همه پرسی جمهوری اسلامی ایران

درآمد:

همه پرسی در مورد تعیین نوع حکومت آینده ایران تنها 47 روز بعد پیروزی انقلاب اسلامی در روزهای دهم و یازدهم فروردین ماه 1358 برگزار شد. در نهایت در روز دوازدهم فروردین ماه نتایج این همه پرسی که با شرکت قاطع مردم برگزار شد ، نود و هشت و دو دهم درصد شرکت کنندگان در همه پرسی به برقراری نظام جمهوری اسلامی در ایران رای دادند. 

مقدمه

یکی از مهمترین‌ ویژگی‌های‌ حکومتهای‌ مـردم‌سالار، مـشارکت دادن مردم در صورت‌بندی قدرت و امور عمومی است‌. در‌ این نـوع از حکومت­ها، مردم به عـنوان صـاحبان اصلی حق حاکمیت بر سرنوشت خویش و مرجع تشخیص و تنفید مشروعیت تلقی می‌گردند و رعایت نظر و عقیده اراده عمومی در اعمال حاکمیت از شروط استمرار‌ و تداوم قدرت در دست هیأت حاکمه منتخب مردم به شمار می‌آید، بـه همین دلیل مراجعه به آراء مردم و نظرخواهی از آنان در مواقع لازم، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. رفراندوم یکی از فنون حقوقی مراجعه مستقیم به مردم است‌.

انقلاب عظیم اسلامی مردم ایران در دهه پنجاه، فصل جدیدی را در تاریخ مشارکت سیاسی مردم ایـران، با حضور یکپارچه ملت ایـران در هـمه پرسی جمهوری اسلامی به منصه ظهور رسانید. رفراندوم12فروردین58 با وجود مخالفتهای طیف زیادی از گروه­های سیاسی و سنگ­اندازی­های آن­ها در جهت عدم انجام رفراندوم، با استقبال بی­نظیر مردم مواجه گردید.

پیشینه تاریخی و زمینه‌های طرح‌ جمهوری‌ و جمهوری‌ اسلامی در ایران‌

تغییر و تحولات جهان و آشنایی ایرانیان بـا فـرهنگ و نـظام‌های سیاسی‌ غربی‌‌ و پیشرفت‌ سریع مغرب زمین، مردم تحت ستم پادشاهی مـطلقه قـاجار را با دستمایه‌های ملی و بالأخص مذهبی‌، برای‌ تغییر‌ نظام حکومتی سلطنت مطلقه به سلطنت مشروطه برانگیخت. آنـچه در ایـن تـحولات، صرف‌نظر‌ از‌ نزاع‌ها و اختلاف­ نظرهای موجود، مورد نظر است، تغییر نظام سلطنتی مـطلقه بـه مـشروطه‌ و تدوین‌ قانون‌ اساسی و بالأخص متمم آن بود که پلی برای رسیدن به جمهوریت گردید(محمدی، 1377: 142).

این تـغییر‌ و تـحولات‌ کـه می‌رفت فصل جدیدی در اندیشه سیاسی ایرانیان بگشاید، به علت شکاف‌های عمیق‌ در‌ صفوف‌ مشروطه خـواهان، مـسکوت ماند؛ اما مهم‌ترین رخداد در اواخر سلطنت احمدشاه قاجار اعلام جمهوری از‌ سوی‌ سران نـهضت جـنگل در رشـت در سال 1299ش. بود. این‌ نهضت‌ هم بنابه دلایل گوناگون بـا شـکست مواجه شد‌.

