تاریخ تاسیس کتابخانه در ایران
تاریخ تاسیس کتابخانه در ایران به دو دوره تقسیم می شود: دوره اول مربوط به کتابخانه های ایران باستان است و دوره دوم مربوط به کتابخانه های اسلامی است. همچنین کتابخانه ایران در دوره اسلامی شامل: کتابخانه های ایران از قرن اول اسلامی تا حمله مغول در قرن ششم و کتابخانه های ایران بعد از تسلط مغول تا دوران صفویه می باشد.
کتابخانه های ایران باستان
براساس نوشته های مورخان، در زمان حکومت هخامنشیان، کتاب های علمی و مذهبی ایران در دو کتابخانه : «گنج هاپیکان» در تخت سلیمان و «دزی ناپشت» در تخت جمشید نگهداری می شد. البته این کتابخانه ها پس از حمله اسکندر مقدونی، توسط وی به آتش کشیده شد. ابومشعر بلخی در کتاب «اختلاف الزیجات» می نویسد: «پادشاهان ایران برای نگاهداری و حفظ و صیانت دانش‌ها و بجای ماندن آنها اهتمامی فوق‌العاده مبذول می‌داشتند؛ آنها برای محفوظ ماندن کتاب‌ها و آثار دانشمندان از آسیب زمانه و آفات آسمانی و زمینی وسیله ای از سخت‌ترین محکم‌ترین اسباب و لوازم برگزیدند که تاب مقاومت در برابر هر گونه پیش‌آمدی را داشته باشد و عفونت و پوسیدگی در آن راه نیابد و آن پوست درخت خدنگ بود که به آن توز می‌گفتند. چنانکه هندیان و چینیان و مردم دیگر کشورها از ایشان پیروی کردند و توز برای محکمی و سختی و نرمی و قابلیت انعطاف در کمانسازی هم بکار برده می‌شد. ایرانی‌ها پس از اینکه بهترین وسیله را برای ثبت و ضبط و نوشتن و نگاهداری دانش‌ها بدست آوردند برای یافتن بهترین جا و مکان جهت بنیاد کتابخانه‌ها و خزانه کتاب به جستجو پرداختند جایی که از زمین‌لرزه بر کنار و گلش چسبندگی داشته باشد تا برای ساختمان‌های محکم و پابرجا مناسب باشد. پس از کنجکاوی بسیار سرانجام شهرستانی که همه این محسنات را داشت یافتند و آن شهر اصفهان بود. در آنجا هم پس از کاوش نقاط مختلف شهر روستای جی را بهترین جا و مکان یافتند. در جی کهن‌دژ را برگزیدند و در آنجا عمارتی رفیع بنیاد نهادند و سارویه‌اش نامیدند. مردم از پی بنا بسازنده و پایه‌گذار آن پی بردند زیرا در سال‌های گذشته گوشه‌ای از ساختمان سارویه ویران گردید و در آن دالانی نمایان شد که با گل سفت (ساروج) ساخته شده بود و در آن کتابهای زیادی از نوشته پیشینیان نهاده بودند که بر پوست خدنگ نوشته بودند: در دانش‌های گونه‌گون به خط پارسی باستانی. از این کتاب‌ها تعدادی به دست کسی رسید که در خواندن آنها دانا و توانا بود». اما اولین کتابخانه ایران که بزرگ ترین کتابخانه جهان باستان به شمار می رفت در زمان ساسانیان با تاسیس دانشگاه گندی شاپور در خوزستان به وجود آمد. این کتابخانه نه تنها بزرگ ترین کتابخانه دنیای باستان بود بلکه به عنوان نخستین کتابخانه عمومی- پژوهشی جهان در آن دوره شناخته می شد.
کتابخانه های ایران پس از اسلام
کتابخانه های ایران پس از ورود مسلمانان تا حدودی از رونق افتادند و به دلیل تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی توجه خاصی به این مجموعه اطلاعاتی نمی شد و بیشتر کتابخانه های مسلمان در مساجد دایر می شد. اما با روی کارآمدن دو تن از خلفای بنی عباس یعنی؛ هارون الرشید و مامون و توجه این دو به کتاب، نوشتن، ترجمه و ایجاد مراکز علمی و فرهنگی، تاسیس و استفاده از کتابخانه دوباره مورد توجه قرار گرفت و به دنبال آن بزرگ ترین مراکز علمی، فرهنگی و کتابخانه ای با نام بیت الحکمه در بغداد تاسیس شد.
