهنده حرکت‌های بعدی مردم در نهضت اسلامی علیه رژیم پهلوی و حامیان آن شد.

15 خرداد در آیینه کتاب 

تاکنون آثاری چند درباره قیام 15 خرداد تالیف شده است که هریک از زاویه‌ای خاص به این واقعه تاریخی نگریسته‌‌اند. این تالیفات با نگاه ویژه به خاطرات شاهدان این قیام، به تفسیر و تحلیل آن پرداختند که در این‌جا به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم. 

نخستین کتاب در رابطه با قیام 15 خرداد در سال 1347 یعنی پنج سال بعد از قیام مردمی 15 خرداد به چاپ رسید که به علت شرایط خفقان رژیم پهلوی به صورت مختصر در بخشی از کتابی با عنوان «زندگانی حضرت معصومه(ع) و تاریخ قم به ضمیمه مختصری از وقایع پانزده خرداد 1342» به چاپ رسید. این کتاب نوشته مهدی صحفی بود و انتشارات صحفی هم آن را به چاپ رساند.

پس از آن، آثار دیگری نیز به قیام 15 خرداد پرداختند که از این میان می‌توان به «روحانیون و پانزده خرداد»،‌ «قیام 15 خرداد به روایت اسناد»، «بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی»، «گزارشی از حماسه پانزده خرداد در اصفهان»، «شیر و عقاب‌، روابط بدفرجام ایران و آمریکا»، «خاطرات 15 خرداد شیراز»، «آیینه آفتاب‌»، «روزشمار انقلاب اسلامی ایران‌»، «حدیث بیداری‌ (نگاهی به زندگی‌نامه علمی و سیاسی امام خمینی)»، «سیر تکوینی انقلاب اسلامی»، «تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی‌‌»، «تاریخ سیاسی معاصر ایران‌»، «انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن‌(مجموعه مقالات‌)»، «گواهی آزادی»، «نامه نیمه خرداد»، «روزشمار تاریخ ایران» و «مروری در واقعه 15 خرداد» اشاره کرد. 

روایت سرکوبگری اسدالله علم در 15 خرداد 

کتاب «روز شمار تاریخ ایران» تالیف باقر عاقلی یکی از آثاری است که نگاه ویژه‌ای به قیام 15 خرداد داشته و در این‌باره می‌نویسد: «اسدالله علم با شدت عمل و با سرکوبی اغتشاش‌گران در روزهای ۱۵ و ۱۶ خرداد و اعلام حکومت نظامی و بازداشت جمعی از میدان‌داران و وعظ کنندگان و بازاریان به این بلوا پایان داد. شماری از شورشگران و نیروهای نظامی کشته و مجروح شدند. نهضت آزادی در ۱۹ خرداد اعلامیه‌ای به مردم مسلمان ایران نوشت و در آن شمار مقتولین و مجروحین در شهرهای مختلف را بیش از ده هزار نفر قلمداد کرد و همچنین افزوده بود: شما مردم مسلمان ایران می‌دانید که قیام مراجع عالیقدر و روحانیون بزرگوار علیه مظالم دستگاه حاکمه و دیکتاتوری است و به هیچ وجه این مبارزه مقدس با موضوعات ظاهری اصلاحات ارتباط ندارد.» 

خاطرات هفت مبارز در «خاطرات 15 خرداد»

حوزه هنری مجموعه «خاطرات 15 خرداد» را در قالب هشت دفتر منتشر کرده است. در این کتاب خاطره‌هایی از هفت تن، که از جوانان یا مبارزان آن دوران شناخته می‌شوند، آمده است: سعید رجایی خراسانی، علی شریعتمداری، حسین شریعتمداری، سید محمد غرضی، جلال‌الدین فارسی، غلامعلی حداد عادل و زهرا رهنورد. 

در بخشی از این کتاب آمده است: «روحانی بودن رهبر قیام 15 خرداد، بی‌گمان نقش روحانیت و مرجعیت را خاطرنشان می‌ساخت. خاستگاه مردمی و دیرینه روحانیت در تاریخ ایران، به ویژه در دوران‌های سرنوشت‌ساز همچون مشروطیت، در حقیقت پشتوانه خیزش خرداد به شمار می‌آمد. سعید رجایی خراسانی درباره برخورد رژیم با روحانیت می‌گوید: رژیم با مرتجع خواندن روحانیت، سعی می‌کرد خودش را طرفدار پیشرفت و آزادی معرفی کند و علما و مراجع را مخالف رشد و توسعه و صنعت بنامد. در واقع کابوس قیام 15 خرداد، آن‌قدر برای رژیم هولناک بود که می‌خواست هر طوری شده از تکرار آن جلوگیری کند. آن‌ها در پی اسلام‌زدایی و خمینی‌زدایی بودند تا جزیره امن و آسایش و ثباتشان به مشکل برنخورد.» 

15 خرداد و خاطراتی از گوشه و کنار ایران 

اعتراضات مردمی به دستگیری امام خمینی(ره) منحصر به تهران نمی‌شد و دیگر شهرهای ایران را نیز دربرمی‌گرفت. بر همین اساس مجموعه خاطرات اهالی این شهرها از قیام 15 خرداد بارها در قالب کتاب منتشر شده است. 

