سی سال از تبادل انبوه اسیران ایران و عراق گذشت

چرا تبادل اسیران جنگ یک پیروزی درخشان برای ایران بود

اشاره:

26 مرداد هر سال یادآور خاطره شادی بخش مردم ایران به مناسبت آغاز تبادل اسرای جنگ ایران و عراق  بصورت فراگیر است. در این روز تاریخی مردم ایران شاهد بازگشت آزادگان سرافرازی بودند که در زندان های عراق ، شجاعانه مقاومت کردند . این مقاومت تاریخی از 18 سال (مربوط به دوران طولانی شهید لشکری) تا حداقل دوسال طول کشید. امسال به مناسبت گذشت سی سال ازحماسه بازگشت غرورآفرین آزادگان به میهن اسلامی در مطلب پیش رو  نگاهی گذرا به تاریخچه مبادله اسراء جنگ هشت ساله عراق علیه ایران داریم .

چه تعداد اسیر در ایران و عراق نگهداری می شد؟

در مجموع طی هشت سال جنگ  حدود  40هزار نفر ایرانی اسیر شدند که در 20اردوگاه و 2 زندان در شهرهای مختلف عراق نگهداری می شدند. در مقابل ایران نیز حدود 57 هزار نفر اسیر ثبت نام شده عراقی داشت.[1] کل اسرای بازگشتی به کشور تحت عنوان «آزادگان سرافراز» ۳۹ هزار و ۱۴۰ نفر بود. تمامی اسرای عراقی تحویل داده شده به کشور مربوطه نیز ۵۶ هزار و ۶۹۵ نفر بوده است که این تبادل بین سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۲ بین دو کشور صورت پذیرفت. [2]

از ۲۶ مرداد ۱۳۶۹ به مدت یک ماه، مبادله بزرگ اسرای ایران و عراق انجام شد؛ حدود ۳۸ هزار اسیر ایرانی در مقابل ۴۰ هزار اسیر عراقی مبادله شدند.[3] عراقیها از میان حدود 40 هزار اسیر ایرانی تنها 18 هزار تن از آنان را در روزهای نخستین یا اسکان در اردوگاه ثبت کرده بودند. اسامی حدود 22 هزار اسیر مخفی و مفقود، تنها درروزهای پایان اسارت و روزهای مبادله به وسیله صلیب سرخ ثبت شد. این افراد در ایران مفقودالاثر محسوب می‌شدند .[4]

تبادل اسیران جنگ تحمیلی بعثی ها علیه ایران از چه زمانی آغاز شد؟

تبادل اسرای معلول و مجروح سخت، از همان سال دوم  جنگ آغاز شد. بطوریکه نخستین تبادل اسیران جانباز و مجروح در 26 خرداد 1360 انجام گرفت [5]. در 5 شهریور همان سال دومین مجموعه از اسیران بین دوکشور مبادله شدند.[6] در مهر ماه 1363 سومین مبادله اسیران موجب آزاد شدن 100 نفر از آزادگان ایرانی در بند عراق شد.[7] در چهارمین مرحله 30 نفر از اسیران جانباز در اول اردیبهشت 1364 مبادله شدند.[8] این روند در پنجمین مرحله  به آزادی 29 اسیرایرانی در مرداد 1365 انجامید و در ششمین مرحله  هه اسیر ایرانی در 27 شهریور 1365آزاد شدند.[9]  تا آنکه سرانجام در 17 مرداد 1367 توافق آتش بس رسما بین دو کشور امضاء شد. در این دوره یعنی از 1360 تا 1367 زمان آتش بس در مجموع  969 اسیرمعلول ، مجروح و بیمار لاعلاج  ایرانی آزاد شدند. و تقریبا به همین تعداد نیز اسیر عراقی آزاد شده بود. [10]