بعد از تاسیس کتابخانه «بیت الحکمه»، کتابخانه های بزرگ دیگری در کشورهای اسلامی از جمله ایران ساخته شد که عبارتند از: کتابخانه عضدالدوله دیلمی در شیراز، کتابخانه نوح بن منصور سامانی در ماورالنهر، کتابخانه صاحب بن عباد در شهر ری، کتابخانه ابن عمید شهر ری، کتابخانه ابونصر شاپور بن اردشیر، کتابخانه سید نادر الموت، کتابخانه صابونی نیشابور، کتابخانه سهلان ساوجی در ساوه.
کتابخانه های ایران از قرن هفتم تا حکومت صفویه
از مهم ترین کتابخانه های ایران در این دوران را می توان به چهار مورد زیر اشاره کرد :
کتابخانه رصدخانه مراغه: این کتابخانه پس از ساخت رصدخانه به دستور هلاکوخان و تلاش خواجه نصرالدین طوسی ایجاد شد و کتابهای آن نیز از بغداد، شام و موصل به این کتابخانه منتقل شد.
کتابخانه ربع رشیدی : این کتابخانه در شهرکی که خواجه رشیدالدین فضل الله در کنار تبریز احداث کرده بود ساخته شد و ربع به معنای خانه، محله و سرا است.
کتابخانه عمومی حاج میرزا حسن خازن لشگر : اولین کتابخانه عمومی است که توسط حاج میرزا خازن لشگر در سال ۱۳۱۲ ه ـ. ق، جنب مکتب خانه ارگ تبریز تاسیس شد.
کتابخانه مهندس الممالک غفاری : این کتابخانه توسط بنیانگذار اصطلاحات علمی جدید در زبان فارسی یعنی مهندس الممالک غفاری در تهران ساخته شد.
کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی : این کتابخانه ابتدا در نجف ساخته شد ولی در سال ۱۳۴۳ هـ. ق، به شهر قم منتقل شد.
کتابخانه ها پس از حکومت صفویه
تاسیس کتابخانه پس از دوران حکومت صفویه وارد مرحله جدیدی از تحول شد. آشنایی ایرانیان با فرهنگ و تمدن غرب نه تنها در بخش آموزش و پرورش، دانشگاه ها و موسسات عالی تاثیر به سزایی داشت بلکه کتابخانه های ایرانی نیز تحت تاثیر این فرهنگ قرار گرفت. نیاز به اطلاعات و فراگیر شدن آموزش باعث شد برخی از دولتمردان را به فکر راه اندازی مرکزی برای جمع آوری و نگهداری کتاب های علمی، پژوهشی و آموزش موجود در سراسر جهان بیافتند. بدین ترتیب ایجاد کتابخانه ها به سبک جدید از سال ۱۲۴۳، یعنی حدود ۱۲ سال پس از تاسیس مدرسه عالی دارالفنون در سال ۱۲۳۱ آغاز شد.
کتابخانه های ایران از سال ۱۳۰۰ تا به امروز
۷۳ سال بعد از تاسیس اولین کتابخانه در مدرسه دارالفنون یعنی در سوم شهریور ۱۳۱۶ هـ. ش، اولین کتابخانه ملی ایران در تهران، به صورت رسمی افتتاح شد. تاریخ ایران با کودتای رضاشاه پهلوی در اسفندماه ۱۲۹۹ وارد مرحله دیگری از تاریخ شد. در این دوره به دلیل افزایش سفرهای خارجی و ورود اروپاییان به ایران کتابخانه ها نیز تحت تاثیر این تبادلات فرهنگی قرار گرفت و کتابخانه های سنتی جای خود را به کتابخانه های جدید و به سبک غربی دادند و حتی از نظر تقسیم بندی نیز تغییراتی در این کتابخانه به وجود آمد و به دنبال آن کتابخانه های ملی، کتابخانه های آموزشگاهی، کتابخانه های عمومی، کتابخانه های دانشگاهی، کتابخانه های تخصصی، کتابخانه های مدارس دینی، کتابخانه های مساجد و اماکن مذهبی،کتابخانه های نابینایان، کتابخانه های کودکان و نوجوانان، کتابخانه های سیار و مراکز اطلاع رسانی به وجود آمدند. روند ایجاد و تجهیز کتابخانه در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل افزایش قشر تحصیل کرده و دانشگاهی رشد قابل توجهی یافت.
کتابخانه عمومی
از مهم ترین عوامل ایجاد کتابخانه عمومی در ایران، ایجاد فرصت‌هایی برای خودآموزی، تشویق و ترویج مطالعه و کمک به ارتقای سطح فرهنگی و اجتماعی جامعه است. در ایران سه نوع کتابخانه با نام های: عمومی- دولتی، مردمی و مشارکتی وجود دارد که از بین آن ها کتابخانه‌های عمومی دولتی رواج بیشتری دارد.
