ارتش، شاه و انقلاب/ بخش اول

صنایع نظامی ایران در دوران محمدرضا پهلوی

موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب، در طول بهمن‌ماه در سلسله مقالاتی به قلم آقای شاداب عسگری به ارزیابی ارتش شاهنشاهی و مسائل مختلف مرتبط با آن از جمله  نسبت آن با انقلاب می‌پردازد.

***

اصلی­ترین مؤلفه قدرت پهلوی دوم، بهره برداری از نیروی نظامی منسجم، مجهز به جدیدترین سلاح­ها و دانش آموخته تحت نظر مستقیم امریکا بود. نوع رفتار و برخورد محمدرضا پهلوی با کارکنان ارتش و به­خصوص امیران و عده­ای از افسران ارشد به ­گونه­ای بود که از آنان یک طبقه متمایز در سطح جامعه ساخته بود. از این­رو، پهلوی دوم و حلقه­ های اطرافش میزان مبالغه در ارتباط با میزان قدرت ارتش شاهنشاهی را تا به­حدی رسانده بودند که از آن به­عنوان پنجمین ارتش جهان یاد می­کردند.

تردیدی وجود ندارد که در یک بازه زمانی دهساله که می­توان شروع آن را سال 1347 منظور نمود، ارتشبد طوفانیان اقدام به خرید مقادیر متنابهی سلاح و تجهیزات جدید و کارآمد از امریکا و چند کشور دیگر بلوک غرب و البته مقادیری هم از اتحاد جماهیر شوروی نمود. در ارتباط با تمامی این سلاح­ها و تجهیزات، چند نکته مهم اساسی و غیر قابل اغماض وجود داشت:

1. تمامی آنها به­صورت آماده تحویل گرفته شده و حتی در داخل کشور مونتاژ هم نگردیده بودند.

2. برای تعمیرات سلاح­ها و تجهیزات 5 رده وجود دارد که در ارتباط با تمامی خریدهای تسلیحاتی، نظامیان ایران فقط حق انجام رده­های یک و دو، یعنی در حد تعویض آب و روغن و اقدامات معمول در همین حد را داشتند. انجام بازدید و تعمیرات در رده سوم الزاماً می­بایست تحت نظارت مستقیم مستشاران انجام ­پذیرد و سرانجام، برای انجام آخرین مراحل تعمیراتی هم، قطعات معیوب به کشور سازنده ارسال تا اقدام لازم صورت پذیرد. به عبارتی، هیچ تعمیری در ایران انجام نمی گردید و صرفاً تعویض قطعات بود. در معدود مواردی که نظامیان ایرانی، خودسرانه وارد امور مرتبط با رده سوم می­گردیدند، مستشاران و ضداطلاعات به شدت با آنان به عنوان افراد خاطی برخورد می­نمودند.

3. به­صورت مطلق، تمامی قطعات یدکی و حتی روغن مورد استفاده در خصوص این سلاح­ها نیز از کشور فروشنده، به­صورت دوره­ای خریداری و وارد می­گردید. ذکر این نکته الزامیست که در هیچ مقطع زمانی، هیچ کشوری، نیازمندی­های قطعاتی را بیشتر از آنچه که خودشان برای یک دوره زمانی مشخص ارزیابی می­نمودند، دراختیار ایران یا سایر کشورها قرار نمی­دادند.

با ملحوظ نظر قرار دادن توضیحات فوق­الذکر، صنعت نظامی ایران در حکومت پهلوی دوم را مورد بررسی و بازخوانی قرار می­دهیم:

برکناری رضاشاه و به تخت نشستن فرزندش برای ملت ایران ضایعه­ای بزرگتر از ایجاد حکومت پهلوی بود که مضرات آن تا سال­ها دامنگیر کشور و ملت ایران گردید. در حوزه صنعت نظامی، شیرازه اکثر اقداماتی که - به صورت محدود - در خصوص خرید یا ساخت تسلیحات و تجهیزات نظامی پی ریزی شده بود، به­سادگی از هم گسست. بعد از چندین سال، مجدداً اقدامات جدیدی در ارتباط با تأمین نیازمندی­های نظامی ایران آغاز گردید.^[1] این اقدامات، به­شرح زیر هستند:

1) کارخانجات تولید سلاح،  مهمات و مواد شیمیایی که در تابعیت وزارت جنگ قرار داشته و در سال۱۳۲۰ و تحت نظر اداره تسلیحات ارتش تأسیس شده بود، در تاریخ ۲۱/ ۱۲/ ۱۳۴۴ تغییر عنوان یافت و به­نام «سازمان صنایع نظامی» معرفی شد. موارد توسعه این کارخانجات در بخش زیر صورت گرفته است:

• توسعه مهمات سازی از سطح تولید کالیبر کوچک تا کالیبر بزرگ، خمپاره، نارنجک، مین، ضدتانک و تجهیزات جانبی و افزایش محصولات آنها تا حد 37 مهمات و ایجاد کارخانه ذوب و نورد برنج و فولاد برای تأمین  مواد اولیه موردن یاز.
• توسعه جنگ افزار سازی و تولید تفنگ ژ- ۳،  تیربارام ژ- ۳؛ و سلاح  9 م.م.
• توسعه صنایع شیمیایی و تولید انواع باروت، دینامیت، مواد منفجره، نیتراته.
• توسعه قورخانه و تغییر نام آن به صنایع مکانیک و تولید کلاه کاسک،  لوازم انفرادی سربازی، تختخواب فلزی، برج مراقبت و وسایل دیگر.

