در کنفرانس تهران چه موضوعاتی مطرح شد ؟

در روز 6 آذر 1322 هجری شمسی و در میانه جنگ دوم جهانی، کنفرانس چهار روزه رهبران سه کشور عضو متفقین یعنی فرانکلین روزولت رییس‌جمهوری وقت آمریکا، وینستون چرچیل نخست‌وزیر وقت انگلیس و ژوزف استالین رییس وقت اتحاد جماهیر شوروی، در تهران آغاز به کار کرد.
کشورهای بزرگ متفق که در جنگ علیه کشورهای معروف به محور یعنی آلمان، ایتالیا و ژاپن در کنار یکدیگر قرار داشتند، در مجموع تا پایان جنگ سه کنفرانس مهم در تهران، یالتا و پتسدام تشکیل دادند که در جریان این نشست‌ها ضمن طرح نقشه‌های جنگی و استراتژی نظامی خود در طول جنگ، درباره اوضاع جهان بعد از پایان جنگ و تقسیم ممالک جهان به مناطق نفوذ به توافق‌هایی رسیدند. قسمتی از این توافق‌ها و قول و قرار‌ها پس از پایان جنگ جامه عمل پوشید و برخی دیگر موجب بروز اختلاف و سوء‌تعبیرهایی شد که اختلافات شرق و غرب و آغاز جنگ سرد و تقسیم جهان به دو بلوک همگی از این سوءتعبیر‌ها نشات گرفت.
کنفرانس تهران که در فاصله روز‌های ششم تا نهم آذر 1322 و همزمان با چهارمین سال جنگ دوم جهانی تشکیل شد، تمام وقت خود را صرف طرح نقشه‌های جنگی و مراحل بعدی نبرد تا شکست کامل آلمان و حل مسائل مربوط به بعد از پیروزی را به کنفرانس دیگری موکول کردند. انتخاب تهران برای تشکیل اجلاس رهبران متفقین، از مصوبات وزیران خارجه آمریکا، انگلیس و شوروی در مسکو بود. نشست مشترک آنتونی ایدن وزیر خارجه انگلستان، کاردل‌هال وزیر خارجه آمریکا و مولوتف وزیر خارجه شوروی در مسکو در اولین روزهای آبان 1322، مقدمه اجلاس رهبران سه کشور در تهران بود و انتخاب تهران برای برگزاری چنین نشستی، پیشنهاد استالین بود که با موافقت روزولت و چرچیل مواجه شد.
کنفرانس تهران در محل سفارت شوروی برگزار شد و شاه نیز برای شرکت در کنفرانس ناگزیر بود به سفارت برود. در جریان کنفرانس، چرچیل و روزولت حاضر نشدند به دیدار شاه بروند و با وی تنها در محل سفارت دیدار می‌کردند. دیدار استالین با شاه در کاخ مرمر نیز با تلاش و خواهش یکی از اطرافیان شاه به نام احمدعلی سپهر (مورخ‌الدوله) از مسوولان سفارت شوروی صورت گرفت.
علاوه بر این با وجود آنکه واشنگتن و لندن، پیشنهاد مسکو را برای تشکیل اجلاس رهبران آمریکا، انگلیس و شوروی در تهران پذیرفته بودند ولی به هیچ وجه دولت ایران را در جریان تصمیم خود برای تشکیل کنفرانس در تهران قرار ندادند و حتی از مذاکرات خود در کنفرانس نیز خبری به مسوولان ایرانی داده نشد. تنها در روز ورود رهبران متفقین، علی سهیلی نخست‌وزیر وقت ایران در جریان سفر این سه قرار داده شد.
در کنفرانس تهران بود که طرح عملیات نهایی برای درهم شکستن نیروی مقاومت آلمانی‌ها تهیه شد. همچنین طرح ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن قوای آمریکایی، انگلیسی، کانادایی و فرانسه آزاد در سواحل نورماندی فرانسه در 16 خرداد 1323 و ضد حمله بزرگ ارتش سرخ شوروی به نیروهای آلمان با هدف بیرون راندن قطعی آلمانی‌ها از خاک شوروی در تیر 1323 از جمله مسائلی بود که در این نشست آن‌ها تصمیم گرفته شد.
در کنفرانس تهران، در مورد تجزیه آلمان نیز گفت‌وگوهایی به عمل آمد. در جریان این مذاکرات، روزولت تنها راه مجازات آلمان را تجزیه این کشور عنوان کرد و چرچیل و استالین هم با این نظر مخالفت نکردند. با اینکه استالین پیشنهاد کنفدراسیونی کردن آلمان را رد می‌کرد و آن را تهدیدی علیه امنیت مرزهای شوروی می‌دانست اما پیشنهاد تجزیه آلمان را به‌عنوان پایه مذاکرات پذیرفت.