پس از این‌ رخداد‌، رضاخان، نخست‌وزیر وقـت، کـه در‌ انـدیشه‌ تغییر سلطنت قاجار با حمایت انگلستان و تـحت تـأثیر ترکیه بود شعار نظام جمهوری‌ را‌ در اواخر مجلس چهارم در‌ زمستان‌ سال‌ 1302 مطرح کرد‌، امـا‌ ایـن طرح عملی نشد‌ و در نهایت در سـال 1304ش. مـاده واحده‌ای بـه صـورت طـرح، تقدیم مجلس شد که‌ به‌ مـوجب آن قـاجار از سلطنت خلع‌ گردید‌ و حکومت به‌ طور‌ موقت‌ به رضاخان سپرده شد‌ تـا مـجلس مؤسسان برای تغییر چند ماده از قـانون اساسی تشکیل شود. بـا تـشکیل مجلس‌ مؤسسان‌ پس از شش روز بحث و گـفتگو‌ رضـاخان‌ را‌ به‌ پادشاهی‌ ایران انتخاب و سلطنت‌ را‌ در خانواده او موروثی کردند( ملائی توانی،1381: 297- 322- 327).

حوادث قابل­ توجهی که پس از یـک وقـفه نسبتاً طولانی از‌ طرح‌ جمهوری‌ از سـوی نـهضت جـنگل و رضاخان رخ داد‌، تشکیل‌ جـمهوری‌ خـودمختار‌ آذربایجان‌ (حزب‌ دموکرات آذربـایجان) بـه دست سید جعفر پیشه‌وری و نیز در کردستان به دست قاضی محمد است. این حکومت‌های خـود مـختار را دولت مرکزی سرکوب کرد (آبراهامیان، 1380: 142).

پس‌ از‌ رحلت آیت اللَّه بروجردی و طرح لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در شـانزده مـهر 1341 کـه با مخالفت علمای دینی بالاخص امام خـمینی مـواجه گـردید، روح‌ جـدیدی‌ بـه کالبد نهضت ضد استبدادی‌ و سلطنتی‌ دمیده شد و با اعتراض امام خمینی به طرح انقلاب سفید و متعاقب آن قیام خونین پانزده خرداد 1342، این نهضت وارد مرحله‌ای تازه گردید و مـخالفت‌ امام با طرح کاپیتولاسیون‌ در‌ تاریخ چهارم آبان 1343، نقطه آغازینی برای طرح حکومت اسلامی به طور رسمی و علنی از سوی ایشان شد. امام خمینی با اشراف کامل بر نهضت‌های یاد شده و آگاهی از خواست دیـرینه‌ مـردم‌ ایران در گسستن نظام استبدادی و در دست گرفتن سرنوشت اجتماعی خودشان و با توجه به علل ناکامی نهضت‌های پیشین که ریشه در عدم علم و اطلاع جامعه ایرانی از مواضع و برنامه‌های‌ اسلامی‌ داشت، اولین‌ گـام خـویش را در جهت معرفی ماهیت حکومت در اسلام بر داشتند. ایشان از این پس در‌ هر فرصتی به تشریح حکومت اسلامی به زبان ساده می‌پرداختند. طـرح حـکومت اسلامی در این ابعاد - همچنان‌که در سـال 1349 در پاسـخ به نامه اتحادیه انجمن‌های اسلامی ‌‌دانشجویان‌ گروه فارسی زبان در اروپا بیان داشتند - در حالی صورت می‌گیرد که «حکومت‌های‌ جائرانه‌ ضد‌ اسلام اموی و عباسی و عثمانی [که‌] خـلافت اسـلامی به جامعه‌ها تحویل داده‌اند و چـهره واقعی اسلام را‌ در پشت این پرده‌ها پنهان نگاه داشته‌[اند] به طوری که امروز مشکل است‌ ما بتوانیم حکومت اسلامی‌ و تشکیلات‌ اساسی و سیاسی و اقتصادی و اجتماعی آن را به جوامع بشری، حتی مسلمین بفهمانیم»(خمینی، 1361، ج 1: 152‌). امـام در سـال‌های بعد، از این مسأله، به عنوان «اعظم مصیبت‌ها» یاد می‌کنند(همان‌: 166، و نیز 161 – 162). به هر تقدیر اوج‌ طرح حکومت اسلامی با تمامی ابعاد وجودی آن، طرح ولایت فقیه به عنوان یکی از پایه‌های اساسی حکومت اسـلامی اسـت. این برنامه درست تا زمانی ادامه یافت که بـر خلاف نقطه آغازین نهضت «طرح حکومت اسلامی در عروق مردم ایران ریـشه دوانـیده بود» (همان‌، ج 2: 87‌).

