تشکیل دولت نظامی ازهاری و ناکارآمدی آن

نام کتاب:انقلاب در ایران : ریشه‌هاى آشوب
پایگاه اطلاع رسانی انقلاب اسلامی
روزشمار: 1357/08/15  صفحه:39
در [15 آبان 1357] 6 نوامبر 1978 شاه در تلویزیون ملی ظاهر شد و استعفا شریف امامی و انتصاب دولت نظامی را اعلام کرد. همچنین به مردم اطلاع داد که "پیام انقلابی" شان را شنیده است. و قول داد به "سرکوب دهد و جلوی اشتباهات گذشته را بگیرد" و خواستار آرامش عمومی و بازگشت قانون و نظم شد درک ضمیمه. رئیس ستاد مشترک تیمسار غلام‌رضا ازهاری به نخست‌وزیری گماشته شد و وظیفه تشیکل کابینه‌ای نظامی را بر عهده گرفت طی چند ساعت پس از پخش تلویزیونی سخنرانی دوازده مقام عالی‌رتبه و وزیر سابق از جمله هویدا، دستگیر و زندانی شدند و اندی بعد سه وزیر دیگر کابینه‌ی شریف امامی نیز به آنها پیوستند. [[1]] از جمله دستگیرشدگان شش وزیر سابق مدیر چهارده ساله‌ی ساواک و شهردار تهران بودند.[[2]] ,[[3]] به گفته‌ی تیمسار قره‌باغی شاه همچنین از سوی مشاورانش متقاعد شده بود تا هویدا و تعدادی از وزیران سابقش را اعلام کند، ولی بعد وزیر دادگستری بر اساس نداشتن مدارک کافی علیه متهمان رای او را زد [[4]] بسیاری از کارمندان عالی رتبه‌ی دیگر یا مجبور به استعفا شدند یا از وظایفشان خلع شدند. سخنرانی تلویزیونی دستگیری‌های بعد از ان و تمایل ظاهری شاه به اعلام‌شدن هویدا نمایانگر اگر نگوییم درماندگی شاه به کارگیری یک سلسله ترفند کاملا تازه توسط او بود. سخنرانی شاه به وضوح بروجرد جنبش انقلابی صحه گذاشت گرچه رهبری شخص شاه و در عین حال انتصاب کابینه‌ای نظامی بیانگر عزم او در حفظ کنترل کشور به هر قیمتی بود با دستگیری تمسخرآمیز مقامات و وزیران سابق امیدوار بود تا گناه مشکلات کشور ما به گردن دولت‌های سابق بیندازد و سلطنت و دربار از تشیکلاتی که پذیرفته فاسد است، دور کند. استعفای شریف امامی بلافاصله پس از پخش سخنرانی شاه برای ملت انجام گرفت. ظرف دو ساعت، حدود ساعت ده شب، تیمسار ازهاری نه عضو کابینه‌اش را در نشستی در کاخ شاهنشاهی به شاه معرفی کرد.[[5]] سرعت آغاز به کار کابینه‌ی جدید بیانگر قصد شاه برای سریع نتیجه‌گرفتن از ترفندهای تازه‌اش بود. ازهاری ابتدا در متقاعدکردن بسیاری از شخصیت برای خدمت‌کردن در آنچه دولت نظامی اوبه حساب می‌امد. ناتوان بود ولی سرانجام کابینه‌ای معظم تشکیل داد. [[6]] وقتی به قدرت رسید، خط‌مشی شریف امامی در کاستن از نقش شاه در امور روزانه‌ی دولت را ادامه داد. به فرماندهان نظامی گفته بودند. به جای منتظرشدن برای فرمان‌های شاه تصمیمات خودشان را بگیرند.