«گواهی آزادی» نوشته نوید روهنده کتابی با موضوع قیام 15 خرداد ورامین است که به صورت مجموعه روایتی داستانی به شکل منسجم و پیوسته تالیف شده است. «خاطرات 15 خرداد شیراز» تالیف جلیل عرفان‌منش در زمره این آثار است. خاطراتی که در این کتاب آورده شده است، از اقشار گوناگون نقل شده و گویای نکات تاریخی 15 خرداد در شیراز است.
 
در بخشی از این خاطرات می‌خوانیم: «جمعیتی که در جلسات شب‌های جمعه در مسجد جامع گرد هم می‌آمدند بی‌سابقه و باشکوه بود. از این رو رژیم و ایادی آن تلاش می‌کردند تا به هر نحو ممکن این انسجام و گردهمایی مردمی را (که به حمایت از نهضت امام خمینی و تحت تاثیر و نفوذ کلام شهید آیت‌الله دستغیب؛ سخنگوی ستاد جامعه روحانیت شیراز، شکل گرفته بود) متلاشی کنند. 

وی ادامه می‌دهد: «ساواک از گسترش دامنه قیام به سایر شهرستان‌ها و از پیوستن عشایر مسلح به نهضت بیمناک بود و دامنه نفوذ روحانیون و گسترش آن در میان عشایر مسلح بر این نگرانی می‌افزود. با این وجود در سایر شهرستان‌های استان فارس از جلمه جهرم و کازرون و داراب و ممسنی و فیروزآباد و لارستان، خیزش‌های مردمی به حمایت از نهضت امام خمینی شکل گرفت که تنها در منطقه لارستان طی حادثه خونینِ صحرای باغ، ده‌ها تن از کودکان و زنان و مردان و سالخوردگان عشایر این منطقه در نتیجه بمباران و کشتار گروهی به شهادت رسیدند.» 

واقعه تاریخی 15خرداد در آیینه اسناد 

«قیام 15 خرداد، به روایت اسناد» یکی دیگر از آثاری است که به قیام 15 خرداد پرداخته است و از آن‌جهت که روند این قیام را برپایه اسناد بررسی می‌کند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این کتاب در سه جلد (زمینه‌ها و فیضیه و زندان) تنظیم و از سوی مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات منتشر شده است. 

در بخشی از این کتاب هشدار ساواک به مسوولان بلندپایه نظام پهلوی آمده است: «در خاتمه به استحضار عالی می‌رساند با فرارسیدن ایام عزاداری (محرم 1383 هجری قمری/خرداد 1342 هجری خورشیدی) و اثرات تبلیغ منفی روحانیون در افکار طبقات متدین و عدم رضایت‌های موجود، ماه محرم و صفر سال جاری را می‌توان یکی از دوره‌های حساس مبارزات سیاسی به‌شمار آورد. و اضافه نمود که اگر روحانیون و طرفداران آن‌ها با پشتیبانی سایر جناح‌های مخالفت موفق به ایجاد تشنج گردند، دامنه هرج و مرج وسعت یافته و انقلاب سفید در کشور ایران دچار شکست خواهد شد...»

در یکی از گزارش‌های ساواک درباره اعتصاب مردم کاشان آمده است: «صبح امروز (15خرداد) بر اثر انتشار خبر بازداشت آقای خمینی تمام مردم کاشان دست به اعتصاب زدند. جمعیت که بالغ بر چندین هزار نفر بودند با بیل و چوب مسلح بودند و با دادن شعار یا مرگ یا خمینی به شهربانی حمله نمودند. در این موقع قوای انتظامی شروع به تبراندازی نمودند که بالغ بر 10 نفر به سختی مجروح شدند. تعداد کشته‌شدگان تا این ساعت در دست نیست.»


مجموعه مقالاتی با محوریت مبدا قیام 15 خرداد 

کتاب «مبدا نهضت: مجموعه مقالات 15 خرداد» در قالب مجموعه‌ای دو جلدی به نکات تازه‌ای درباره قیام 15 خرداد اشاره می‌کند. این اثر که شامل 60 مقاله است و توسط گروهی ار محققان نوشته شده به مناسبت پنجاهمین سالگرد قیام پانزده خرداد در سال 92 منتشر شد.

«ﺩﺍﻧﺸـﮕﺎﻩ ﺗﻬـﺮﺍﻥ، ﻛﺎﻧـﻮﻥ ﻣﺒـﺎﺭﺯﺍﺕ ﺩﺍﻧﺸـﺠﻮﻳﻰ ﺩﺭ ﻗﻴـﺎﻡ 15 ﺧـﺮﺩﺍﺩ 1342» عنوان یکی از مقالات این کتاب است که ﻣﻬـﺪﻯ ﺍﺣﻤﺪﻯ آن را تالیف کرده است. 