رفراندوم و پیشینه تاریخی آن در ایران

رفراندوم یا همه پرسی در لغت‌نامه‌ها به روش مستقیم مراجعه به مردم در حل مـسائل اجـتماعی، اقتصادی، سیاسی به‌ جای‌ حل مسائل از طریق نمایندگان در مجلس تعریف شده است(Campbell,2014: 665). در ترمینولوژی حقوق، رفراندوم به معنای مراجعه به آرای ملت در امور مربوط به قانون‌گذاری و مواردی از این دست می­باشد(جعفری لنگرودی، 1363‌:337).

در ایران برای نخستین‌بار و به دنبال انقلاب مشروطه، نظام پادشاهی مشروطه که حق حاکمیت مردم را تا حدودی به رسمیت شناخته بود، استقرار یافت. در این نظام حق تعیین سرنوشت و مشارکت مردم تا حدودی شناخته شد و در قانون‌اساسی مشروطه و متمم آن، پاره‌ای سازوکارها و مجاری تعیین گردید، اما سازوکار همه‌پرسی به‌ عنوان تنها راه مراجعه مستقیم به آرای عمومی و مشارکت مردم، در متون قانون مزبور مسکوت ماند و تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 این سکوت تداوم داشت. در این دوران طولانی‌مدت، تنها در دو مورد، یکی در دوره نخست‌وزیری دکتر مصدق و درخصوص امکان انحلال مجلس هفدهم و دیگری در بهمن 1341 درخصوص اصلاحات شاه، رفراندوم برگزار گردید.

چالش بر سر نوع حکومت(دیدگاه­های مختلف)

برگزاری رفراندوم به پیام تاریخی حضرت امام (ره) به بازرگان برای تصدی پست نخست‌وزیری ــ که انجام آن را یکی از وظایف مهم وی قلمداد کرده بود ــ برمی‌گردد. پس ‌از آنکه انجام رفراندوم ضروری و واجب شمرده شد، بر سر نام و عنوان آن اختلافات بروز کرد. در شعارهای مردمی تظاهرات روزهای آخرین حیات رژیم شاه، یعنی مقارن تحولات عملیاتی نهضت اسلامی، شعار «استقلال، آزادی، حکومت اسلامی» و بعدا «جمهوری اسلامی» کاملاً جا افتاده بود و قاعدتاً می‌بایست بلافاصله پس از سقوط رژیم شاه، جمهوری اسلامی اعلام می‌شد، اما به‌ هرحال اکثریت برای بار دوم به تعیین نوع نظام از راه همه‌پرسی رضایت دادند و این مساله به‌خودی‌خود تکاپوی شدید نیروهای سیاسی را در پی داشت (خواجه‌سروی، 1382 :233).