[[7]] درون کابینه "کمیته‌ای بحران" هفت نفره‌ای تشکیل شد تا به تصمیم‌گیری در قبال موضوعات اضطراری سرعت بخشد با این حال کمیته تنها یک بار تشکیل جلسه داد. ابتدا انتصاب کابینه‌ی نظامی تیمسار ازهاری درامد کردن اغتشاشات موثر نشان داد مداخله‌ی فعالانه‌ی نظامیان در فرآیند سیاسی به اینگونه در تاریخ ایران نوین تحولی نادر بود مردم از دولتی نظامی و شیوه و دامنه‌ی واکنش آن در برابر جنبش مخالف در هراس بودند. نیروهای مسلح و شدت مراقبت آنها در طی این قیام نیز یکی از مشغولیت‌های عمده‌ی آیت‌الله خمینی و اکثر رهبران مخالف مرتبط با او بود. [[9]] بلاتکلیفی و هراس حاصل شده موقتا اوضاع را در سراسر کشور عادی ساخت چون تظاهرات‌ها فروکش کرد و بسیاری از کارگران اعتصابی به سرکارهای‌شان بازگشتند شرکت ملی نفت ایران تامدتی به علت اعتصاب فلج‌کننده‌ی کارگرانش تنها روزانه یک میلیون بشکه نفت تولید کرده بود. ولی ظرف یک هفته پس از انتصاب دولت نظامی سطح تولیدش تا 4 میلیون بشکه در روز بالا رفت [[10]] شاه خود را ادعا کرد که طی چندروز اول دولت ازهاری ما هنوز امید داشتیم[[11]] ولی طولی نکشید که روز حرکت به سوی ثبات عکس شد چون تیمسار ازهاری نشان دادکه هم ناتوان است و هم تمایل ندارد که از دستگاه نظامی‌اش برای فرونشاندن اغتشاشات استفاده کند. عدم صلابت نخست‌وزیر و موضع آشتی جویانه‌اش تنها ظرف یک هفته پس از انتصابش یعنی زمانی که به منظور ساکت کردن انقلابی‌ها نطق افتاحییه‌اش را در مجلس با قرائت آیه‌ای از قرآن آغاز کرد، آشکار شد. به علاوه نظامیان قادر نبودند کاملا مقررات حکومت نظامی را به اجرادرآورند. زیرا از جمعه‌ی سیاه به بعد با ترک خدمت‌های مداوم [[12]] و پایین‌آمدن میزان روحیه و انضباط در میان نیروهای‌شان مواجه شده بودند. [[13]] ازهاری خود بیمار بود و ظرف یک ماه پس از اتنصابش دیگر نتوانست ریاست جلسات کابینه را برعهده گیرد. در آبان ماه / نوامبر شورش‌های پراکنده‌ای در سراسر کشور رخ داد. [11 آذر] 2 دسامبر که در سال [1357] 1378 مصادف بود با آغاز ماه محرم بنابر تقویم مسلمانان، با تظاهرات‌های خیابانی گسترده رخ نمود. [[14]] سه روز پیاپی از خشونت صدها کشته و زخمی برجای گذاشت. با اجازه‌ی قبلی دولت تظاهرات‌هایی دیدنی در روزهای تاسوعا و عاشورا نهم و دهم محرم که نمایانگر سالگرد شهادت امام حسین است، انجام گرفت. [[15]] تا [آذر 1357] دسامبر 1978 دولت نظامی اشکارا در تلاش خود برای تحکیم رژیم پهلوی و جلوگیری از فروپاشی آن ناکام مانده بود. نخست‌وزیر دچار حمله‌ی قبلی شده و در خانه‌اش بستری شده بود.[[16]] نیروهای مسلح تقریبا مضمحل گشته بودند مخالفان حمایت عظیم افکار عمومی بین‌المللی و حمایت تقریبا کل جمعیت ایران را به دست آورده بود و شاه نومیدانه به دنبال راه‌حلی مصالحه‌آمیز که در مورد قبول مخالفان باشد.