2) کارخانه ذوب فلزات که جهت تولید مس الکترولیز برای عرضه به بازار احداث شده بود، در دهه ۱۳۴۰، دچار مشکلات و ضرر مالی ­گردیده و در نتیجه آنرا به صنایع نظامی واگذار می­کنند و از آنجایی که ایجاد کارخانه برنج سازی در صنایع مهماتسازی نیاز به تولیدات ذوب فلزات را ضروری می­نمود، لذا این کارخانه نیز توسعه و در سال ۱۳۴۶ فعال شد.

3) صنایع خودروسازی پارس لوکس که توسط بخش خصوصی تحت عنوان «شرکت سهامی کارخانجات صنعتی پارس لوکس» در سال۱۳۴۲ ایجاد شده بود، در سال ۱۳۴۹ دچار ورشکستگی شد و آن را در سال 1351 به صنایع نظامی واگذار نمودند.

4) باطریسازی نیرو با همکاری کشور آلمان و نظارت مستشاران آن کشور، زیر نظر صنایع نظامی در سال ۱۳۴۰ راه­اندازی می­شود، لیکن به­ علت مشکلات نامشخصی این کارخانه به تدریج تعطیل گردیده و طبق پیشنهاد وزارت جنگ وقت، به­صورت بازرگانی درمی­آید.

5) کارخانجات مخابراتی ایران(کما) در سال ۱۳۴۸ و صنایع الکترونیک ایران نیز در سال۱۳۵۲ تأسیس گردیدند تا محصولاتی چون بیسیم، دوربین دید در شب، لامپ اضطراری، نشانگر رادار و همچنین، تلفن صحرایی، تقویت کننده صوتی و مرکز تلفن را تولید و عرضه نمایند. سرتیپ دوم مخابرات «بهره بر» و سرتیپ دوم مخابرات «یدالله عسگری»[2] در این­خصوص اظهار می­دارند: «صنایع الکترونیک ایران تا مقطع پیروزی انقلاب اسلامی عملاً هیچگونه تولیدی نداشته و صرفاً قطعات ساخته شده محصولاتی که در حوزه­ کاری صنایع الکترونیکی از آمریکا و رژیم صهیونیستی - در مکاتبات حکومت پهلوی از آن به­عنوان کشور «ناهید» یاد می­گردید - خریداری نموده بودند را مونتاژ و واگذار می­کردند. حکومت شاهنشاهی، هیچ اعتقاد و باوری برای راه اندازی کارخانجات تولیدی نداشت. آنها می­گفتند ما دارای پول هستیم و می­خریم.»[3]

6) شرکت ایزایران که توسط بخش خصوصی ایجاد شده بود در سال ۱۳۵۳ توسط شرکت صنایع الکترونیک ایران خریداری شد و خدمات انفورماتیک به ارتش ارائه می‌کرد.

7) شرکت سهامی صنایع  هواپیمایی ایران در سال۱۳۴۵ از سوی اشخاص حقیقی در اداره ثبت شرکت­ها و مالکیت صنعتی به ثبت رسید و اعلام  موجودیت نمود. در سال۱۳۵۰ سازمان صنایع نظامی به عضویت هیئت مدیره شرکت درآمد و به­دلیل برخورداری۴۹% سهم شرکت، سازمان صنایع نظامی، به­عنوان رئیس هیئت مدیره برگزیده شد.

8) شرکت سهامی صنایع بالگردی ایران با مشارکت ایران(۵۱%) و ایتالیا(۴۹%) و در سال ۱۳۴۷ تأسیس گردید. در سال ۱۳۵1 کلیه سهام شرکت ایتالیایی(اگوستا) خریداری و در نتیجه۱۰۰درصد سهام به سازمان صنایع نظامی واگذار شد. پس از سال ۱۳۵۳ش براساس قراردادی، شرکت بین المللی «بل» از طرف دولت آمریکا آموزش کارکنان این شرکت را برعهده می­گیرد و در سال ۱۳۵۵، به­­عنوان اداره لجستیکی (آماد و پشتیبانی) بالگردهای نیروهای مسلح که پس از واگذاری شرکت صنایع نظامی تعیین شده بود، به شرکت پشتیبانی و نوسازی بالگردهای ایران(پنها) تغییر نام یافت. گفتنی است که برابر مستندات و سوابق موجود، این شرکت نیز در حکومت شاهنشاهی هیچگونه محصول تولیدی یا مونتاژ نداشته­است.[4]

سرانجام و در ارتباط با شرایط صنعت نظامی ایران در حکومت پهلوی، ذکر یک نکته ظریف می­تواند بسیار کارگشا و تعیین کننده باشد: «چرا صنایع نظامی ایران که از حدود دویست سال قبل یعنی از دوره صفویه به سمت خودکفائی حرکت می­کرده و حتی کارخانه ساخت توپ جنگی را هم راه­اندازی نموده بود، تا این اندازه خوار و خفیفش شده بود که جانشین صنایع نظامی ایران در تابستان سال 1357، برای خرید قمقمه آب از ایالات متحده اقدام می­نماید!؟؟»[5]