در وهله اول، پیشنهادهای مختلفی مطرح گردید. تقریباً تمام نیروهای سیاسی ــ به استثنای معدود سلطنت‌طلبانی که در جامعه جایی نداشتند ــ با نفی حکومت سلطنتی و روی ‌‌کار آمدن حکومتی در شکل جمهوری اسلامی موافق بودند. اما این نیروها در عین‌ حال درخصوص نوع این جمهوری با یکدیگر اختلاف‌نظر داشتند. گروهی به ‌نام نهضت رادیکال (انشعابی از جبهه ملی) در آستانه تشکیل کنگره خود، تشکیل حکومت جمهوری (جمهوری صرف) را خواستار شد (روزنامه اطلاعات، 16/12/1357: 8). نظر دوم، تشکیل جمهوری دموکراتیک ایران بود که از سوی کانون نویسندگان، حزب ناسیونال دموکراتیک ایران و احزاب کُرد بیان گردید. نظر سوم مبنی بر تشکیل جمهوری دموکراتیک اسلامی را نیز نهضت آزادی مطرح کرد و چهارمین نظر متعلق به افراد خواهان تشکیل جمهوری خلق یا جمهوری فدراتیو خلق­های ایران بود. دیدگاه اخیر اغلب از سوی گروه­های چپ‌گرایی مطرح می‌شد که در آن مقطع زمانی معتقد به پنهان‌کاری نبودند. اما برخی گروه­های چپ‌گرا مانند حزب کمونیست ایران و حزب توده از پیشنهاد «جمهوری اسلامی نه یک کلمه کم، نه یک کلمه زیاد» که از سوی امام‌خمینی (ره) مطرح شده بود، پشتیبانی کردند. افرادی نیز به ‌طور منفرد تشکیل «حکومت جمهوری ملی اسلامی ایران»، و «جمهوری دموکراتیک سوسیالیستی» را خواستار شدند (خواجه‌سروی، 1382: 234ــ233). حامیان پنجمین دیدگاه مدعی بودند هیچ حکومتی، اعم از جمهوری و غیرجمهوری، جز حکومت امام معصوم (ع) نمی‌تواند اسلامی باشد و نباید حکومتی اسلامی در زمان غیبت امام زمان (عج) تشکیل گردد (عمیدزنجانی، بی‌تا: 104). در ششمین دیدگاه، به پیروی از نظریه‌ حکومت اسلامی در عصر غیبت (مطرح‌شده به‌ طور رسمی در سال1347ش در کتاب حکومت اسلامی) و به نمایندگی از نیروهای مذهبی که در اکثریت بودند، «جمهوری اسلامی نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد» مطرح شد (روزنامه اطلاعات، 22/12/1357: 2).

امام‌خمینی (ره) شدیداً با نظریه دموکراتیک اسلامی به مخالفت برخاست و آن را نشانی از نفوذ و نماد غرب‌زدگی به حساب آورد. ایشان فرمودند فقط «جمهوری اسلامی» نه یک کلمه زیاد و نه یک کلمه کم. امام‌خمینی در مصاحبه‌ با حامد الگار، به سیاست­های دولت موقت در القا کردن مفهوم دموکراتیک حمله کرد و فرمود: «تا توانستند راجع به جمهوری اسلامی مخالفت کردند، مثلاً [می‌گفتند] جمهوری باشد، اسلام می‌خواهیم چه کنیم [یا] جمهوری دموکراتیک باشد، اسلامش نباشد. آخرش که آن خوب‌ خوبهایشان که درست و خوب صحبت می‌کند، می‌گفت: جمهوری اسلامی دموکراتیک. ملت ما این را قبول نکرده گفتند آنچه ما می‌فهمیم. اسلام را می‌فهمیم و جمهوری را هم می‌فهمیم [که] چیست اما دموکراتیکی که در طول تاریخ پیراهنش را عوض کرده است، هر وقت به یک معنی [بوده] الان هم این دموکراتیک در غرب یک معنی دارد و در شرق یک معنی دیگر است... آن دموکراتیک را حتی پهلوی اسلام هم بگذارید، ما قبول نداریم. علاوه ‌بر این من این را در یکی از حرفهایم گفتم، این‌که ما قبول نداریم، برای‌ این‌ [است] که این اهانت به اسلام است. شما این را پهلویش می‌گذارید معنایش این است که اسلام دموکراتیک [نیست] و حال‌آنکه از همه دموکراسی‌ها بالاتر است...»(خمینی، 1364: 157).