[[17]] [9 دی] 30 دسامبر به عنوان آخرین اقدام برای نجات سلسله‌اش شاه شخصیت مخالف سابق، دکتر شاپور بختیار را به نخست‌وزیرى منصوب کرد. پاورقى : 24- از اقدامات عوام فریبانه دولت نظامی ازهاری، دستیگری و بازداشت‌های عده‌ای از وزرا و سردمداران دولتها قبلی بوده و قره‌باغی در صفحه 57 کتاب خود می‌نویسد:" ارتشبد ازهاری با استفاده از ماده 5 قانون حکومت نظامی ، مقداری از شخصیتهای کشور ولشکری از مجله نامبردگان زیرا را بازداشت نمود: امیر عباس هویدا نخست‌وزیر وزیر اسبق، منوچهر آزمون وزیر مشاور سابق در امور اجرای داریوش همایون وزیر اسبق اطلاعات وجهانگردی منوچهر نیک‌پی شهردار سابق تهران، سپهبد صدری رئیس سابق شهربانی کشور عبدالعظیم ولیان استاندار سابق خراسان شیخ الاسلام‌زاده وزیر سابقه بهداری، نیلی آرام معاون سابق وزارت بهداری، فریدون مهدوی وزیر اسبق بازرگانی، و به طور یکهدر زونامه اطلاعات اعلامیه شد موقعی که ماموران فرمانداری نظامی برای بازداشت سپهبد علی محمد خادمی مدیر عامل سابق هواپیمای ملی ایارن به خانه وی رفتند و نامبرده مبادرات به خودکشی کرده بود." 25- فرار سربازان از خدمت با فرمان امام خمینی آغاز شد و از یک طرف باعث کم‌شدن توان نظامیان در مقابله با مردم شد و در طرف دیگر چون بعضی از سربازان با سلاح خود فراری کرد در روزهای پایانی انقلاب کمک بزرگی به انقلاب شد. امام خمینی در اعلامیه هنوز که در روز اول محرم 1399 [1357/09/11] خطاب به سربازان بود. نوشت :"… پایداری شما عزیزان من در راه حق و ابطال باطل ملتهای جهان را تکان داد. ملتهای مظلوم از جنبش شما راه خود را یافتند و رضای خداوند بزرگ که از همه چیز بالاتر است تحصیل گردید. من از سربازان سراسر کشور خواستارم که از سربازخانه‌ها فرار کنند. این وظیفه‌ای شرعی که در خدمت به ستمکار نباید بود." ارتشبد قره‌باغی، با وزیر کشور، نیز در صفحه 113 کتاب خود درباره فرار نظامیان می‌نویسد: "به هر تقدیر پرسنل نیروهای مسلح با آنکه از قوانین دادرسی کیفر ارتش که تمرد و نافرمانی را تا مجازات اعدام تعیین کرده‌بود، اطلاع داشته، معذالک روز به روز به تعداد غائبین و فراریان اضافه میگردید، تا جائیکه در زمان انتصاب من به ستاد ارتشتاران، برابر پرونده موجود در اداره یکم ستاد، تعداد فراریان ارتش روزانه در حدود هزار نفر بود که این رقم به تدریج در واواخر بحران به روزانه هزارودویست نفر هم رسید......" 26- تظاهرات در ایران با آغاز ماه محرم و بدنبال سخنرانی امام خمینی بمناسبت آغاز ماه محرم گسترش یافت در قسمتی از سخنان امام خمینی در روز 11 آذر 1357 ( ا محرم 1399) آمده بود: " ......ماهی که باید مشت گره کرده آزادیخواهان و استقلال طلبان و حق‌گویان برتانکها و مسلسل‌ها و جنود ابلیس غلبه کند و کلمه حق، باطل را محمو نماید..... اکنون که ماه محرم چون شمشیر الهی در دست سربازان اسلام و روحانیون منظم و خطبای محترم و شیعیان عالیمقام سید‌الشهدا علیه الصلوه و السلام است، باید حد اعلای استفاده از آن را بنمایند و با اتکاء به قدرت الهی، ریشه‌های باقیمانده این درخت ستمکاری و خیانت را قطع نمایند که ماه محرم، ماه