براساس بیانیه ایفلای یونسکو در سال ۱۹۹۴، مهم ترین اهداف کتابخانه های عمومی مشتمل بر: حمایت از آموزش فردی، خودآموزی و آموزش رسمی در تمامی سطوح، ایجاد محلی برای اطلاعات که ان را در اختیار همه قرار دهد، فراهم آوردن فرصت هایی برای توسعه خلاقیت ها، اجرا و تقویت عادت مطالعه در کودکان از سنین خردسالی، تاثیر بر پیشرفت های فرهنگی - هنری جامعه و شکل دادن جامعه از هویت فرهنگی، تقویت بینش اجتماعی به عنوان محل عمومی و مکان ملاقات افراد جامعه .
اولین کتابخانه عمومی در ایران در سال ۱۳۰۵ در ساختمان بلدیه تهران تاسیس شد و بعدها در ۱۶ مهر ۱۳۴۰ کتابخانه عمومی پارک شهر با گنجایش ۲۵۰هزار جلد کتاب به عنوان نخستین کتابخانه شهر تهران افتتاح شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بر اساس گزارش نهاد کتابخانه های عمومی کشور، تعداد کتابخانه‌های عمومی دولتی در سال ۱۳۸۹، حدود ۲ هزار و ۴۰۰ کتابخانه عمومی است که با همکاری وزارت علوم این رقم به ۳ هزار قابل افزایش است. تمام کتابخانه‌های عمومی زیر نظر هیات امنای کتابخانه‌های عمومی کشور فعالیت می‌کنند. بودجه این کتابخانه‌ها نیز از بودجه جاری دولت تامین می‌شود. برای آموزش ضمن‌خدمت کتابداران شاغل در کتابخانه‌های عمومی، دوره‌های منظم آموزشی، به مدت یک هفته یا 10 روز، در طول سال و در استان‌های مختلف برگزار می‌شود. هیات امنای کتابخانه‌های عمومی کشور مسئولیت برگزاری این دوره‌ها را برعهده دارند. از مهم ترین کتابخانه های عمومی کشور می توان به کتابخانه های ملی و تربیت تبریز، کتابخانه ملی فارس در شیراز نام برد.
کتابخانه ملی ایران
اولین کتابخانه ملی در ایران در سال ۱۳۱۶ به دنبال پیشنهاد مهدی بیانی، رییس کتابخانه عمومی معارف، به علی اصغر حکمت، وزیر معارف وقت، در تهران افتتاح شد. این کتابخانه در سال ۱۳۴۶، زیرنظر وزارت فرهنگ و هنر قرار گرفت. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، براساس اساسنامه مصوبه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه ملی موسسه ای آموزشی، خدماتی و تحقیقاتی است که اداره آن مستقیاً بر عهده رییس جمهور می باشد و رییس کتابخانه نیز توسط رییس جمهور انتخاب می شود. علاوه بر این تامین بودجه کتابخانه ملی به عهده دولت است و اداره آن نیز زیر نظرهیئت امنای کتابخانه است. از مهم ترین وظیفه کتابخانه ملی ایران؛ علاوه بر حفظ و نگهداری کلیه آثار فکری کشور، کمک به پیشرفت نظام کتابخانه‌ای کشور است. پیش از انقلاب اسلامی کتابخانه ملی مشتمل بر ده بخش بود که عبارت بودند از: بخش نسخ خطی، بخش مبادلات بین‌المللی، بخش دریافت و سفارش، بخش مبادلات داخلی، بخش مرجع و ایرانشناسی، بخش مخزن و کتابهای چاپی، بخش فهرست‌نویسی، بخش کتابشناسی، بخش میکروفیلم و بخش ادواری‌ها. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بر اساس طرح جدید، کتابخانه ملی از دو معاونت؛ معاونت اطلاع‌رسانی و معاونت پردازش و پژوهش تشکیل شده است.
ساختمان قدیمی این کتابخانه در خیابان سی تیر در تهران واقع است و ساختمان جدید کتابخانه ملی در محدوده عباس‌آباد و در زمینی به وسعت ۶۲ هزار متر مربع قرار دارد. زیربنای ساختمان کتابخانه حدود ۹۰ هزار متر مربع است. کتابخانه ملی علاوه بر انتشار کتابشناسی ملی، که اکنون بر روی دیسک نوری منتشر می‌شود، شماری از کتاب‌ها و راهنماها را نیز منتشر کرده است. نشریه فصلنامه کتاب از انتشارات کتابخانه ملی است که به‌صورت منظم و فصلی منتشر می‌شود. اکنون ناشران موظف‌اند تا کتابهای در دست چاپ خود را پیش از انتشار و بعد از دریافت مجوز انتشار از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برای فهرست‌نویسی پیش از انتشار یعنی فیپا، به کتابخانه ملی، کتابخانه دانشکده علوم دانشگاه تهران، یا پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تحویل نمایند. فیپا باید در پشت صفحه عنوان کتاب‌ها چاپ شود.