امام در پیام دیگری که در چهارم فروردین 1358 پخش گردید، صراحتاً اعلام کردند که شما ملت ایران در انتخاب نوع حکومت آزاد هستید، یعنی می‌توانید به هر نظام مورد دلخواه رای دهید اما خود من به جمهوری اسلامی رای می‌دهم (خمینی، 1361،ج 5: 207). شهید مطهری نیز اعتقادی به اضافه ‌نمودن این مفهوم نداشت و صراحتا می‌گفت: «در عبارت جمهوری دموکراتیک اسلامی، کلمه دموکراتیک حشو و زاید است...» (مطهری، 1360: 78).

بازرگان بعدها در یک عقب‌نشینی گفت: «کلمه جمهوری دموکراتیک، اختراع و ابداع وی نبوده بلکه اصرار وی بر این مفهوم، ناشی از احترامی بوده که به ماده اول اساسنامه شورای انقلاب داشته که در آن مفهوم دموکراتیک درج گردیده است» (اسماعیلی،1380: 112).

گروه­های مخالف رفراندوم

هرچه زمان تدارک مراحل مقدماتی رفراندوم دولت موقت انقلاب اسلامی نزدیک می‌شد، درگیری­ها ابعاد فزاینده‌تری به خود می‌گرفت. در بیستم اسفندماه 1357، دستور انجام همه‌پرسی تعیین نوع نظام از جانب رئیس دولت موقت صادر گردید. قرار بود ملت ایران در همه‌پرسی به این سوال که «آیا نوع حکومت آینده، جمهوری اسلامی باشد یا خیر؟» پاسخ آری یا نه دهند. همین شکل همه‌پرسی نیز سبب اختلاف‌نظر گروه­های سیاسی واقع گردید و سخنگوی وقت دولت موقت اعلام داشت: «در تمام دنیا رفراندوم فقط به ‌صورت آری یا نه انجام می‌شود و اگر تعداد کسانی که رای منفی داده‌اند بیشتر از رای‌دهندگان مثبت باشد، آن وقت سوال عوض می‌شود و مجدداً درباره سوال جدید رای‌گیری خواهد شد» (روزنامه اطلاعات، 21/12/1357: 2).

برخی از گروه­های سیاسی غیرمذهبی با نحوه انجام همه‌پرسی بدین‌شکل مخالفت کردند. شریعتمداری که بعدها پدر معنوی ــ سیاسی حزب جمهوری خلق مسلمان گردید، با بهره‌برداری از رسانه‌های مختلف، من‌جمله روزنامه اطلاعات، به اشکال مختلف با گروه­های مخالف هم‌ صدا شد. برای نمونه وی در چهارم اسفندماه 1357، زمانی‌که در افواه بحث نحوه برگزاری همه‌پرسی مطرح بود، اعلام کرد: «باید از مردم پرسیده شود چه نوع حکومتی می‌خواهند نه آن‌که مردم مجبور باشند نوع محدودی اظهار نظر کنند... پاسخ رفراندوم لازم نیست به دو شکل محدود شود»(خواجه‌سروی،1382: 238ــ237).

هر چه زمان همه‌پرسی نزدیک­تر می‌شد، حرکات گروههای مخالف نیز بیشتر نمود پیدا می‌کرد. سخنگوی سازمان چریک­های فدائی خلق در یک مصاحبة مطبوعاتی ضمن اعلام تحریم رفراندوم توسط این سازمان به دلیل غیردموکراتیک بودن آن گفت: تنها پس از یک رشته اقدامات عاجل و فوری که برای تثبیت آزادی­ها صورت می­گیرد راه برای یک رفراندوم آزاد باز خواهد شد، بنابراین هر نوع نظرخواهی قبل از این تحولات نمی­تواند بازگو کنندة نظر واقعی مردم باشد. سخنگوی چریک­های فدایی خلق موافقت این سازمان با رفراندوم را منوط به نابودی تمامی ارگان­های رژیم سابق کرد. چریک­های فدایی خلق از ابتدای پیروزی انقلاب بر طبل انحلال ارتش می­کوبیدند که امام (ره) شدیداً با ایدة انحلال ارتش مخالف بودند (روزنامه اطلاعات، 21/12/1357: 2).