چرا صدام به تبادل اسیران رضایت داد ؟

حمله عراق به کویت و اشغال این کشوردر 12 مرداد 1369  بار دیگر خوی تجاوزگر صدام را به دنیا اثبات کرد بویژه این تجاوز آشکار به یک کشور همسایه و عرب وبود. سالها صدام حسن در قالب شعارهای حزب بعث از امت عربی واحد  دم می زد و برای دریافت کمکهای مالی از کشورهای نفت خیز عربی ادعا می کرد که نگهبان دروازه های شرقی جهان عرب است. اما تجاوز ارتش عراق به کویت و اشغال این کشور در عمل باردیگر به جهان وبویژه به رهبران کشورهای عربی ماهیت توسعه طلبانه و تجاوزکارانه صدام را به نمایش گذاشت. زمانی اهمیت بیشتر این مساله درک می شود که در نظر بگیریم که ایران سالها به کشورهای عربی هشدارمی داد که اگر صدام  بخاطردستور تجاوز به کشور همسایه اش ایران ، مجازات نشود، ارتش بعثی در اولین  فرصت به سایرکشورهای منطقه حمله خواهد کرد. این درحالی بود که در طول جنگ هشت ساله عراق با ایران ، کویت نزدیک 14 میلیارد دلار کمک بلاعوض به صدام کرد. [11]

در نهایت صدام حسین  برای آنکه خیالش از مرزهای شرقی کشورش با ایران نگرانی نداشته باشد ،در ادامه نامه نگاری با آقای هاشمی رفسنجانی رئیس جمهوری وقت ایران در ۲۳ مرداد  1369 در نامه‌ای بی سلام پس از گذشت نزدیک به ۱۰ سال مجددا عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر راپذیرفت . همان عهدنامه ای را  که صدام چند روز پیش از شروع تجاوز عراق به ایران در پارلمان عراق در مقابل دوربین ها  پاره کرده بود.  همچنین  بند‌های قطعنامه ۵۹۸ را هم که پیشتر خواستار نادیده گرفتن آن شده بود، معتبر دانست. موافقت با آزادی اسیران ایران وآغاز فوری عقب‌نشینی از زمین‌های اشغالی ایران از جمله دیگر بندهای مهم ششمین نامه صدام به مرحوم هاشمی رفسنجانی است.

صدام حسین در این نامه با "برادر" خطاب کردن هاشمی رفسنجانی نوشت :«با این تصمیم ما دیگر همه چیز روشن شده و به این ترتیب به همه آنچه می‌خواستید و به آن تکیه می‌کردید تحقق می‌یابد و دیگر اقدامی جز مبادله اسناد باقی نمی‌ماند.» این جمله تاریخی در واقع بیانگر این واقعیت بود که ایران در این جنگ تحمیلی در سایه مقاومت و ایثار و از جان گذشتگی مردم و رزمندگان توانسته بود به اهداف خود در دفع تجاوز دشمن ، حفظ تمامیت ارضی ایران ،بازگشت اسیران جنگی و تعیین متجاوز دست پیدا کند. زیرا صدام پذیرفته بود که مبنای کار همان توافق الجزایر در مورد تعیین حدود باشد و بر اساس قطعنامه مبادله اسرا ظرف مدت کوتاهی انجام شود .

چه تعدادی از اسیران ایرانی و عراقی در این توافق مبادله شدند؟

در تبادل انبوه اسرا از 26 مرداد ماه تا 24 شهریور ماه  1369 در هر روز با تبادل حدود 830 تا 2 هزار اسیر وارد کشور شدند. در این بازه زمانی به تعداد 17 هزار و 246 نفر و از 5 شهریور ماه تا 26 شهریور ماه از مفقودین به تعداد 20 هزار و 286 نفر، جمعا به تعداد 37532 نفر به میهن اسلامی بازگشتند.