کتابخانه‌های کودکان
پیش از انقلاب، کتابخانه کودکان و نوجوانان در ایران نسبت به سایر کتابخانه‌ها پیشرفته‌تر و توسعه‌یافته‌تر بوده است. کتابخانه‌های کودکان زیر نظر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان قرار داشت و بر اساس آمار ارایه شده حدود ۲۸ کتابخانه کودک در تهران، ۱۱۸ کتابخانه کودک در سایر استان‌ها و ۴۰ کتابخانه سیار وجود داشت. کتابخانه‌های کودکان اغلب با ساختمان زیبا و مناسب در پارک‌ها واقع شده‌اند. در حال حاضر نیز مؤسسه مرکزی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان وظیفه انتخاب، سازماندهی و ارسال کتاب به سایر کتابخانه‌های کودکان را برعهده دارد.
کتابخانه‌های دانشگاهی
امروزه اغلب دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها، دارای کتابخانه های مجهز هستند. کتابخانه دانشگاه‌های تهران، مشهد، شهید چمران اهواز، اصفهان، کرمان، بیرجند، شهر کرد، دانشگاه صنعتی بابل، دانشگاه جندی شاپور دزفول، شیراز، کاشان، کردستان، گیلان، لرستان، تبریز، زنجان، زابل، قم، مازندران، ملایر دانشگاه رازی کرمانشاه، یزد و اردبیل از جمله کتابخانه های دانشگاهی هستند که علاوه بر کتابخانه‌های دانشکده‌ای، دارای کتابخانه مرکزی نیز می‌باشند. تقریباً همه کتابخانه‌های دانشگاهی از مجموعه‌های مناسبی برخوردارند. امانت بین‌کتابخانه‌ای در بین کتابخانه‌های دانشگاهی از رواج چندانی برخوردار نیست. هرچند نظام سازماندهی در اغلب کتابخانه‌های دانشگاهی، نظام رده‌بندی کنگره LC است اما هنوز در برخی از کتابخانه‌ها نظام رده بندی دیویی است. می‌توان گفت که تقریباً همه منابع کتابی در کتابخانه‌های دانشگاهی فهرست‌نویسی شده و دسترسی به منابع ازطریق برگه‌دان میسر است. با ورود رایانه در عرصه کتابداری و اطلاع‌رسانی، اکنون بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی منابع خود را به رایانه‌ای وارد کرده و امکان جستجوی منابع کتابخانه‌ای خود ازطریق رایانه را فراهم آورده‌اند.
کتابخانه‌های مدارس
علیرغم اهمیت نقش کتابخانه در دوره تحصیل برای گروه های سنی نوجوانان و جوانان، کتابخانه‌های مدارس‌در ایران چندان پیشرفته نیستند و بیشتر کتابخانه های از یک یا دو قفسه کتاب تجاوز نمی کند و معمولاً هم فاقد کتابدار می‌باشند. همچنین اغلب کتابخانه‌های مدارس موجود، از نظام سازماندهی مشخصی برخوردار نیستند و مجموعه‌های آنها نیز فهرست نشده‌اند. بیشتر کتابخانه های بزرگ در شهرهای بزرگی چون تهران، اصفهان، مشهد و شیراز دایر هستند و سایر استان‌ها کمتر دارای کتابخانه بزرگ هستند.
کتابخانه‌های تخصصی
در ایران نمونه‌های بسیار مناسبی از کتابخانه‌های تخصصی وجود دارد. کتابخانه‌هایی چون کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه منطقه‌ای شیراز، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی ایران، کتابخانه مرکزی شرکت ملی نفت ایران، کتابخانه بانک مرکزی ایران، کتابخانه حوزه علمیه قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، کتابخانه سازمان برنامه و بودجه، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه وزارت امور خارجه و مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران از نمونه‌های این نوع کتابخانه می‌باشند. در اغلب کتابخانه‌های یادشده علاوه بر اشتغال کتابداران متخصص و ارائه خدمات مناسب کتابداری و اطلاع‌رسانی، ازنظر غنای مجموعه‌های خود نیز بی نظیر می‌باشند. علاوه بر نمونه‌های یادشده، در بسیاری از وزارتخانه‌های کشور کتابخانه‌های تخصصی وجود دارد.
www.IRAN.IR
نظرات