جبهة دموکراتیک ملی هم طی بیانیه­ای نحوة برگزاری رفراندومی را که از سوی دولت، دربارة تعیین نوع رژیم آیندة کشور اعلام شده غیردموکراتیک خوانده و اعلام داشت اگر رفراندوم به همین شیوه برگزار شود، نیروهای مترقی از جمله ما در انتخابات شرکت نخواهیم کرد همچنین بر اساس گزارش­ های رسیده، جمعیت اتحاد برای آزادی، حزب جمهوری­خواه، جمعیت آزادی و همبستگی اتحاد چپ (متشکل از گروه ­های مستقل چپ) نیز هرکدام به گونه­ای خواهان تغییر شکل رفراندوم شده ­اند و اعلام کرده ­اند که با شکل فعلی رفراندوم در آن شرکت نمی­ کنند (اطلاعات، 29/12/1357: 2).

سازمان خلق عرب ایران در خرمشهر اعلام موجودیت کرد و با برگزاری رفراندوم مخالفت کرد آنها خواهان تشکیل نوعی حکومت خودمختار کاملاً قومی عربی در خوزستان شد. در ترکمن‌صحرا، ستاد خلق ترکمن اعلام موجودیت کرد این گروه نیز از مخالفان رفراندوم بوده و خواستار ایجاد شورای انقلابیون، انتخاب روسای ادارات با نظر شورای انقلاب و خودمختاری برای ترکمنستان گردید.ازطرف‌دیگر گروهی به‌نام برادران بلوچ اهل تسنن سیستان و بلوچستان،ضمن مخالفت با رفراندوم جمهوری اسلامی، خواهان نوعی خودمختاری با محوریت حفظ و اجرای حق حاکمیت فرهنگی، سیاسی، اقتصادی مردم بلوچستان و سیستان شدند(خواجه‌سروی،1382: 240).

در کردستان گروهی از کردها به رهبری حزب دموکرات کردستان، اعلام کردند که در رفراندوم شرکت نخواهند کرد و خواهان خودمختاری کردستان شدند. این درخواست با حمایت چریک­های فدایی خلق روبرو شد(اطلاعات،12/12/1357: 7). شیخ عزالدین حسینی امام جمعه مهاباد با انتشار بیانیه­ای اعلام کرد در رفراندوم آینده شرکت نمی­کند. وی گفت: به علت  این که محتوای جمهوری اسلامی معلوم نبوده و خودمختاری کردستان در چارچوب ایران آزاد نامشخص است، در رفراندوم شرکت نمی کنم(روزنامه اطلاعات، 8/1/1358: 2). تعدادی از سازمان­ها و احزاب نوظهور نیز اعلام کردند در رفراندوم شرکت نخواهند کرد. هشت جمعیت و سازمان کُرد از جمله جمعیت دفاع از آزادی و انقلاب کردستان (سنندج)، سازمان پیشرو برای اتحاد، نهضت ملی، کمیته موقت ارتباط جبهة ملی، معلمان پیشگام، سازمان پیکار و... نامشخص بودن ماهیت و محتوای جمهوری اسلامی را دلیل عدم حضور خود در انتخابات آینده اعلام کردند (روزنامه اطلاعات، 8/1/1358: 8؛ روزنامه اطلاعات، 9/1/1358: 2).