بر اساس اسناد و مدارک محرمانه‌ای که بعد‌ها درباره مذاکرات کنفرانس تهران منتشر شد، استالین در این کنفرانس علاوه بر طرح مباحثی پیرامون مسائل بین‌المللی مرتبط با جنگ، بحث درباره منابع نفتی ایران و کشورهای ساحلی خلیج‌فارس را نیز پیش کشید و خواستار توافقی درباره تقسیم این منابع در آینده شد. با این حال چرچیل با بیان اینکه الان زمان مناسبی برای طرح این مسائل نیست، گفت که مسائل اقتصادی جهان باید به طورکلی در پایان جنگ مورد بررسی قرار بگیرد. اما بزرگ‌ترین موفقیتی که در کنفرانس تهران نصیب استالین شد، نزدیکی به روزولت و جلب اعتماد او بود که نتایج خود را در مدت باقیمانده جنگ و کنفرانس یالتا نشان داد.
کنفرانس سران سه کشور بزرگ در تهران در اعلامیه پایانی خود که شامل یک مقدمه، 9 فصل و 6 ضمیمه بود، استقلال و تمامیت ارضی ایران را نیز تضمین کرد و تعهد قبلی انگلستان و شوروی را درباره تخلیه ایران به فاصله شش ماه بعد از پایان جنگ مورد تأیید قرار داد، ولی امضا‌کنندگان این اعلامیه، چندان پایبندی به تعهد خود راجع به ایران نشان ندادند؛ بدین معنی که پافشاری انگلیس و شوروی بر کسب امتیازات نفتی از دولت ایران و بخصوص اقدام روس‌ها در منوط ساختن خروج نیرو‌هایشان از ایران به اخذ امتیاز نفتی دریای خزر، نقض آشکار حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران و نقض تعهدات‌شان در اعلامیه یادشده بود.
زمانی که استالین اعلامیه احترام به استقلال و حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را امضا می‌کرد، شهرهای شمالی ایران در اشغال ارتش سرخ بود و وقتی اعتبارنامه سیدجعفر پیشه‌وری در نخستین روزهای کار مجلس چهاردهم رد شد، او و قاضی محمد به‌عنوان رهبران دو حزب دمکرات آذربایجان و کردستان با کمک نظامی روس‌ها در دو استان یاد شده، اعلام خود‌مختاری کردند. روس‌ها تا زمان انعقاد قرارداد تأسیس شرکت مختلط نفت ایران و شوروی در 15 فروردین 1325 و تشکیل کابینه ائتلافی با حزب توده در تهران در 10 مرداد 1325، حاضر به خروج از ایران نشدند.
آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها هم که در کنفرانس تهران، اعلامیه استقلال و حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را امضا کردند، به راحتی مایل به خروج از ایران نبودند. سه ماه پس از آن در اسفند ماه 1322 دو هیأت انگلیسی و آمریکایی از جانب شرکت‌های نفتی شوکونی ـ واکیوم و سینکلر آمریکایی و شرکت رویال داچ‌شل انگلیسی ـ هلندی به تهران آمدند و هر دو خواستار دریافت امتیاز نفت در نواحی جنوب‌شرقی ایران شدند. مذاکرات و حتی حضور نمایندگان مزبور در تهران محرمانه نگاه داشته شده بود و جز چند تن از مقامات بلندپایه دولت کسی از مذاکرات ساعد، نخست‌وزیر با آنان اطلاعی نداشت.
انگلیسی‌ها زمانی نیروهای خود را از شهرهای جنوبی ایران خارج کردند که توانستند طیف وسیعی از سیاسیون وابسته به خود را در جریان تقلبات انتخاباتی چهاردهمین دوره قانونگذاری ایران به مجلس بفرستند. در همین دوره بود که سیدضیاءالدین طباطبایی عامل اصلی کودتای سوم اسفند 1299، که از 22 سال پیش از آن در خارج از ایران و از جمله 19 سال در اروپا به سر می‌برد، به خواست انگلیسی‌ها به تهران بازگشت و به‌عنوان نماینده به مجلس چهاردهم راه یافت.
کنفرانس تهران که در دوره دوم کابینه علی سهیلی برگزار شد، از ابتدا تا انتها به صورت محرمانه و بدون انتشار اخبار آن برگزار شد. اولین خبر مربوط به این کنفرانس پس از عزیمت رهبران متفقین به کشور‌هایشان، توسط سهیلی در جلسه مشترک هیات دولت، نمایندگان مجلس و سران لشکری و کشوری در روز دهم آذر 1322 منتشر شد. سهیلی گفت ابتدا از طریق کاردار شوروی در تهران در جریان برگزاری این اجلاس در تهران قرار گرفتم. وی افزود: «روز 4 آذر استالین و روز 5 آذر روزولت و چرچیل وارد تهران شدند. کنفرانس مشترک آنان روز 6 آذر شروع شد. روز هفتم آذر نشست محرمانه آنان در سفارت شوروی جریان داشت، روز نهم این نشست خاتمه یافت و اعلامیه مشترک آنان منتشر شد و روز دهم رهبران هر سه کشور از ایران خارج شدند.»
