آشنایی با «تفسیر قرآن کریم» شهید مصطفی خمینی

 مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی فرزند ارشد حضرت امام خمینی(س)، در عین داشتن قوه فقاهت یکی از معدود کسانی است که توانست در تفسیر قرآن کریم نیز گوی سبقت را از بسیاری از هم عصران خود برباید. از همین رو و به مناسبت سالروز شهادت این فرزند گرامی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، که به گمان بسیاری از تحلیلگران در پیش برد نهضت امام خمینی(س) و به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی تاثیر بسزایی داشته است، ابوالفضل شکوری در مقاله ای با عنوان "آشنایی با تفسیر شهید سید مصطفی خمینی" به بررسی ابعاد تجمیع فقاهت و تفسیر قرآن مجید و ویژگی های کتاب تفسیر قرآن کریم ایشان پرداخته است که می خوانید:
گرد هم آمدن قوه فقاهت و تفسیر قرآن در وجود یک شخص در تاریخ اسلام کم نیست. لکن به فعلیت رسیدن آن، چندان فراوان نبوده است. مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی، فرزند ارشد حضرت امام رضوان الله تعالی علیهما از نمونه‌های این مساله است. او فقیهی بود جوان که با نگارش تفسیر ارزشمند خود، توانایی‌اش را در علوم قرآنی و تفسیر فعلیت بخشید. گر چه مرگ نابهنگام آن دانشور، فرصت تکمیل و اتمام آن مجموعه تفسیری ارزشمند را از او سلب کرد؛ لکن همان مقدار نوشته شده، که در 4 جلد انتشار یافته است؛ گواهی روشن بر مقام بلند او در میان مفسران شیعه در عصر جدید است. حاج آقا مصطفی خمینی، مومن پارسایی بود از تبار پاکان که سراسر زندگیش در هجرت و جهاد، همراه با تعلیم و تعلم سپری شد و برکات وجودش به جامعه اسلامی رسید؛ چنان که سوگ شهادت او بهانه تجمع مبارزان مسلمان در مساجد و آغاز انقلاب اسلامی ایران گردید. آن مرحوم در تاریخ 1309 هجری شمسی مطابق با سال 1349 هجری قمری در قم چشم به جهان گشود و در سال 1356 هجری شمسی در نجف اشرف به گونه مرموزی ناگهان از دنیا رفته و به شهادت رسیدند. ایشان مدارج تحصیلی مهم و مقام علمی بلندی در میان اقران داشت و صاحب آثار قلمی فراوان بود که بخشی از آنها به تفسیر قرآن اختصاص داشت. تفسیر وی شباهت زیادی به طرح تفسیری شهید مدرس دارد که در اینجا پس از معرفی فشرده آثارش به معرفی آن تفسیر می‌پردازیم.
تألیفات حاج آقا مصطفی
وی، نه تنها در زمینه تدریس و شاگرد پروری، فردی پرتلاش و موفق بود بلکه در زمینه پژوهش و نگارش و تالیف کتاب‌های سودمند نیز، بسیار موفق و پیشاهنگ به حساب می‌آمد. برخی از آثار قلمی و تالیفات ایشان که به چاپ رسیده و پخش شده است، نشانگر مقام علمی آن مرحوم و گستردگی پژوهش‌های او در زمینه‌های مختلف است.
در هر صورت، تألیفات عمده و آثار قلمی قابل ذکر آن بزرگوار از این قرار است:
1- القواعد الحکمیه؛ نوشته‌ای است در فلسفه متعالیه و به عنوان حاشیه و تعلیقه‌ای بر کتاب «اسفار» صدرالمتالهین شیرازی (مخطوط).
 2- کتاب البیع؛ یک دوره کامل مباحث استدلالی بیع (در 3 جلد، خطی).
3- مکاسب محرمه؛ دو جلد در فقه استدلالی (خطی).
4- کتاب الاجاره؛ یکی از مباحث فقه که به صورت استدلالی بحث کرده بودند و گفته می‌شود که نسخه دست نویس آن در یورش مأموران ساواک به خانه او، به همراه 3000 جلد کتاب دیگر به غارت رفت.
5- مستند تحریرالوسیله؛ شرح کتاب فقهی و فتوایی حضرت امام خمینی(س).
6- تعلیقه‌ای بر عروه الوثقی؛ متن اصلی کتاب عروه الوثقی که به طور خلاصه «عروه» نامیده می‌‌شود، نوشته فقهی و فتوایی مفصل از فقیه بزرگوار، سید کاظم یزدی(ره) است، که بعد از ایشان فقها و مراجع تقلید شیعه، حواشی و تعلیقات زیادی بر آن نوشته‌اند. حاج آقا مصطفی خمینی نیز از جمله کسانی است که بر این کتاب، تعلیقه زده و فتاوای خود را بر آن افزوده است. قابل ذکر است که توانایی بر نوشتن این قبیل کتاب‌ها از نظر عرف حوزه‌های علمیه، نشانه اجتهاد فقهی نویسنده آن است.