در مقابل، علاوه بر امام‌ خمینی (ره) و کلیه تشکل­های مذهبی که خواهان رای ‌دادن به جمهوری اسلامی بودند، از یک ‌سو برخی تشکل­های غیرمذهبی مانند حزب توده، حزب خلق مسلمان و پان‌ایرانیست­ها و سازمان فرهنگیان جبهه ملی ایران و هیات دبیران کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان و گروه­های روشنفکران یهودی ایران و زرتشتیان ایران اعلام کردند به جمهوری اسلامی رای می‌دهند. ازسوی‌دیگر مراجعی چون مرحوم آیت‌الله گلپایگانی و مرحوم آیت‌الله خوئی، ضمن اعلام رای مثبت خود به جمهوری اسلامی، از مردم نیز خواستند به جمهوری اسلامی رای دهند (همان، 9/1/1358: 2)

انجام رفراندوم و نتیجه آن

مهندس بازرگان در20 اسفند دستور انجام برنامة رفراندوم را با هدف تعیین شکل نظام آینده که در جلسة مورخة 1 اسفند شورای انقلاب به تصویب رسیده بود، به وزیر کشور صادر کرد. در متن دستور بازرگان خطاب به حاج سید جوادی آمده است: بر اساس فرمان رهبر انقلاب اسلامی ایران، امام خمینی مبنی بر انجام رفراندوم و استفسار از آحاد ملت رزمنده در تعیین شکل حکومت ایران مقرر فرمائید طبق طرح برنامة رفراندوم نسبت به انجام آن در تاریخ دهم فروردین ماه 1358 اقدام شود. شکل رفراندوم که در تاریخ 30 بهمن به تصویب هیئت وزیران رسیده است، مبنی بر یک سوال با دو امکان جواب آری یا نه است. سوال به  این  ترتیب است که آیا با تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی که قانون اساسی آن از تصویب ملت خواهد گذشت موافقید یا نه (اطلاعات، 20/12/1357: 4). تظاهرات، تبلیغات و حمل اسلحه در روزهای رفراندوم ممنوع است. مردم می­توانند با ارائة ورقة شناسایی معتبر هم رأی بدهند. دلیل 2روزه شدن رفراندوم نرسیدن صندوق رأی به نقاط دور افتاده است (اطلاعات، 9/1/1358: 1).

ساعت10 صبح رهبر انقلاب با حضور در محل اخذ رأی در مسجد چهار مردان قم و در میان انبوه مردم که صلوات می­فرستادند، پای صندوق رفته و به جمهوری اسلامی رأی آری دادند (خمینی ،1361، جلد 6: 450).

احمد نوربخش رئیس ستاد رفراندوم وزارت کشور با  بیان اینکه تغییر سن رأی دهندگان به 16سال در شورای انقلاب تصویب شده است گفت: از رفراندوم استقبال  بی­نظیری شده است ما در وهله اول پیش بینی می­کردیم که 16میلیون نفر در رفراندوم شرکت کنند، به همین جهت 18میلیون برگ رأی چاپ کردیم که با کمبود برگة رأی مواجه شدیم و نزدیک 6 میلیون برگة رأی دیگر نیز به میزان قبلی اضافه شد. نوربخش ادامه داد: 24میلیون برگة رأی توزیع شده است که باید دید چه میزان برگشت خواهد خورد (کیهان، 11/12/1358: 2).

در نخستین روز رأی­گیری، رفراندوم در مهاباد و گنبد کاووس برگزار نشد در پی اظهارنظر گروه­های مختلف در مهاباد در مورد شرکت یا عدم شرکت مردم در رفراندوم و برای جلوگیری از درگیری­های احتمالی بین گروه­ها، حوزه­های رأی­گیری در شهر مهاباد و حومه تعطیل شد و رفراندوم برگزار نگردید (اطلاعات،11/1/1358: 5) علاوه بر مهاباد ضد انقلاب در چند شهر دیگر نیز مانع شرکت مردم در رفراندوم شدند، وزیر کشور در این زمینه گفت: در سقز ضد انقلاب یک صندوق حاوی هزار برگة رأی را به آتش کشید و در چند شهر دیگر کردستان نیز با تبلیغ این که اگر به جمهوری اسلامی رأی دهید، زمین­هایتان را از شما خواهند گرفت، مانع حضور مردم شدند. وزیر کشور ادامه داد: در گنبد کاووس نیز به علت شدت درگیری­ها مردم نتوانسته­اند از خانه­های خود خارج شوند(کیهان، 11/12/1358: 3).