سران سه کشور متفق پس از کنفرانس تهران، در فوریه سال 1945 برابر با بهمن 1323 یعنی در ماه‌های آخر جنگ، در شهر «یالتا» واقع در ساحل شمالی دریای سیاه گردهم آمدند تا بحث پیرامون مسائل مربوط به آینده جنگ و پس از آن را مورد بحث قرار دهند. در کنفرانس یالتا طرفین به توافق‌های مهمی دست یافتند.
ادامه جنگ تا شکست کامل آلمان و تسلیم بدون قید و شرط این کشور، تقسیم آلمان به چهار منطقه اشغالی بین شوروی و آمریکا و انگلستان و فرانسه و تقسیم برلن به چهار منطقه اشغالی و یک راه عبور آزاد به سوی غرب، خلع سلاح کامل آلمان و اجبارش به پرداخت غرامت جنگی، انضمام قسمتی از شرق لهستان به خاک شوروی و ملحق شدن قسمت شرقی آلمان از رود اودرنایسه و پروس شرقی به خاک لهستان، تشکیل حکومت دموکراتیک با انجام انتخابات آزاد در همه کشورهای آزاد شده، اعلان جنگ اتحاد شوروی به ژاپن و انضمام چند جزیره شمالی آن به خاک خود پس از پیروزی از جمله تصمیمات مهم کنفرانس یالتا بود.
سران سه کشور همچنین تصمیم گرفتند کشور کره که تحت اشغال ژاپنی‌ها بود مورد حمله آمریکا و شوروی واقع شود و مدتی بعد تخلیه و مستقل شود. آن‌ها همچنین خواستار پذیرفته شدن منشور آتلانتیک به عنوان اساس روابط کشور‌ها بعد از جنگ شدند. منشور آتلانتیک که در سال 1941 از طرف روزولت و چرچیل صادر شد، عدم تجاوز و عدم تغییر مرزهای کشور‌ها بدون رضایت مردم آن کشور و حق حاکمیت ملی و انتخاب آزادانه حکومت برای همه ملت‌ها و بالاخره همکاری بین‌المللی و آزادی رفت و آمد در دریا‌ها و آبراه‌های بین‌المللی را به رسمیت شناخته بود. همچنین این موضوع که به محض پایان جنگ یک سازمان بین‌المللی جدید جایگزین جامعه ملل سابق شده و برای تنظیم اساسنامه آن کنفرانسی دیگر تشکیل شود، از دیگر تصمیماتی بود که در کنفرانس یالتا بر آن توافق شد. علاوه بر اصول مورد توافق فوق که رسما اعلام شد، در این کنفرانس یک رشته توافق‌های محرمانه نیز درباره مناطق نفوذ و حریم امنیتی شوروی در اروپا و همچنین وضع لهستان و یوگسلاوی به عمل آمد.
درست سه ماه پس از پایان کنفرانس یالتا جنگ با تسلیم بی قید و شرط آلمان در هشتم ماه می 1948 پایان یافت و سه ماه بعد از آن با پرتاب نخستین بمب اتمی به سوی هیروشیما در 6 اوت 1945، ژاپن نیز بدون قید و شرط تسلیم متفقین شد.
سران سه کشور بزرگ فاتح جنگ در فاصله پایان جنگ در اروپا و شکست و تسلیم ژاپن، ‌بار دیگر در شهر «پتسدام» آلمان شرقی گردهم جمع شدند. در کنفرانس پتسدام که با حضور استالین رهبر اتحاد جماهیر شوروی و اتلی نخست‌وزیر بریتانیا و ترومن رییس‌جمهوری آمریکا برگزار شد، درباره جزئیات توافق‌های یالتا و چگونگی اجرای آن‌ها و همچنین از کار انداختن بقایای صنایع سنگین و ماشین جنگی آلمان و محاکمه سران نازی در نورنبرگ توافق‌هایی به عمل آمد، ولی درباره آینده اروپا، به خصوص وضع لهستان که روس‌ها درصدد استقرار یک حکومت دست‌نشانده بودند اختلاف نظرهایی بروز کرد. این اختلاف نظر‌ها بعد‌ها به علت خودداری شوروی از اجرای توافق‌های حاصله از نخستین کنفرانس سران در تهران و عدم تخلیه ایران از نیروهای شوروی در مهلت مقرر شدت گرفت و دولت شوروی سرانجام بر اثر تهدید ترومن به مداخله در ایران از حمایت حکومت دست‌نشانده خود در آذربایجان و کردستان ایران دست برداشت. محاصره برلن در سال 1948 و بستن راه‌های زمینی بین این شهر و آلمان غربی ضربه مستقیم دیگری به پیما‌ن‌ها و توافق‌های زمان جنگ بود که بحران روابط شرق و غرب و تشکیل بلوک‌ها و اتحادیه‌های نظامی متخاصم را به دنبال داشت.