7- تحریرات فی الاصول ؛ یک دوره علم اصول، به سبک استدلالی و مفصل است. جلد اول آن به همت آقای سید محمد سجادی، توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (561 صفحه، قطع وزیری) به چاپ رسیده است.
8- شرح زندگانی ائمه معصومین؛ این اثر، در تاریخ ائمه معصومین و فقط تا شرح حال امام حسین(ع) نوشته شده، اما هنوز به چاپ نرسیده است.
9- کتاب اصول؛ کتاب مختصر دیگری به جز تحریرات فی الاصول که در علم اصول فقه نوشته شده است. خطی.
10- القواعد الرجالیه؛ کتابی در مباحث علم رجال، که از علوم ابزاری و پیش نیاز فقه استدلالی است. 11- کتابی در بحث نکاح و در موضوع فقه.
12- تفسیر القرآن الکریم؛ (که آن را جداگانه معرفی خواهیم کرد.)
روش تفسیری حاج آقا مصطفی
چنان که گفته شد، یکی از آثار قلمی ارزشمند حاج آقا مصطفی خمینی، کتاب تفسیر قرآن کریم است که متأسفانه ناتمام مانده است. این کتاب در بردارنده تفسیر آیات سوره حمد و شماری از آیات اوایل سوره بقره (آیه 6-41) است و در 4 مجلد به اهتمام آقای سید محمد سجادی اصفهانی در سال 1362 از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسید. البته مجلد اول آن، قبلا توسط مطبوعاتی اسماعیلیان، در قم به چاپ رسیده بود که شامل جلد اول و جلد دوم (تا صفحه 122) از چاپ ارشاد است. متاسفانه چاپ و نشر این اثر ارزشمند مطلوب نیست، چرا که دارای اغلاط فاحش و فراوان بوده و فاقد فهرست‌های لازم است. آن مرحوم، تفسیر هر آیه قرآن را در ابعاد و تخصص‌های مختلف، مورد توجه قرار داده است. نوشته ایشان در این مورد، با طرح تفسیر نانوشته آیت الله سید حسن مدرس (ره) همسویی، هماهنگی و مشابهت دارد. چنان که پیش تر گفتیم. در میان اوراق باقیمانده دست نویس سید حسن مدرس(ره) پیش نویس طرح تفسیری وجود دارد که اخیرا شناسایی و معرفی شده است. آن طرح، مشابهت زیادی با طرح کتاب تفسیر مرحوم حاج آقا مصطفی دارد. با اینکه طرح مدرس جزو اسناد خانوادگی بوده و تا همین چند سال اخیر در هیچ جا منتشر نگردیده و دیده نشده است. طرح مدرس، در میان اوراق شخصی او قرار داشت و آن را آماده کرده بود تا بر آن اساس تفسیر قرآنی نوشته شود و در مدرسه سپهسالار سابق مورد تدریس قرار بگیرد اما بر اثر بازداشت و زندانی شدنش توسط دستگاه رضاخان میرپنج و عمال انگلیس در ایران، نتوانست طرح خود را تبدیل به کتاب کند، تا اینکه به شهادت رسید.
می‌توان گفت، مرحوم سید مصطفی خمینی در آن بخش از کتابش که آن را تمام کرده، به حدود 80 درصد با طرح تفسیری مرحوم مدرس هماهنگ و همسو بوده است و این بسیار عجیب است که اولیای خدا در حرکت‌های فکری و اصلاحی خود، بدون آنکه از اندیشه همدیگر خبر داشته باشند به نقطه مشترکی می‌رسند و پیرو فکر واحدی می‌گردند. این دو فقیه شهید نیز بدون آنکه از اندیشه یکدیگر درباره شیوه تفسیر قرآن مجید خبر داشته باشند، تقریبا به یک فکر و طرح مشترک دست یافته بودند. با این حال جای تاسف بسیار است که طرح مرحوم مدرس، اصولا نانوشته و طرح مرحوم حاج آقا مصطفی نیز در سوره بقره، ناتمام ماند.