در مجموع چه تعداد اسیر به ایران بازگشت ؟

با تبادل این تعداد اسیر در مجموع  39 هزار و 140 اسیرایرانی  در 65 مرحله از 26 خردادماه 1360 تا 26 اسفند ماه 1381 مبادله شدند. از آنجا که ایران تعداد بیشتری اسیر نسبت به عراق داشت، تبادل  اسیران باقی مانده عراق در ایران  در اردیبهشت ماه سال 1382 پایان گرفت.[12]

وقت کشی صدام برای حل وفصل مسائل بعد از جنگ

از زمان پذیرش قطعنامه 598 توسط نامه رسمی دولت ایران خطاب به دبیرکل وقت سازمان ملل در 27 تیرماه 1367 تا پذیرش آتش بس در 17 مرداد ماه عراق سه عملیات گسترده علیه ایران انجام داد که هدف اصلی آن گرفتن اسیران بیشتر از ایران بود . این سه عملیات با آنکه با موفقیت نسبی درمورد گرفتن اسیر از ایران داشت، اما درمجموع وقتی عملیات منافقین هم که با پشتیبانی عراق انجام شد در پنجم مرداد 1367 با شکست کامل روبرو شد، صدام چاره ای جز پذیرش نهایی آتش بس نداشت. به همین دلیل در هشتمین روز ازهشتمین ماه سال 1988 مطابق با 17 مرداد1367 آتش بس را پذیرفت.

با آنکه سومین بند قطعنامه 598 خواستار تبادل اسیران دو کشور شده بود  اما باز هم کشور عراق بدعهدی کرد و آزادی اسرا دو سال به تعویق افتاد. خانم بهجت افراز مسول اسیران ایرانی در هلال احمر در خاطرات خود راجع به کار شکنی عراقی  در مذاکرات می گوید:« از سال 1367 تا 1369 که آزاده‌ها برگشتند، صدام یاغی‌تر شده بود و نمی‌گذاشت از اردوگاه های اسیران ایرانی در عراق  آنها بازدید شوند و مسائل مربوط به آنها پیگیری شود یا نامه‌های اسرا به دست خانواده‌هایشان نمی رسید. به همین دلیل خانواده‌ها به اداره‌ ما مراجعه می‌کردند و می‌گفتند هشت یا ده ماه است که از اسیرمان نامه نداریم و خانواده‌ مفقودان می‌گفتند سرنوشت بچه ما چه می‌شود. »[13]

مرحوم هاشمی رفسنجانی در مورخ 27/5/69 در پاسخ صدام نوشت: «اعلام پذیرش مجدد معاهده 1975 از سوی شما راه اجرای قطعنامه و حل اختلاف در چارچوب قطعنامه 598 و تبدیل آتش بس موجود به صلح دائم و پایدار را هموار ساخت. شروع عقب‌نشینی نیروهای شما از اراضی اشغالی ایران را دلیل صداقت و جدی بودن شما در راه صلح با جمهوری اسلامی ایران به حساب می‌آوریم و خوشبختانه در موعد مقرر آزادی اسراء هم آغاز شد که امیدواریم عقب‌نشینی نظامیان شما طبق زمان‌بندی اعلام شده و آزادی اسرای دو طرف با آهنگ و سرعت هر چه بیشتر ادامه یافته و تکمیل شود.»[14]

تبادل در کجا صورت گرفت؟

شاه حسینی یکی از مسئولین مبادله اسیران می گوید:« صبح 26 مردادماه به سمت مرز خسروی حرکت کردیم. بعد از قصرشیرین به پل خیرناصرخان رسیدیم. از آنجا اراضی تحت تصرف عراق بود. بعد از قبول قطع‌نامه تعدادی از نیروهای نظامی کشورهای مختلف از سازمان ملل متحد در مناطق جنگی مستقر شده بودند. چند نماینده از عراق و نماینده کمیته بین‌المللی صلیب سرخ برای تبادل در پل خیرناصرخان حضور داشتند اما ما تبادل را از آنجا قبول نکردیم. آقای آقامیری، مسئول تبادل اسرا، اعلام کرد که ما تبادل اسرا را در مرز خسروی ـ منذریه انجام خواهیم داد. آن‌ها مجبور به قبول این کار شدند و قرار شد نیروهای عراقی تا مرز میان عراق و ایران عقب نشینی کنند.با هماهنگی به عمل آمده، 35 اتوبوس ماموریت داشتند که اسرای ایرانی را به داخل کشور انتقال دهند.» [15]

پی  نوشت :