شکست قدرت‌های یزیدی و حیله‌های شیطانی است......." (صحیفه نور ج 3 صص 226و 225) 27- گرچه تظاهرات روزهای اول ماه محرم با شدیدترین و بیرحمانه‌ترین وجه سرکوب شد ولی اطلاع رژیم از تصمیم قاطع مردم بر راهپیمایی‌های روزهای تاسوعا و عاشورا و احتمال وقوع حوادث پیش‌بینی نشده در صورت ممانعت از آن، سبب شد که دولت نظامی راهپیمایی در این دو روز را بلامانع اعلام کند. ارتشبد قره باغی وزیر کشور حکومت نظامی پیرامون مسئله راهپیمایی روزهای تاسوعا و عاشورا در صفحات 70 تا 72 کتاب خود می‌نویسد:" .......روز پنج شنبه 16 آذر ماه، نخست‌وزیر شورای امنیت ملی را به منظور بررسی این مسئله به نخست‌وزیر دعوت کرد.......بعد از مدتی بحث بین مخالفین و موافقین آزادی تظاهرات، نتیجه‌ای گرفته نشد و ارتشبد ازهاری نتوانست تصمیمی بگیرد و اظهار کرد : که من امروز به حضور اعلیحضرت شرفیاب خواهم شد، این موضوع را هم به عرض میرسانم و برابر اوامر اعلیحضرت عمل خواهیم کرد......... (صبح فردای آن روز) اظهار داشت: با توجه به مذاکراتی که به عمل آمده، مقرر گردیده است که در روزهای تاسوعا و عاشورا اجازه راهپیمایی به مخالفین داده شود...... غروب همانروز جمعه 17 آذرماه، نخست‌وزیر رسما اعلان کرد که به منظور جلوگیری از خونریزی حرکت دستجات در روزهای تاسوعا و عاشورا آزاد خواهد بود و سپس فرمانداری نظامی نیز اعلامیه آزادی راهپیمایی در روزهای نامبرده را منتشر نمود......"
ارتشبد حسین فردوست در صفحات 589 و 590 کتاب خاطرات خود (جلد اول) مینویسد: " تظاهرات عظیم تاسوعا و عاشورا پیش آمد و محمد‌رضا و ازهاری با هیلیکوپتر تمام سطح شمه را بازدید کردند محمدرضا خطاب به ازهاری گفت: " در همه خیابانها مملو از جمعیت است، پس موافقین من کجا هستند ؟!" و ازهاری پاسخ داد : " در خانه‌هایشان!" آخرین امید محمد‌رضا به یاس تبدیل شد و گفت: "پس فایده ماندن من در این مملکت چیست؟!" و ازهاری پاسخ داد: " این بسته به نظر خودتان است." * مصاحبه با داریوش همایون، همایون جز کسانی بود که دستگیر شدند. ** Iran Post [پست ایران] (لندن) 19 آبان 1357 / 10 نوامبر 1978 ص روزنامه‌های ایران ودر این سازمان در اعتراض به سانسوز دولت دست به اعتصاب زده بودند. *** داریوش همایون، نگاه از بیرون (ایالات متحده ایران و جهان 1984) ص 63 پاورقی 1. **** قره‌باغی حقایق درباره‌ی بحران ایران ص 73. ***** همانجا ، صص 74-73 ****** همانجا ، ص 91 ******* همانجا، ص 92 ******** مصاحبه با بنی‌صدر ********* مصاحبه‌ی محرمانه با یکی از مقامات سابق شرکت ملی نفت ایران ********** پهلوی، پاسخ به تاریخ ص 166 *********** قره‌باغی ، حقایق درباره‌ی بحران ایران ، ص108 ************ ویلیام سولیوان(William Suliran) ، Missan To Iran [ماموریت در ایران] (نیویورک : و.و نورتون ) -------------------------------- [1357/08/15]