نویسنده ﺑﺎ ﺍﺳـﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﻣﻨﺎﺑـﻊ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ‌ای ﻭ ﺍﺳـﻨﺎﺩﻯ، ﺑـﻪ ﺑﺮﺭﺳـﻰ ﻭ ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﻧﻘـﺶ ﺩﺍﻧﺸـﺠﻮﻳﺎﻥ ﺩﺍﻧﺸـﮕﺎﻩ ﺗﻬـﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﻣﺒـﺎﺭﺯﺍﺕ ﻣﺮﺩﻣـﻰ 15 ﺧﺮﺩﺍﺩ 1342 ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪ ﺍﺳـﺖ. احمدی ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺍﺳـﺖ ﻛﻪ: «ﺩﺍﻧﺸـﮕﺎﻩ ﺗﻬـﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﻩ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠـﻮﻯ ﺩﻭﻡ ﻳﻜﻰ ﺍﺯ ﻛﺎﻧﻮﻥ‌ﻫـﺎﻯ ﭘﺮﺳـﺶ ﺳﻴﺎﺳـﻰ ﺑـﻮﺩ ﻭ ﺣـﻮﺍﺩﺙ ﻣﻬﻤـﻰ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺭﻗﻢ ﺧـﻮﺭﺩ ﻛﻪ ﻳﻜـﻰ ﺍﺯ ﺁﻥ‌ﻫـﺎ ﻗﻴـﺎﻡ 15 ﺧـﺮﺩﺍﺩ ﺍﺳـﺖ.» 

«ﻧﻘـﺶ ﺯﻧـﺎﻥ ﺩﺭ ﻗﻴـﺎﻡ 15 ﺧﺮﺩﺍﺩ 1342» ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻣﻘﺎﻟﻪ دیگر این کتاب است. ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎﻥ ﺍﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ (ﻃﺎﻫـﺮﻩ ﻭﺍﺣـﺪﻯ ﻭ ﻛﻠﺜـﻮﻡ ﻛﺮﻳﻢ‌ﭘـﻮﺭ) می‌نویسند: «ﺯﻧﺎﻥ ﺩﺭ ﻗﻴـﺎﻡ 15 ﺧـﺮﺩﺍﺩ ﻧﻘـﺶ ﻭ ﺣﻀـﻮﺭ ﮔﺴـﺘﺮﺩﻩ‌ﺍﻯ ﺩﺍﺷـﺘﻪ‌ﺍﻧﺪ ﻭ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮﻭﻯ ﺍﺯ ﺭﻫﻨﻤﻮﺩﻫـﺎﻯ ﺍﻣـﺎﻡ(ﺭﻩ) ﺑـﺎ ﺣﻀﻮﺭ ﻓﻌـﺎﻝ ﻭ ﺳـﺎﺯﻧﺪﻩ ﺧﻮﺩ ﺩﺭ ﺗﻤـﺎﻡ ﻣﺮﺍﺣﻞ ﻧﻬﻀـﺖ، ﻧﻘـﺶ ﻋﻤـﺪﻩ‌ﺍﻯ ﺩﺭ ﺑـﻪ ﺛﻤـﺮ ﺭﺳـﺎﻧﺪﻥ ﻧﻬﻀـﺖ ﺍﻳﻔـﺎ ﻛﺮﺩﻩ‌ﺍﻧﺪ.»

نیمه خرداد و 15 خردادآفرین 

کتاب «نامه نیمه خرداد» تالیف مشترک مجتبی سلطانی‌احمدی و رحیم نیک‌بخت میرکوهی، جدیدترین اثری است که به قیام مردمی 15 خرداد می‌پردازد. این کتاب حوادث 15 خرداد سال 42 و چگونگی شکل‌گیری قیام را روایت و شهدای قیام و همچنین کتاب‌های منتشر شده با این موضوع را معرفی می‌کند. بخشی از این کتاب نیز به ذکر خاطرات اختصاص یافته است.

فصلی از این کتاب به معرفی 15 شخصیت موثر در قیام 15 خرداد می‌پردازد. در میان این شخصیت‌ها افرادی چون شهیدان مهدی عراقی، طیب حاج رضایی، مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی فلسفی و مرحوم آیت‌الله سیدمحمود طالقانی را حضور دارند.

15 خرداد در کلام امام خمینی (ره) 

امام خمینی(ره) آن پیر فرزانه انقلاب، درباره روز پانزده خرداد 1342 چنین فرمودند: «روز پانزده خرداد، در عین حال که چون عاشورا، روز عزای عمومی ملت مظلوم است، روز حماسه آفرین 15 خرداد، بزرگداشت ارزش‌های انسانی در طول تاریخ است. ایشان در سخنانی دیگر فرمودند: «قیام پانزده خرداد، اسطوره قدرت ستم شاهی را در هم شکست و افسون‌ها را باطل کرد. شهادت جوانان رشید و زنان و مردان در آن روز، سد عظیم قدرت شیطانی را از بنیان سست کرد. خون سلحشوران کاخ نشین، کاخ‌های ستم را درهم کوبید. ملت عظیم الشأن با قیام و نثار خون فرزندان عزیز راه قیام را برای نسل‌های آینده گشود و ناشدنی‌ها را شدنی کرد.»