روش تفسیری حاج آقا مصطفی مبتنی بر تفصیل و توضیح کامل است. ایشان، اول آیات مورد نظر را درج می‌کند و سپس تحت عنوان «المسایل اللغویه و الصرفیه» به واژه‌شناسی و اشتقاق صرفی کلمات می‌پردازد، سپس اگر بحثی راجع به نحوه نگارش و «رسم الخط» واژه‌های آن باشد، راجع به آن سخن می‌گوید، آنگاه بحثی درباره «اختلاف قرائت‌ها» می‌گشاید؛ سپس بحثی درباره چگونگی «اعراب و علم نحو» انجام می‌دهد؛ بعد از آن، آیات مورد نظر را از نگاه «علم معانی و بیان و فن بلاغت» مورد کاوش قرار می‌دهد و بعد به استخراج و دسته بندی نکته‌هایی می‌پردازد که امکان برداشت آنها از آن آیات، راجع به علم «اصول فقه» وجود دارد. آنگاه تحت عنوان «الحکمه و الفلسفه» نکته‌های فلسفی آیه را مورد دقت و گفت وگو قرار می‌دهد. بعد از آن به «نکته‌های اخلاقی و پند و موعظه» ای که از آن آیه استفاده می‌شود، اشاره می‌کند و نیز اگر مطلبی عرفانی و اشراقی وجود داشته باشد آن را بیان می‌کند و در پایان تحت عنوان «التفسیر و التاویل علی اختلاف المسالک و المشارب». به جمع بندی مباحث گذشته و آرا و نظرات تفسیری گوناگون پرداخته و در ضمن آن با تبیین کامل و نهایی مفهوم آیه، دیدگاه خود را بیان می‌کند.
 در این قسمت، ایشان نخست دیدگاه پیروان تفسیر روایی را با عنوان « علی مسلک الاخباریین» درج می‌کند، آنگاه نظرات اصحاب اجتهاد و رای را می‌آورد، سپس دیدگاه «اهل ذوق و عرفان» و یا «انس و عرفان» و نیز «فلاسفه و حکما» مانند صدرالمتالهین و غیره را می‌آورد. خوانندگان محترم می‌توانند به عنوان نمونه، تفسیر آیه 31 سوره بقره را در جلد چهارم تفسیر ایشان (ص369-313)، ملاحظه و تطبیق نمایند.
جمع بندی و ذکر نقاط قوت و ضعف این تفسیر  
 یکی از فضلا اخیرا با نگارش مقاله‌ای به نقد و ارزیابی علمی تفسیر مرحوم حاج آقا مصطفی پرداخته و نکته‌های مفیدی را یادآور شده است. که البته در مقام بررسی تفصیلی این کتاب و ذکر نقاط قوت و ضعف آن بیش از اینها می‌توان نکته استخراج کرده و مطلب نوشت ولیکن هدف ما بر اختصار است.
به رغم محسناتی که این تفسیر دارد و محتوای آن بیانگر شخصیت علمی جامع مولفش است. از نقاط ضعف واضح نیز به دور نمی‌باشد که از جمله آنها زیاده‌روی در طرح مباحث تخصصی و علمی در ذیل و ضمن تفسیر آیات قرآن مجید است. این مساله باعث شده است که گاهی بسیاری از مباحث و مسائل غیر مربوط به تفسیر نیز در آن بیاید و موجب طولانی شدن بدون دلیل کتاب گردد. چنان که تفسیر سوره حمد به تنهایی بالغ بر حدود 220 صفحه گردیده است. همان گونه که آن مرحوم به بهانه تفسیر «بسمله» بحث دراز دامنی درباره موضوع حرمت و حلیت مس اسم جلاله خداوند انجام داده و در آن همه شقوق فقهی و روایات را آورده است. هر چند که نمی‌توان تفسیر شهید حاج آقا مصطفی را با تفسیر طنطاوی مقایسه کرد ولیکن گرایش به درج مباحث تخصصی غیر تفسیری و دستاوردهای علوم مختلف در آن بیش از حد معمول است. به ویژه مباحث فلسفی، عرفانی، فقهی و ادبی. با این حال از نقل مباحث تخصصی مربوط به علوم تجربی و طبیعی اثر کمتری در آن هست و این نیز شاید به دلیل عدم تخصص مولف در این رشته‌ها بوده است.
با لحاظ نکات یاد شده در مقام تعیین جایگاه این تفسیر در میان تفاسیر مختلف (از نظر شیوه تفسیری) به دلیل اجتماع گرایش‌های مختلف ضرر عمده انباشت مطالب علمی و مباحث تخصصی در یک کتاب تفسیری این است که جنبه‌های هدایتی و پرورش روح قرآن را تحت الشعاع قرار می‌دهد که هدف اصلی قرآن مجید است.
با این همه روح آزادگی و عدم تقلید در سراسر کتاب هویداست. چنان که می‌بینیم مرحوم حاج آقا مصطفی به رغم احترام، عمیقی که به والد بزرگوار خود امام خمینی(س) دارد، در مواردی به صراحت و با احترام نظرات ایشان را نیز نقد و رد کرده است. از جمله در جایی که ایشان درباره نخستین واضع لغات و زبان‌ها بحث می‌کند، نظر امام خمینی(س) را مبنی بر اینکه واضع لغات خداوند متعال و یا فرشتگان هستند، رد می‌کند و می‌گوید: «الحق احق ان یتبع من عقول الرجال.»