با وجود مخالفت­ها و مزاحمت­های فراوان، 2/98 درصد مردم به جمهوری اسلامی رای دادند؛ چیزی که همگان و به‌ ویژه اعضای دولت موقت را متحیر ساخت. بازرگان پیش از آن گفته بود که در یک دیدگاه خوشبینانه حدود هفتاد و پنج الی هشتاد درصد مردم به جمهوری اسلامی رای خواهند داد (اسماعیلی، 1380: 113). خود او بعدها در جواب کسانی که می‌گفتند در این انتخابات تقلب­هایی صورت گرفته است، گفت: «این انتخابات صد در صد آزاد و داوطلبانه صورت گرفت و دولت موقت و شخصیت­ها و جمعیت­های موثر کسی را تهدید نکردند، امام هم نه تکلیف شرعی وضع کردند و نه فتوایی دادند، بلکه مردم با پای خودشان به حوزه‌ها رفتند و به‌ دست خودشان رای مثبت به صندوق­ها ریختند»(بازرگان ، 1362: 176).

نتیجه این‌ که؛ همه‌پرسی با 20054834 رای موافق و 367604 رای مخالف از مجموع 20422438 رای اخذ شده، 2/98 درصد به نفع جمهوری اسلامی پیشنهاد شده از سوی امام‌ خمینی(ره) بود (وب­سایت مشرق نیوز، 1396). روز برگزاری رفراندوم، یعنی دوازدهم فروردین، به ‌نام روز جمهوری اسلامی ایران نام­گذاری گردید.

منابع

-آبراهامیان، یرواند(1380) ایران بین دو انقلاب‌ از‌ مشروطه‌ تا انقلاب اسـلامی، تـرجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس‌آوری و محسن مـدیر شـانه‌چی،نـشر مـرکز‌، چـاپ‌ چهارم، تهران.

-اسماعیلی، خیرالله(1380) دولت موقت، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران.

-بازرگان، مهدی(1362) انقلاب ایران در دو حرکت،نهضت آزادی ایران، تهران.

-جعفری لنگرودی، محمدجعفر(1363) ترمینولوژی حقوق، بنیاد استاد، تهران.

-خواجه‌سروی، غلامرضا(1382)رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران.

-خمینی، روح الله (1364) در جستجوی راه از کلام امام (دفتر یازدهم)، نشر امیرکبیر، تهران.

روزنامه اطلاعات، شماره 15798، 12/12/1357.

روزنامه اطلاعات، شماره 15802، 16/12/1357.

روزنامة اطلاعات ، شماره 15805، 20/12/1357.

روزنامة اطلاعات ، شماره 15806، 21/12/1357.

روزنامه اطلاعات ،شماره15810، 29/12/1357.

روزنامه اطلاعات، شماره 15807، 22/12/1357.

روزنامه اطلاعات، شماره 15816، 6/1/1358.

روزنامه اطلاعات، شماره 15818، 8/1/1358.

روزنامه اطلاعات، شماره 15819، 9/1/1358.

روزنامه اطلاعات، شماره 15821، 11/1/1358.

روزنامه کیهان ، 11/1/1358.

-خمینی، روح الله(1361)صحیفۀ نور (جلد1و2 و3 و5 و6)، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران.

-عمید زنجانی، عباسعلی(بی تا) مبانی فقهی کلیات قانون‌اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران.

- محمدی، مجید(1377) جامعه مدنی و جوانان،نشر قـطره‌، تهران.

-مطهری، مرتضی(1360)پیروان انقلاب اسلامی، نشر دفتر فرهنگ اسلامی،تهران.

-ملائی­توانی، علیرضا(1381) مشروطه و جـمهوری، نشر‌ گستره‌، تـهران.

-Campbell. Henry (2014) Black's law Dictionary; Thomson West; 10th edition

https://www.mashreghnews.ir/news/203930